كەڭەس بيلىگى قۇرىلعاننان كەيىن ۇلتتىڭ بولمىسى مەن مادەنيەتىن وزگەرتۋ ماقساتىندا ساياسات جۇرگىزدى. اسىرەسە، ءداستۇرلى شارۋاشىلىقتى ءتۇپ تامىرىمەن جويۋعا باعىتتالعان كەڭەستىك رەفورمالار ورنى تولماس قايعى – قاسىرەتكە اكەلدى.

سەرىكتەستىكتەر، ارتەل، كووپەراتسيا قۇرۋدىڭ ارعى جاعىندا ەلدىڭ بولمىسىنىڭ تۇتاستىعى مەن رۋحاني تەرەڭدىگىن ساقتاپ تۇرعان تۇلعالار ينستيتۋتىن السىرەتۋ، ياعني قازاق بايلارىن تۇگەلدەي جويۋ ساياساتى كوزدەلدى. سول كەزدەگى قازاق قوعامىنداعى ەلگە جانى اشيتىن، ىسكەر ادامداردى جاپپاي قۋدالاۋ، رەپرەسسياعا ۇشىراتۋدىڭ سالدارىنان ەڭ سوڭىندا ۇلتتىڭ ءوزى دە جويىلا جازداعاندىعى تاريحتان بەلگىلى. ۇلتتىڭ شارۋاشىلىعى - مەملەكەتتىڭ نەگىزگى تىرەگى، تەمىر قازىعى. شارۋاشىلىق، ەلدە بىرلىك، ىسكەر ادامدار بولماسا مەملەكەت، قوعام قوجىراپ، ءتۇبى جويىلىپ كەتەدى. ەلدىڭ مادەنيەتى مەن شارۋاشىلىعى ءبىرى-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. شارۋاشىلىق عاسىرلار بويى ۇلتتىق تاجىريبەنىڭ نەگىزىندە جەتىلىپ وتىراتىن دۇنيە. ۇلتتىق تاجىريبە دەپ ۇلتتىڭ ينتەللەكتۋالدىق مۇمكىندىكتەرىن، سونىڭ نەگىزىندە قالىپتاستىپ وتىرعان ىسكەر ادامداردىڭ جاساعان يىگىلىكتەرىن ايتامىز. ۇلت شارۋاشىلىعىنىڭ جۇگىزىلۋ ءتارتىبى، اسىرەسە ونىڭ تاجىريبەلەرى ەڭ الدىمەن اتامەكەن جاعدايىنا بايلانىستى. قازاق دالاسى مال شارۋاشىلىعىنا قولايلى بولعاندىقتان كوشپەلى تۇرمىستاعى شارۋاشىلىقتى جەتىلدىرۋدىڭ تاسىلدەرى كونە زاماننان - اق بەرىك قالىپتاسقان. قازاق حاندىعىنا دەيىنگى مادەنيەتىمىزدە دە كوشپەلى شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ ءتارتىبى ساقتالىپ وتىرعان ەدى. سوندىقتان دا، قازاقتىڭ كوشپەلى نەگىزدەگى مال شارۋاشىلىعىنداعى ءتارتىپ پەن تاجىريبە عاسىرلار قويناۋىنان تامىرىن تەرەڭگە جىبەرىپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا اۋىسىپ وتىرعان. ال، بايلار كەشەگى اۋمالى - توكپەلى كەزەڭدەردە حالىقتىڭ  وسى ءبىر تاجىريبەسىن ساقتاپ، سول ارقىلى قازاق قوعامىنىڭ بولاشاعىنا قىزمەت ەتىپ وتىرعان ادامدار بولاتىن-دى.

پاتشا بيلىگى تۇسىندا قازاق قوعامى ءوزىنىڭ نەگىزگى ءداستۇرلى ينستيتۋتتارىنان قول ۇزگەنىمەن، بايلار مەن ءدىني ادامدار قولدان كەلگەنشە حالىق شارۋاشىلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەسىپ وتىردى. قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى كەنەسارىدان كەيىن دە ىشتەي بولسا دا، ياعني شارۋاشىلىقتى ساقتاپ، ۇلت بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسۋ جويىلعان جوق. پاتشا بيلىگى قازاق دالاسىنداعى ستراتەگيالىق ماڭىزى بار جەرلەرگە بەكىنىستەر سالىپ، اسكەرىن مىقتاپ بەكىتىپ العان تۇستا، قازاقتىڭ ەل باسقارعان ادامدارى ەلدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ ماقساتىندا حالىقتى اينالاسىنا شوعىرلاندىرىپ وتىرعان. قازاق قوعامىنىڭ ىشكى قۇرىلىمىن وزگەرتپەۋ ءۇشىن پاتشا بيلىگىنە قاراستى  بولىس، سوت سەكىلدى قىزمەتتەرگە بارىنشا ارالاسۋعا ءماجبۇر بولدى. ءسويتىپ، بار  مۇمكىندىكتەرىنشە قازاق قوعامىنداعى شارۋاشىلىق پەن ءدىننىڭ قىزمەتىن ساقتاپ وتىردى. پاتشا بيلىگى قازاق قوعامىن بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن ۇستاۋدا ارنايى ءدىن قىزمەتكەلەرىن تاعايىنداپ، جەر - جەرلەرگە جىبەرىپ وتىرسا، ال قازاق بايلارى وسى ساياساتقا قارسى تۇرا الاتىن مەشىت، مەدرەسەلەردى ساقتاپ قالدى. ءسويتىپ، كوپتەگەن ءدىني ادامداردىڭ، الاش زيالىلارىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەن. ولاردىڭ قازاق بالالارىن وقىتىپ، ەلدىڭ رۋحاني ورتالىقتارىنا اينالعان اۋىلدارداعى مەشىت، مەدرەسەلەردىڭ قىزمەتىن دۇرىس پايدالانۋ ارقىلى ۇلتتىڭ دىنىمەن قاتار، مادەنيەتى مەن ءتىلىنىڭ دە ساقتالۋىنا ىقپال ەتكەندىگى بايقالادى. ەگەر، سول كەزدەگى قازاقتىڭ بايلارى وسىنداي قىزمەت جاساماسا،  الاش زيالىلارى قالىپتاسپاعان بولار ەدى. وسىنىڭ ءبارىن زەردەلەپ ۇلگەرگەن قىزىلدار بيلىگى قازاق قوعامىنىڭ تىرەگى بولعان بايلاردى ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋ ءۇشىن بار كۇشىن سالدى.

1932 جىلى «اكتيۋبينسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ بەتتەرىندە ۇجىمداستىرۋعا قاتىستى وبلىس باسشىلارىنىڭ باياندامالارى قايتا - قايتا جاريالاندى. جارىق كورگەن ماقالالاردان كولحوزداستىرۋ جۇمىستارىنىڭ ناسيحاتتالعانىن كورۋگە بولادى. سول كەزدەگى وبلزۋ باسشىسى تيرانوۆتىڭ «و سوستوياني كوللەكتيۆيزاتسي ۆ كازاحسكوم اۋلە ي وب وچەرەدنىح زاداچاح»  تاقىرىبىنداعى بايانداماسىن قارايتىن بولساق، اقتوبە وبلىسىندا 1932 جىلدىڭ وزىندە كەڭەس ۇكىمەتىنە قاراستى 84 000 قوجالىق بار ەكەندىگى جازىلعان، ونىڭ 68 000 قازاق قوجالىقتارى دەپ كورسەتىلگەن. وبلىستا جۇرگىزىلىپ جاتقان ۇجىمداستىرۋعا قاتىستى جاريالانعان ماقالالاردىڭ بارلىعى دا ءداستۇرلى ۇلت شارۋاشىلىعىنىڭ تيىمدىلىگىن تەرىستەپ، حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن جوققا شىعارۋعا، جويۋعا باعىتتالعان: «مى يمەەم ۆ وبلاستي – وكرۋگلەننو 84 000 حوزيايستۆ، يز نيح 68 000 كازاكسكيح. يناچە گوۆوريا، سۆىشە 60 پروتس. حوزيايستۆ پاداەت نا كازاكسكوە ناسەلەنيە.

كلاسسوۆىە ۆراگي ي يح يدەولوگي پىتاليس تەورەتيچەسكي وبوسنوۆات نەۆوزموجنوست سوتسياليستيچەسكوگو پۋتي رازۆيتيە سەلسكوگو حوزيايستۆا.

پروفەسسور ماكاروۆ، ودين يز ۆرەديتەلەي تورموزيۆشيح رازۆيتيە سەلسكوگو حوزيايستۆا  ۆ ناشەي سترانە، ۋتۆەرجدال، چتو: «كولحوزنوە دۆيجەنيە ەست پرەجدە ۆسەگو ۆوستانوۆلەنچەسكوە دۆيجەنيە». چتو ەتو زناچيت؟ چتو كولحوزنوە حوزيايستۆو سپوسوبنو دوۆەستي ۋروۆەن پرويزۆودستۆا تولكو دو دوۆسەننوگو ۋروۆنيا ي نە موجەت ەگو پرەۆزويتي.

تاكوۆا «تەوريا» كلاسسوۆىح ۆراگوۆ، وپروكينۋتايا دەيستۆيتەلنوستيۋ ەپوحي سوتسياليستيچەسكوگو سترويتەلستۆا» [1]. ەگەر سول كەزدەگى قىزىلدار بيلىگىندە وتىرعاندار  شىنىمەن  ەل ەكونوميكاسىن كوتەرۋدى كوزدەسە، وندا ۇلتتىڭ بارلىق تاجىريبەسىن ساقتاپ، ىسكەر ادامدارىن دا قولداعان بولار ەدى. شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋدىڭ ءتارتىبىن مەڭگەرگەن كىسىلەردىڭ تاجىريبەسىن قوعام ءۇشىن پايدالانار ەدى. وكىنىشكە وراي، كەڭەس بيلىگىندەگىلەر بۇلاي جاساعان جوق. ءجون بىلەتىن ادامداردى قۋدالاۋ كۇن سايىن ارتقان. سايلاۋ قۇقىنان ايىرۋ، پارتيالىق تازالاۋ، ءتىپتى ۇلت بولاشاعىنا قارسى كۇرەس وقۋ ورىندارىن تازالاۋعا دەيىن ۇلاسقان. قازاق قوعامىنا ورنى تولماس زارداپ اكەلگەن ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىنىڭ نەگىزىندە، بولشەۆيكتەر ەكى ماقساتتى قانا  كوزدەگەن: ءبىرىنشىسى ۇلت زيالىلارىن، ەلدىڭ بەتكە ۇستار ادامدارىن (ولاردى قۋعىنداپ، السىرەتۋ ارقىلى) تۇگەلدەي جويىپ جىبەرۋ. ەكىنشىسى قاراپايىم ادامداردىڭ كۇشىن تەگىن پايدالانۋ، قازاق اۋىلدارىن ەت دايىنداۋدا تابيعي ءونىم كوزىنە اينالدىرۋ. ەگەر قازاقتىڭ بايلارى، باسقا دا زيالى ادامدارى السىرەپ، تۇگەلدەي جويىلماسا حالىقتى  باسقارا المايتىنىن، ەلىمىزدى شيكىزات كوزىنە اينالدىرا المايتىندىعىن بولشەۆيكتەر جاقسى بىلگەن.

ۇجىمداستىرۋ كەزىندە حالىقتىڭ كۇشى مولىنان پايدالانىلدى. جالعان ساياساتپەن «وتىرىقشى» قىلۋدىڭ نەگىزىندە شارۋاشىلىقتى جاتقا (وزدەرىنە) تاۋەلدى قىلۋ ماقساتى كوزدەلدى. ەلدىڭ بار جيعانىن، اتا-باباسىنان كەلە جاتقان بايلىعىن تارتىپ الىپ شارۋاشىلىقتى ورتاق قىلۋدا نەگىزگى پايدا «ورتالىققا» كەتتى. «كەدەيلەردىڭ مۇددەسىن قورعايمىز» دەگەن قىزىلداردىڭ ءوزى قاناۋشى كۇشكە اينالدى. ادامدى كەڭەستىك ساياساتقا تولىقتاي باعىندىرۋ ءۇشىن قوعامنىڭ ەسىگى جان-جاقتان مىقتاپ جابىلدى. كىسىلىك تالعام، كوزقاراس، ءتىپتى ءدىني سەنىمنىڭ ءوزى ادامنىڭ ىشىندە جاسىرىن تۇردە ءومىر ءسۇردى. جەكە باسىنىڭ بوستاندىعى، ۇلتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن قارسىلىق بىلدىرگەندەر بىردەن پارتيالىق تازالاۋعا ىلىككەن. «جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىقپەن كۇرەس» دەگەن ۇران بولشەۆيكتىك كۇش كورسەتۋدىڭ ۇرانىنا اينالدى.

جىلما جىل كۇشەيىپ وتىرعان تاركىلەۋ سىندى قۇيتىرقى ساياساتتىڭ سالدارىنان حالىق كوتەرىلدى. ال، 1932 جىلى گولوششەكين كەڭەس قوعامىنا «جات ەلەمەنت» رەتىندە سانالعان ادامداردان تارتىپ اىنعان مال-مۇلىكتى جانە ەت، استىق دايىنداۋ ناۋقانىن ۇلكەن جەتىستىك دەپ «ساناعان». ونىڭ باياندامالارىندا وسى سارىنداعى سوزدەر ءجيى كەزدەسەدى: «نادو ناپومنيت، پرەجدە ۆسەگو، تو چتو ەششە ۆ 28 گودۋ، نەسموتريا نا وگرومنىە سدۆيگي ي تومۋ ۆرەمەني ۆ سراۆنەني س پروشلىم، كازاكستان بىل كراەم ارحياگرارنىم. كازاكسكي اۋل ۆ تو ۆرەميا بىل ۆ وسنوۆنىم كوچەۆىم ي پولۋكچەۆىم، س يسكليۋچيتەلنو تەبەنەۆوچنىم، پولۋناتۋرالنىم جيۆوتنوۆوديچەسكيم حوزيايستۆوم. جيۆوتنوۆودستۆو بىلو يسكليۋچيتەلنو نەۋستويچيۆوە. وسنوۆنايا ماسسا پوگولوۆيا (50 پروتس. ي بولشە) پرينادلەجالا... پروتسەنتام بايسكيح حوزيايستۆ 69-70 پروتس. حوزيايستۆ كازاكسكوگو اۋلا سوستاۆليالي بەدنياتسكيە حوزيايستۆا... ۆ وبششەستۆەننىح وتنوشەنياح اۋلا ەششە گوسپودستۆوۆال پولۋفەودالنىە وتنوشەنيا; ەكسپلواتاتسيا ناسەلەنيا سوستورونى پولۋفەودالوۆ پروحوديلا نا وسنوۆە يح ەكونوميچەسكوي موششي ي يسپولزوۆانيا پەرەجيتكوۆ رودوۆىح وتنوشەني...» [2.]

بايىپپەن قاراساق قازاق حالقى قاشاننان ءتورت تۇلىك مال ءوسىرۋدى تىرەك ەتكەن شارۋاشىلىققا تۇراقتاۋدى ەرتە تۇسىنگەن حالىق. بايلار ەل ەكونوميكاسىنا پارمەن بەرەتىن نەگىزگى ينستيتۋت بولدى. بولشەۆيكتەر تىلىمەن ايتقاندا نەگىزگى وندىرگىش كۇشتەر بولىپ تابىلدى.

بايلار قازاق قوعامىندا نەگىزگى ۇيلەستىرۋشى، اۋىل ايماقتىڭ تۇرمىسىنا جاۋاپتى ادامدار بولعان ەدى. كەڭەس بيلىگى قۇرىلعان تۇستىڭ وزىندە بىلەتىن ادامداردىڭ ايتۋىنشا، قازاقتىڭ ءاربىر بايىندا شامامەن 5000 جانە 3000 شاماسىندا جىلقى بولعان. ال، قاراپايىم اۋىل ادامدارىندا شامامەن 300-200 ۇستىندە قوي، 20 سيىر، 50 جىلقى، 10-20 تۇيەدەن بولعان. وسى سەبەپتەن بايلار جەردى ساقتاۋ ءۇشىن، پاتشا بيلىگىمەن كەلىسىمگە كەلە وتىرىپ ەلدى قورعاۋ ءۇشىن دالالىقتا بولەك وتىرعان. ءاليحان بوكەيحانوۆ جازعانداي، «جەر كوپ بولسا مال باقسا، بۇل شارۋانى قىلعان جۇرت مالمەن بىرگە كوشىپ جۇرگەن. جەر از بولسا، جەردىڭ ءھاۋاسى ەگىنگە قولايسىز بولسا، مال شارۋاسىن ۇستاپ وتىرىپ، مالدى كوشىرىپ قويىپ، جۇرت ءوزى وتىرىقشى بولعان».

حاندار زامانىندا دا بايلاردىڭ ءرولى جوعارى بولعان. ەگەر قازىرگىدەي بەيبىت زامان ورناسا، وندا ەلدە ءوندىرىس ورىندارىن اشىپ، ۇلت ششارۋاشىلىعى نەگىزىندە جاڭا ەكونوميكالىق اينالىمدى قالىپتاستىراتىن سولار بولار ەدى. قاراپايىم حالىق الدىمەنەن شارۋاشىلىق ونىمدەرىن بايلارعا وتكىزەدى. قازىر ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ قاجەت دەپ جاتىرمىز، بايلار تاريحتا سول زاماننىڭ دەڭگەيىندە اتا كاسىپتىڭ تۇرلەرىن تۇگەلدەي ساقتاپ وتىرعان. تەك ولاردىڭ زامانىندا بۇگىنگىدەي ءونىمدى سىرتقا شىعاراتىن ورتالىقتار بولمادى. قازاقتىڭ ازىق-تۇلىك تەحنولوگياسىنا قاراپ، قاراپايىم بولسا دا جاڭا ۋاقىتتىڭ جاڭا تاجىريبەسىنە ىلەسە الاتىن مۇمكىندىكتىڭ قاشاندا بولعاندىعىن ەسكەرۋ قاجەت. قازىرگى ۋاقىتپەن قارايتىن بولساق سول كەزدىڭ وزىندە قازاق قوعامىندا ەكونوميكانى تۇراقتاندىرۋ باعىتى دۇرىس قالىپتاسقان. بۇل مال، ەگىن شارۋاشىلىعىمەن بايلانىستى ەكونوميكا، ساۋدا بايلانىستارىن جەتىلدىرۋ بولاتىن. ىسكەر ادامدار بارلىق كەزدە دە قاجەت. قوعام، بيلىك تاراپىنان شىنايى ىسكەرلىك باعالانۋى كەرەك. سول زامانداعى بايلار قاي جاعىنان دا ىسكەر ادامدار بولدى.

ادىلەتسىزدىكتىڭ، ءتۇرلى قىسىمنىڭ سالدارىنان قازاق اۋىلدارى ۇلكەن قيىنشىلىققا ۇشىراپ جاتقان تۇستا كەڭەس بيلىگى ءبىر قانا ەت، استىق ونىمدەرى بويىنشا قازاقستاننان مول پايدا تاپقان. گولوششەكين: «زا چەتىرە گودا نارودنوە حوزيايستۆو كازاكستانا دوستيگلو بولشوگو روستا ي سەلسكوم حوزيايستۆە ي ۆ پرومىشلەننوستي. روست ۆالوۆوي پرودۋكتسي، ناچينايا س 29 گودا، ۆىراجاەتسيا (ۆ ميلليوننىح رۋبلەي): 667,3; 909,1 1.039,5; 1.141,9 ميلل. رۋبلەي. پريچەم ۋدەلنىي ۆەس پرودۋكتسي پرومىشلەننوستي ۆ پروتسەنتاح پو ەتيم جە گودام سلەدۋيۋششي: 28 9; 28,3; 35,3; 53,2 پروتس. (پو 32 گودۋ دايۋتسيا كونترولنىە تسيفرى). ستالو بىت، پري روستە ۆالوۆوي ي توۆارنوي پرودۋكتسي سەلسكوگو حوزيايستۆا – ناليتسيو روست پرودۋكتسي پرومىشلەننوستي، چتو پرەۆراتيلو ۋجە سەيچاس كازاكستان يز كرايا ارحياگرارنوگو، ۆ اگرارنو يندۋستريالنىي...» - دەپ كورسەتكەن[2.]. كەڭەس بيلىگى تاراپىنان ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ادامداردىڭ تاعدىرىن زەرتتەۋدە مىنا نارسەنى ەسكەرگەن ءجون. 1928 جىلى اقتوبە وبلىسى بويىنشا مال-مۇلكى تاركىلەنىپ قارقارالىعا جەر اۋدارىلعاندار شامامەن 70 ادام بولعان. بۇلار كەڭەس بيلىگى تاراپىنان ءىرى بايلار دەپ تانىلعان ادامدار. وسى كىسىلەردىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەۋدەگى جەكە ىستەرىن قارايتىن بولساق الاشوردا قىزمەتىن قولدادى، ولاردىڭ جاساقتارىنا قولداۋ كورسەتتى دەپ جازىلعان. بۇلاردان تارتىپ الىنعان مال سانى قاساقانا از كورسەتىلگەن. ءار ادامنان تاركىلەنگەن جىلقىلاردىڭ سانى شامامەن 600-500 شاماسىندا. شىن مانىندە ولاردا بۇداندا كوپ مال بولعان (5000 مەن 3000 شاماسىندا جىلقى وسىرگەن بايلار سول كەزدىڭ وزىندە قازاق قوعامىندا از بولماعان). ال، تارتىپ الىنعان وسىنشاما مالدىڭ قاي جولمەن سىرتقا جىبەرىلگەنى بەلگىسىز. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا اقتوبە وبلىسىنىڭ اۋداندارىنداعى بايلاردان تارتىپ الىنعان جىلقىلاردى ءۇيىر - ۇيىرىمەن ورسك قالاسىنداعى ەت كومبيناتىنا ايداپ اپارعان. ايداپ اپارعان جىلقىلاردىڭ كەيبىر ءۇيىرى اۋىلىنا قايتا قاشىپ كەلگەن كورىنەدى. تەمىر جول ارقىلى دا تاركىلەنگەن مالدار سىرتقا جونەلتىلىپ وتىرعان. تاركىلەنگەن جىلقىلاردان شارۋالارعا پايدالانۋعا كرەديتكە بەرىلگەندىگى جونىندە دە دەرەكتەر مول كەزدەسەدى. ماسەلەن «ستەپنايا پراۆدا» گازەتىنىڭ 1929 جىلى 12 ناۋرىزىنداعى سانىندا «جيۆوتنوۆودسويۋز سەۆ.زاپ. وبلاستي سنابجاەت ك ۆەسەننەمۋ سەۆۋ بەدنوتۋ ي كولحوزى نەسكولكيمي تىسياچامي لوشادەي ۆ كرەديت» - دەپ جازىلعان.

اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ قورلارىندا ەت پەن استىق دايىنداۋعا قاتىستى دا دەرەكتەر كوپ كەزدەسەدى. وبلىستىق مۇراعاتتىڭ 63-ءشى قورىندا ەت دايىنداۋعا قاتىستى ارنايى قۇجاتتار ساقتالعان. ماسەلەن 1930 جىلى 28 شىلدەدە اقتوبە وكرۋجكوم كونتورى جانىنداعى «سويۋزمياسو» توراعالارىنىڭ ەت دايىنداۋ شارالارىنا قاتىستى جيىلىسى وتكەن. سوندا وبلىس بويىنشا ەت دايىنداۋ جۇمىستارىنىڭ باياۋلاپ قالۋ سەبەپتەرى قارالعان. جينالىسقا «سويۋزمياسو» باسشىسى ۆەرزۋنوۆ، دۋدنيك، «جيۆسويۋز» وكىلى ليمونوۆ، سكوتوۆودتان لاكەر، ەگوروۆ، گوسبانكتەن گلازكوۆ، ماگبۋنوۆ، تورگوتدەلدەن كرۋتيكوۆ، كازتورگتان پودكۋكو، ۆەتوتدەلدەن يۆانوۆ جانە ت.ب. وكىلدەر قاتىسقان. جينالىستى «سويۋزمياسو» باسشىسى ۆەرزۋنوۆتىڭ ءوزى جۇرگىزگەن. جينالىس بارىسىندا جاسالعان باياندامالاردا مىناداي دەرەكتەردىڭ كەلتىرىلگەنىن كورۋگە بولادى: «پو يمەيۋششيمسيا سۆەدەنيام نا 26 يۋليا «سكوتوۆودۋ» پەرەدانو سيستەموي «سويۋزمياسو» 5757 گولوۆ ي جيۆسويۋزوم نا ء13/ۇىى-30 گودا 3730 گولوۆ. پريچينامي تورموزياششيمي كومپلەكتوۆانيە ستاد سوۆحوزوۆ  ياۆليايۋتسيا ماسسوۆىە سلۋچايا زادەرجكي يلي ماتوچنوگو سكوتا ناحودياششەگوسيا نا پەرەدەرجكە يلي سو ستورونى ناسەلەنيا تاك ي رايوننىح ورگانيزاتسي ناليچيەم زادەرجانيە نەكوتورىح پۋنكتوۆ پوۆالنوينيە سكوت ناحوديلسيا نا پەرەدەرجكە...» [3. 9-پ.]. بۇل 1930 جىلعى از ۋاقىت ىشىندەگى جاعداي. 1928 جىلدان باستاپ «باي»، «كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ەلەمەنت» دەپ تانىلعان ادامداردان تاركىلەنگەن مالدىڭ ءوزى قانشاما؟ 1930 جىلدىڭ ءبىر ايىنىڭ وزىندە ءبىر عانا اقتوبە وبلىسىنان قانشاما مىڭ باس مالدىڭ ەتكە تاپسىرىلعانىن بايقاۋعا بولادى. وسى جينالىستىڭ قاۋلىسىندا، «زاسلۋشاۆ تەلەگراممۋ كرايكونتوري ۆ 2357 وت 15 ءۇىىى ي ينفورماتسيۋ توۆ. ۆەرزۋنوۆا و حودە كومپلەكتوۆانيا ستادا سوۆحوزوۆ «سكوتوۆودا» ي «وۆتسەۆودا» سوۆەششانيە كونستاتيرۋەت:

1. نەدوستاتوچنىي حود كومپلەكتوۆانيا، تاك پو «سكوتوۆودۋ» ۆىپولنەنو 30% پلانا پو «وۆتسەۆودۋ» 75%. وسنوۆنىمي پريچينامي تورموزياششيمي ۆىپولنەنيە پلانا ياۆليايۋتسيا ماسسوۆىە سلۋچاي زادەرجكي ماتوچنوگو سوستاۆا ناحودياششەگوسيا نا پەرەدەرجكە...
2. يسحوديا يز يمەيۋشيحسيا ۆوزموجنوستەي، ا يمەننو پرەدپولاگاەموگو پولۋچەنيا 26, 000 وت سەمكي س كونتراكتاتسي 10 000 گولوۆ وت تەكۋششيح زاگوتويۋ ك نا 4-ي كۆارتال. وريەنتيروۆوچنو دو 5000 گولوۆ ناليچيە يمەيۋششەگوسيا ۋ زاگوتوۆيتەلەي ي پولۋچەنيا دو 2000  گولوۆ وت پرينيماەموگو كونفيسكوۆاننوگو سكوتا.
3. پرينيات ۆسە مەرى ك ۋسيلەننومۋ فورميروۆانيۋ، كومپلەكتوۆانيۋ ستادا «سكوتوۆودا» ي وكونچانيە كومپلەكتوۆانيا ستادا «وۆتسەۆودا» پرەدلوجيۆ ۆ ساموي كاتەگوريچەكوي فورمە وكرجيۆسويۋزۋ ۆىپولنيت پرەدلوجەنيە كراەۆىح ورگانوۆ و نەمەدلەننوي سداچە ۆسەگو سكوتا «سويۋزمياسو» ي ماتوچنوم پرويزۆودستۆەننوگو «سكوتوۆودۋ»...
4. وبيازات «سويۋزمياسو» ۆەس ماتوچنىي پرويزۆودستۆەننىي سكوت سنيماەمىي س كونتراكتاتسي ي تەكۋششيح زاگوتوۆوك، ا تاكجە پرينيماەموگو كونفيسكوۆانوگو سكوتا پەرەدات بەز زادەرجكي پو پريامومۋ نازناچەنيۋ...» - دەلىنگەن [3. 9-پ.]. حالىقتىڭ ىشىندە بايلار مەن باسقا دا ادامداردىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەۋ تەك ءبىر ۋاقىتپەن شەكتەلمەي 1930-31 جىلدارى دا، ءتىپتى ودان كەيىن دە جۇرگىزىلگەنىن ەسكەرۋ قاجەت. كەڭەس بيلىگى قۇرىلعانعا دەيىنگى ۋاقىتتا قازاق اۋىلدارىندا مال سانى از بولماعان. حالىقتىڭ قولىندا جاقسى ءومىر سۇرۋگە، تۇرمىستى جاقسارتۋعا جەتكىلىكتى مال بولعان. ال، 1929 جىلدان كەيىن بۇنداي مۇمكىندىك قالعان جوق. ءسوز بەن ءىسى ءبىر ءبىرىن قايشى كەلەتىن ءتارتىپ، ەرەجە، ءتۇرلى ناۋقاندار ەڭ سوڭىندا ەلدى ۇلكەن قيىندىققا اكەلىپ تىرەدى. كوپتەگەن ادامدار باي بولماسا دا باي دەپ تانىلدى، كەدەي بولماسا دا كەدەي دەپ تانىلىپ كولحوزدىڭ جۇمىستارىنا ماجبۇرلەۋ ورىن الدى. بۇعان امالسىزدان كوندى، كونبەگەنى قۋعىندالدى، اشتىقتىڭ، كەڭەستىك ساياساتتىڭ قۇربانىنا اينالدى، باسقا جاققا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. اينالىپ كەلگەندە بۇنىڭ بارلىعىنىڭ ەل مادەنيەتىنىڭ ءتۇپ تامىرى سانالعان اۋىلداردىڭ دا جويىلۋىنا اكەلگەندىگىن كورەمىز. سوندىقتان دا، اۋىلداردى وزگەرتۋ، مەشىت-مەدرەسەلەردى تارقاتىپ، ەل ىشىندە ۇلكەن مادەني ورتالىققا اينالعان اۋىلدارعا باسقا اتاۋ بەرۋدىڭ استارىندا دا ۇلكەن ساياسات جاتقاندىعىن ەسكەرگەن ءجون. اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنداعى قورلاردا كەزدەسەتىن دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، 1929-30 جىلداردىڭ وزىندە قازاق اۋىلدارىندا (بولشەۆيكتەر بىرىڭعاي قازاقتار وتىرعان جەرلەردى سولاي اتاعان) مال سانى كوپ بولعان. اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ 63 قورىندا 1929 جىلعى اقتوبە وكرۋگىندەگى تەرى وڭدەۋ كورسەتكىشى بويىنشا قۇجاتتار ساقتالعان. وسى دەرەكتەردە كەزدەسەتىن مال سانىنا كەلەر بولساق قازاق اۋىلدارىندا 252963 جىلقى، 595418 سيىر، 1221125 قوي، 277545 ەشكى، 231775 تۇيە بولعان. ال بولشەۆيكتەر ايتقان ورىس اۋىلدارىنا كەلسەك ولاردا كولحوزدار ەسەبىندە 39905 جىلقى، 164577 ءىرى قارا، 161 620 قوي، 9218 ەشكى، 2356 تۇيە تىركەلگەن [3. 47-پ.].

اقتوبە وبلىسىنداعى 1929-30 جىلدارعا ارنالعان تەرى وڭدەۋ جوسپارىندا 1 كۆارتالدا 22 000 ءىرى قارا، 70 000 قوي، 2 كۆارتالدا 44 000 ءىرى قارا، 140 000 قوي، 3 كۆارتالدا 27500 ءىرى قارا، 35000 قوي، 4 كۆارتالدا 15500 ءىرى قارا، 105 000 قويدىڭ ەتى مەن تەرىسىن سىرتقا جىبەرۋ جوسپارلانعان. وسى جوسپار بويىنشا ءبىر جىل ىشىندە سويىلاتىن مال سانى 110 000 ءىرى قارا، 350 000 قوي دەلىنگەن[3. 50-پ.].

كەز - كەلگەن مەملەكەتتىڭ، قوعامنىڭ دەربەستىگىن ايقىندايتىن ءوز ولشەمى بار. بۇنىڭ ولشەمى ەڭ الدىمەن ۋاقىت پەن ەلدىڭ تۇرمىس جاعدايىنا بايلانىستى كورىنىپ وتىرادى. سول سەبەپتەن ەل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى انىقتامانى بەرۋدە وعان ءبىر جاقتى ەسكى، كونە دەپ قاراۋعا بولمايدى. ەلدى ساقتاپ، ۇلتتى اسىراپ كەلگەن شارۋاشىلىق جاڭا زامانعا دا قاجەت، ۋاقىتتىڭ جاڭا اعىمدارىنا دا ىلەسە الادى. ۇلتتىڭ قازىرگى ءومىرى مەن بولاشاعىنا قاجەت نەگىزگى دۇنيە – جەر. سوندىقتان دا، ەل تەرريتورياسى بارلىق كەزدە قورعالىپ وتىرۋدى قاجەت ەتەدى. جەر بولماسا ۇرپاق مەملەكەتىن ساقتاي المايدى. ال، اتامەكەن بولمىسى كەز - كەلگەن جاڭا وزگەرىسكە بىرتىندەپ كوشۋدى قاجەت ەتەدى.

ەلىمىزدىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋى دا سىرتقى جاۋدان قورعانۋدى تالاپ ەتتى. وسىنداي قيىنشىلىقتاردى جەڭۋدە بارلىق كەزدە قازاق قوعامىندا ادام شىعىنى از بولماعان. ءبىر جەردى قانا يەلەنىپ، اۋىل، قالا بولىپ وتىرسا جەر توزادى. بۇنداي ورتادا از كۇش جۇمساپ، كوپ مال ۇستاپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەس. تاريحتاعى قازاق قوعامىندا ءتورت تۇلىك نەگىزگى الەۋمەتتىك رەسۋرس بولعاندىقتان مال سانى از بولماۋى كەرەك. اينالىپ سوعىپ وتىراتىن تابيعي اپات تاعى بار. ول ءۇشىن جەردىڭ ۇستىندەگى بايلىق كۇنى بۇرىن قورعالۋى ءتيىس. وسىنداي بىرىنەن سوڭ ءبىرى تۋىنداپ وتىراتىن قاجەتتىلىكتەر ەلگە ۇلكەن مىندەت بولىپ جۇكتەلگەن. نەگىزگى مىندەت ەلدىڭ تازالىعىمەن، تۇتاستىعىن ساقتاۋمەن بىرگە جەردىڭ دە تازالىعىن، تۇتاستىعىن قورعاۋ، سوعان بەيىمدەلگەن شارۋاشىلىقتى دامىتۋ بولىپ سانالعان. كەڭەستىك ۇجىمداستىرۋ وسى يگىلىكتەردىڭ بارلىعىن جويىپ جىبەردى. بارىنان ايىرىلعان حالىق «اشتان ولگەنشە سوعىسىپ ولەيىك» دەپ كوتەرىلىسكە شىقتى. قىزىلدار بيلىگى امالسىزدان قولىنا قارۋ العان ادامداردى «باندا»، «قاراقشى»، «انتيۆوۆەتتىك»  دەپ ايىپتاپ، اياماي جازالادى. كوتەرىلىستەرگە باسقا «ءوڭ» بەرىپ، ۇلتىن سۇيگەن تۇلعالاردى (الاش)  ايىپتاپ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ەلدىڭ باس كوتەرەر ادامدارىن قىرىپ سالدى. جالعان ايىپتاۋ سول ءبىر قاسىرەتتى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ باستى بەلگىسى بولدى. ستاليندىك ساياسات ادامداردىڭ ساناسىنا ۇرەي مەن قورقىنىشتى ۇيالاتقانى سونشالىقتى، ادامداردى تەگىن جاسىراتىن  دەڭگەيگە جەتكىزىپ، ادامداردى ءبىر-بىرىنە سەنبەيتىن دارەجەگە جەتكىزىپ، بىرلىكتىڭ ىرگەسىن سوكتى.

ادەبيەت:

1. / اكتيۋبينسكا پراۆدا. - 23 يۋل 1932.- №109.
2. / اكتيۋبينسكا پراۆدا. - 5 نويابر 1932.- №195.
3. پروتوكول زاسەدانيا كوللەگي كازاحسكوگو نارودنوگو كوميسسارياتا ۆنۋترەننە ي ۆنەششنەي تورگوۆلي و سكوتزاگوتوۆكاح.../  اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى.- 63 قور، 1 تىزبە، 23 ءىس.-144 پپ.

سارسەمبين ۇمبەتقان قۋاندىقۇلى،

ق. جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz