ازىرەت باربول. «قازاق» ءھام بۇگىنگى باق (باسى)
«قازاق» گازەتىنە - 100 جىل
ا.بايتۇرسىنۇلى - 140 جىل
الاشتىڭ ادامىنىڭ ءبارى ءمالىم:
كىم قالدى تارازىعا تارتىلماعان؟
دەگەندەر «مەن جاقسىمىن» تولىپ جاتىر،
جاقسىلىق ءوز باسىنان ارتىلماعان
****
اقشاعا ابىرويىن، ارىن ساتىپ،
ازعان جۇرت، ادامشىلىق قىلماي سىنى.
جانى اشىپ، جاقىن ءۇشىن قايعىرار ما
جانى مال، جاقىنى مال، مالدىڭ قۇلى؟!
ا.بايتۇرسىنۇلى
«قازاق» گازەتىنە - 100 جىل
ا.بايتۇرسىنۇلى - 140 جىل
الاشتىڭ ادامىنىڭ ءبارى ءمالىم:
كىم قالدى تارازىعا تارتىلماعان؟
دەگەندەر «مەن جاقسىمىن» تولىپ جاتىر،
جاقسىلىق ءوز باسىنان ارتىلماعان
****
اقشاعا ابىرويىن، ارىن ساتىپ،
ازعان جۇرت، ادامشىلىق قىلماي سىنى.
جانى اشىپ، جاقىن ءۇشىن قايعىرار ما
جانى مال، جاقىنى مال، مالدىڭ قۇلى؟!
ا.بايتۇرسىنۇلى
حح-عاسىردىڭ باس كەزىندە «قازاق» دەگەن اتپەن دۇنيەگە كەلىپ، نەبارى بەس جىلداي جارىق كورگەن «قازاق» گازەتى ۇلت تاريحىندا اتى التىن ارىپتەرمەن جازىلىپ، احاڭ ايتقان: «حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى، ءھام ءتىلى» بولا ءبىلدى. الاش قوزعالىسىنىڭ وكىلدەرى - ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپتار باسشىلىق جاساعان «قازاق» گازەتى ءوز ماڭىنا ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىن شوعىرلاندىرىپ، نەگىزگى يدەياسى - «تاۋەلسىزدىك»، «ۇلت ازاتتىق»، «جەر تاعدىرى»، «ەل تاعدىرىن» تۋ ەتتى جانە سوڭعى سانىنا دەيىن نەبىر قيىن قىستاۋ، زۇلمات زاماندار - پاتشالىق وتارشىل ساياسات پەن بولشەۆيزمنىڭ قيتۇرقى ارەكەتتەرىن باسىنان وتكەرسە دە و باستاعى باستى ۇرانى ۇلتتىڭ ۇلى مۇراتتارى - «كەمگە كەڭدىك، ەرگە تەڭدىك» ساياساتىنان تانباي ءوتتى. قۇرىلتايشىسى قازاقتىڭ ءوز اراسىنداعى ويلى، قالتالى ازاماتتارىنان قۇرالعان «قازاق» گازەتى جالپىۇلتتىق ماسەلەلەردى شىنايى ءارى اشىق كوتەرە وتىرىپ، سول ۋاقىتتاعى كەز-كەلگەن ۇلتتىق دەڭگەيدەگى گازەت-جۋرنالداردان الدەقايدا جوعارى تۇردى.
گازەتتىڭ «قازاق» دەپ اتالۋى جونىندە گازەتتىڭ باس رەداكتورى احمەت بايتۇرسىنۇلى: «اتالى جۇرتىمىزدىڭ، اۋداندى ۇلتىمىزدىڭ اتى دەپ، گازەتىمىزدىڭ ەسىمىن «قازاق» قويدىق. ۇلت ءۇشىن دەگەن ءىستىڭ ۇلعايۋىنا كۇشىن قوسىپ، كومەكتەسۋ، قىزمەت ەتۋ قازاق بالاسىنا مىندەت. ...جول ۇزاق، عۇمىر قىسقا، قولدان كەلگەنشە، عۇمىر جەتكەنشە ىستەپ كەتەلىك. مالشا وتتاپ، اساپ ءىشىپ، حالىق ءۇشىن قام قىلماي، قارىن تويعانشا ءماز بولىپ، مال ولىمىندە ولمەيىك» - دەيدى. گازەتتىڭ ەڭ العاشقى سانىندا شىققان «قۇرمەتتى وقۋشىلار!» اتتى ماقالاسىندا احاڭ: «اۋەلى گازەت - حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى، ءھام ءتىلى».
ەكىنشىدەن، «گازەت جۇرتقا قىزمەت ەتەتىن نارسە، ولاي بولاتىن ءمانىسى جۇرتتىڭ ءبىلىمدى، پىكىرلى، كورگەنى كوپ كوسەمدەرى، وقىعانى كوپ ادامدارى، گازەت ارقىلى حالىقتىڭ الدىنا ءتۇسىپ، جول كورسەتىپ، ءجون سىلتەپ، باسشىلىق ايتىپ تۇرادى».
ۇشىنشىدەن، «گازەت حالىققا ءبىلىم تاراتۋشى، ولاي دەيتىنىمىز گازەتتەن جۇرت ەستىمەگەنىن ەستىپ، بىلمەگەنىن ءبىلىپ، بىرتە-بىرتە ءبىلىمىن مولايتىپ، زەيىنى ءوسىپ، پىكىرى اشىلىپ، پاراساتى جەتپەكشى».
تورتىنشىدەن، «گازەت حالىقتىڭ داۋشىسى. ياعني، گازەت ارقىلى حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەپ، پايداسىن قورعاپ، زارارىنا قارسى تۇرىپ، قارعاعا كوزىن شوقىتپاسقا تىرىسادى» دەپ، 1913 جىلدىڭ 2-اقپانىنان 1918 جىلدىڭ 2-ناۋرىزىنا دەيىن ياعني، بەس جىل ارالىعىندا جارىق كورگەن «قازاق» گازەتىنىڭ ماقساتىن اڭعارتادى.
«قازاقتىڭ» العاشقى ساندارىنان-اق گازەت وتارشىل پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۋدالاۋىنا ءتسۇتى. سول ۋاقىتتاعى وتارشىل وكىمەت پەن ونىڭ جاندايشاپتارى، ياعني، ورىنبور گۋبەرناتورى سۋحوملين گازەتكە 1500 سوم كولەمىندە ايىپ تولەۋگە نەمەسە ماقالا اۆتورىن ءۇش ايعا قاماۋعا شەشىم شىعارادى. قاشاندا جەكە باستان ۇلت مۇددەسىن جوعارى قوياتىن احاڭ ۇلت مۇددەسى ءۇشىن ايقاسقا ءتۇسىپ جاتقان «قازاقتىڭ» قاراجاتىن شىعىنداماي، گۋبەرناتوردىڭ ەكىنشى شەشىمىمەن اباقتىعا كەتە باردى.
«قازاقتار شىڭعىس حان مەن تەمىرلاننىڭ ورداسىنىڭ ۇرپاقتارى، دەمەك امەريكادا ۇندىستەر قالاي جويىلسا، ولاردىڭ دا باسىنا سونداي سويقاندى ورناتۋ كەرەك», - دەپ دۋما دەپۋتاتى ماركوۆ اتاعانداي «ءولىم ۇيقىسىندا» جاتقان ۇلت باسىنا «سويقان» ءتونىپ تۇرعان زاماندا الاش زيالىلارى «كەرەگەمىز - اعاش، ۇرانىمىز - الاش» دەپ اتقا قونعان بولاتىن. ءا.بوكەيحان: «كىتاپ جازىپ، گازەت-جۋرنالعا ماقالا شىعارىپ، الاشقا قىزمەت قىلماساق، باسقا جول بوگەۋلى» - دەپ، «قازاق» گازەتىن شىعۋى «الاشقا قىزمەت» ەتۋدىڭ باسى توتەشە جولى دەپ ەسەپتەدى.
الاش قايراتكەرلەرىنىڭ جانە ولار اشقان «قازاق» گازەتىنىڭ قازاق حالقىنا ەتكەن قىزمەتىن ءبىر عانا ماقالامەن قامتىپ شىعۋ ارينە، مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان الاشوردا زيالىلارى مەن ونىڭ جارشىسى بولعان - «قازاق» گازەتى كوتەرگەن كوپ ماسەلەنىڭ ءبارىن ەمەس، تەك اعارتۋشىلىق قىزمەتى مەن ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى دارىپتەپ، قورعاۋ جولىنداعى ۇلت رۋحانياتىنا قوسقان سۇبەلى ۇلەسى تۋرالى بىلگەنىمىزشە جازىپ، وي قورىتساق.
حح عاسىردىڭ ءىرى قۇبىلىسى - الاش زيالىلارى، ولاردىڭ جارشىسى - «قازاق» گازەتى ليبەرالدى دەموكراتيالىق باعىتتى تاڭدادى. ال، سول عاسىردا عىلىم بىلىممەن، تەحنيكاسىمەن العا دامىپ، ءوسىپ-وركەندەگەن ەۋروپانىڭ تەحنيكاسى، عىلىم-ءبىلىمى زاماناۋي تالاپ ۇلگىدەن ارتتا قالعان قازاق قوعامى ءۇشىن ارينە، اۋاداي قاجەت بولاتىن. ونى دا دەر كەزىندە سەزىنگەن ۇلت زيالىلارى «قازاقتى وركەنيەتكە جەتەلەيتىن تەك - ەۋروپا ءبىلىمى، تەحنيكاسى» دەپ اتادى. «ءبىلىم جارىسى» اتتى ماقالاسىندا احمەت بايتۇرسىنۇلى: «نەشە ءتۇرلى عىلىم، ونەر - ءبارى دە تىرشىلىكتىڭ اۋىرلىعىن ازايتۋ ءۇشىن، راقاتىن مولايتۋ ءۇشىن شىعارعان نارسەلەر. عىلىم، ونەر ارتىلعان سايىن ءدۇنيادا بەينەت كەمىمەكشى» دەي كەلىپ: «ەۋروپادا، مىسالى، نوبەلەپسكي ءبىلىم جارىسى بار. بۇل جارىستا بايگەنى عىلىم اۋدانىندا يا ادەبيەت اۋدانىندا ەڭبەك ەتىپ، وزعان ادام يا سوعىسقا قارسى ءھام حالىق اراسىن جاقىنداستىرۋعا پىكىر جايعان ادامدار الماقشى. ...ەۋروپاداي زور ىستەۋگە بولماسا، بويىمىزعا شاعىنداپ، «ساباسىنا قاراي پىسپەگى، مۇرتىنا قاراي ىسكەگى» دەگەندەي ەتىپ ىستەۋگە بولادى. ...جۇرتتىڭ ءبىلىم تۋراسىنداعى ىستەرىن العا سۇيرەۋگە قولايلى ءھام ناعىز كەرەك جولدىڭ ءبىرى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، وسى»، - دەپ جازدى. جازىپ قانا قويعان جوق ءوزى اتاعانداي «ساباسىنا قاراي پىسپەگى، مۇرتىنا قاراي ىسكەگى» - دەپ، اعارتۋشىلىق جولدا ءوزى ۇلتىنا ايانباي قىزمەت ەتتى. مەكتەپكە قاجەتتى وقۋلىق جازدى، وقۋعا قاجەتتى كەرەگىن جوقتادى، وقۋلىق جازدىردى، ارتتا قالعان ەلىن العا قاراي وركەنيەت بيىگىنە سۇيرەدى. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «وقۋ قۇرالى» (1912) - قازاقشا جازىلعان العاش الىپپەلەردىڭ ءبىرى بولسا، «ادەبيەت تانىتقىشى» (1926) قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزى سانالادى.
بىراق، اباي ايتپاقشى، «شىعىسىم - باتىس بولىپ كەتتى», بىراق «زارارىنان قاشپاق كەرەك» دەگەن قاعيداعا بەكەم بولىپ: «ۇلگىلى ەۋروپا ۇلتتارىنان ۇلگى ال دەپ ايتۋعا اۋىز ۇيالىپ تۇر» دەدى احاڭ، شاكارىم، ماعجان، سماعۇل، سۇلتانماحمۇتتار. «الاش تۋى استىندا كۇن سونگەنشە سونبەيمىز» - دەپ ۇرانداعان الاششىل اقىن سۇلتانماحمۇت: «ادام بالاسىنىڭ اۋىر كۇن كورىستەن قۇتىلىپ باقىتتى بولۋىنا سەبەپ بولاتىن ەۆروپاداعى عىلىمدى مەن ەكى جىككە ايىرىپ ۇعامىن، ءبىرى - دەنە ازىعى، ءبىرى - ار ازىعى. دەنە ازىعى دەگەنىمىز - وسى كۇنى ادام بالاسىنىڭ جەڭىل كۇن كورۋىنە سەبەپ بولىپ جۇرگەن سايماندار ءبىلىمى. مىسالى، پاروحود، وت اربا، تەلەگرامما، تەلەفون، ۇشاتىن اەروپلان، كولىكسىز ەلەكتريك ياكي پار قۋاتىمەن جۇمىس اتقاراتىن ماشينا، تاعى تاعى سوندايلار. تەلەگرامما ارقاسىندا اتپەن كىسى جىبەرگەندە ءبىر جىلدا الاتىن حابارىمدى ءبىر ساعات ىشىندە الامىن، نەشە مىڭ شاقىرىم جەردەگى كەرەكتى كىسىلەرمەن ءبىر كۇننىڭ ىشىندە تىلدەسەمىن. بۇل كۇن كورىستىڭ جەڭىلدەۋى ەمەس پە؟ قالعاندارى دا وسى تەلەگرامما سەكىلدى ءتۇرلى كۇن كورىستىڭ ءتۇرلى جاعىن جەڭىلدەتەدى. دەنە دەگەنىمىز بۇلار بولسا، ار ازىعى دەگەنىمىز - ادىلدىك. وسى سوڭعى ار ازىعى - ادىلدىك تابىلماي باسقا دەنە ازىعى ونەرلەردىڭ كوبەيۋىمەن جالپى ادام بالاسىنىڭ كۇن كورىسى اۋىرايماسا، جەڭىلەيمەيدى، باقىتسىزدىعى كوبەيمەسە، ازايمايدى. ار ازىعى ەر جەتپەگەندىگىنەن ەۆروپاداعى ادام بالاسىنىڭ كۇن كورىسىن، جەڭىلەيتەدى، باقىتتى قىلادى دەگەن ونەرلەردىڭ ءبارى، ادام بالاسىنىڭ ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەۋىنە، ءبىرىنىڭ قانىن ءبىرى ۇرتتاۋىنا جۇمساپ جاتىر», - دەۋى نە اسىرەقىزىل سوزبەن سوۆەتتىك مەنتاليتەتكە، نە اسىرە دىنشىلدىككە، نە بولشەۆيزم دەرتىنە، نە ۇلتشىلدىققا ۇرىنباعان «ەكى اۋليە» - لەۆ تولستويدىڭ: «مادەنيەتتى جەر جۇتسا، ە، دەمەيمىن», شاكارىمنىڭ: «نە دەنەگە، نە جانعا جايلى ەمەس قوي» نەمەسە «عىلىمىن ال، ونەرىن ال، مۇنى تاستا!» دەگەنى بولسا كەرەك! ويتكەنى ءبىر ۇلتشىل اعام ايتقانداي: «ەشبىر زاماندا «قارنىڭ توق بولادى. كويلەگىڭ كوك بولادى. قاتىنىڭ قوينىڭدا بولادى. اتىڭ استىڭدا بولادى» دەگەن «ۇلتتىق يدەيا» قازاقتىڭ قانىن قىزدىرعان ەمەس. جەرىم تۇل بولادى، ءدىن ۇستاۋىم مۇڭ بولادى، ءتىلىم جىم بولادى، قاتىن-بالام كۇڭ بولادى» دەگەن قاۋىپ قانا قامشىلاپ تۇردى نامىسىمىزدى». سوندىقتاندا الاش ارداقتىلارى «تۋعان جەرىمدى، ءداستۇرلى ءدىنىمدى، انا ءتىلىمدى، مادەنيەتىمدى مانسۇق ەتىپ» «باتىسشىل» بولىپ «رازى كەيىپتە تۇرعانشا كيە ۇرسىن، ارۋاق اتسىن مەنى!» دەگەن بولار.
«حالىقتىڭ ءىسى ماشينانىڭ تەتىگى ەمەس، بۇراپ قالسا، باسقا جونگە تۇسەتىن. جۇرت جۇمىسى قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي جۇمىس سياقتى. قۇمىرسقاشا جابىلا تىنباي ىستەسەك ونەدى. ءبىرى ونى، ءبىرى مۇنى ىستەپ، يلەۋدە قاراپ تۇرعان قۇمىرسقا بولمايدى. جۇرت جۇمىسىن دا سولاي ىستەسە، العا باسادى. ءار قۇمىرسقا بارىنە كەرەك يلەۋدىڭ ءوسۋى ءۇشىن كۇشى جەتىپ كوتەرگەن شوپشەگىن اپارىپ سالادى. ۇلتىن كەرەك قىلىپ، حالىققا قىزمەت ەتەمىن دەگەن قازاق بالالارى قازاق جۇمىسىنا قولىنان كەلگەنىنشە قاراپ تۇرماي، كىرىسىپ ىستەي بەرسە، ۇلت جۇمىسى ۇلعايىپ، تولىقپاقشى. قازاقتىڭ ءىس قولىنان كەلمەيتىندەرىنە ءسوز جوق، ءىس قولىنان كەلەتىندەرى دە قاراپ جاتىر» - دەي كەلىپ، احاڭ: «جۇرتقا كەرەگىن بىلەتىندەر كوپ، ىستەيتىندەر از. بىلۋشىلەرىمىز بىلگەنىمەن قويماي، ىستەۋگە كىرىسسە ەكەن. بىلۋشىلەرىمىز ىستەۋشى بولسا، ولاردى كورىپ، وزگەلەر دە ىستەر ەدى. ءسويتىپ، كوسەمدەر كوبەيسە، ەرۋشىلەر دە كوبەيەر ەدى.
بىرەۋ جۇمىس قىلايىن دەسەم، تۇرعان جەرىم جامان دەيدى، بىرەۋ ماڭايىمداعى ەلىم جامان دەيدى. بۇلاردىڭ ءبارى دە بوس ءسوز. اباقتىدان جايسىز ورىن جوق، وندا دا وتىرىپ جۇمىس ىستەۋگە بولادى» - دەپ قانداي جاعدايدا بولسىن ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ ۇلگىسىن اۋەلى ءوزى كورسەتە ءبىلدى، ودان سوڭ باسقالارعا ۇلگى ەتىپ ايتتى. ءا.بوكەيحان: «تۇگەن دەگەن حان، پالەن دەگەن بي، باتىر وتكەن، ەرلىگى، ەڭبەگى كوپ دەپ ماقتانامىز. ولار سونداي بولسا، قازاق نەگە سورلى؟ ءبىزدىڭ كەمشىلىگىمىز - اركىم تاريح ارقالاتقان جۇكتى بەلگىلى جەرگە اپارماي، سوڭىنداعىلارعا تاستاپ كەتەتىندىگى» - دەسە، احمەت بايتۇرسىنۇلى:
«ۇزاق جولعا نيەت قىپ ءبىر شىققان سوڭ،
جارىم جولدان قايتپاسپىن، قارىنداسىم!»
نەمەسە:
«مىناۋ پايدا، مىناسى زيان دەمەك،
ول ەرلىكتىڭ ءىسى ەمەس، ساۋدا بولار» - دەۋى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلتتىق مۇددە جولىنا قانشالىقتى بەرىكتىگىن، قاي دەڭگەيدە باس تىككەندىگىن كورسەتسە كەرەك. س.سەيفۋللين ايتقانداي «قازاقتىڭ ول ۋاقىتتاعى كەيبىر وقىعاندارى گۋبەرناتور، سوتتارعا كۇشىن ساتىپ ءتىلماش بولىپ، كەيبىر وقىعاندارى ارلارىن ساتىپ ۇلىقتىق ىستەپ جۇرگەندە، احمەت قازاق ۇلتىنا جانىن اياماي، قىزمەتتەرىن قىلدى».
1918 جىلدىڭ 30 شىلدەسىندەگى «جاس ازاماتتىڭ» №1 سانىندا «الاش ازاماتتارىنا!» اتتى ماقالادا احمەت بايتۇرسىنۇلى: «الاش ازاماتتارىنىڭ قايسىسى قاراڭعى تار اباقتىنى كوردى، قايسىسى بۇلت جامىلىپ، مۇز توسەنىپ قاشىپ ءجۇردى. الاش ءۇشىن اجالدان تايىنبادى، باسقا جۇرتتىڭ بولشەۆيگى بىرەۋ بولسا، الاشقا دەگەندە ەكەۋ بولدى. وزىمشىلدىكپەن ۇلت پايداسىن ساتقان جاقىننان جات جاقسى. ...اياقتان، قولدان كىسەن، اۋىزدان قاقپاق كەتكەن الاش بالاسى ءوز قۇرىلتايىڭدى كورىپ ولسەڭ، ارمانىڭ جوق. ...اقساقالدار، اعالار! اقىل ايتىپ جول باستاڭدار! باياعى ەر كۇندەردەن ءسوز قوزعاپ، جاستاردىڭ جۇرەكتەرىنە قىزۋلىق جالىنىن سالىڭدار! قازاق ءبىر كەزدە كەمەلىنە كەلگەن، ءوز الدىنا حاندىق قۇرىپ، بيلىك جۇرگىزگەن ەمەس پە ەدى؟ توپ باستاعان كوسەمى، ءسوز باستاعان باتىرى بار ەمەس پە ەدى؟ داۋلەتتى بايلار مىرزالار! كىسىلىك مالدا ەمەس، قىلعان ىستە، بۇگىن بار دۇنيە ەرتەڭ جوق. اركىم نامىسىنا قاراي ۇلتىنا قىزمەت قىلۋى ءتيىس.
...جاستار! اتقا ءمىن! باسقا جۇرتتار كورسىن! ورال، التاي، ەرتىس، ەسىل، نۇرا، ەدىل-جايىق بويىندا شارق ۇرعان ارىستانداي اقىرعان الاشتىڭ رۋحىنىڭ سونبەگەنىن كورسىن!
ياپىرم-اي، كەشە عانا ەمەس پە ەدى 6 ملن. الاش بالاسىنىڭ باسى قۇرالماي جەر-سۋدان ايىرىلىپ پەندە بولىپ جۇرگەنى، مەيىرىمسىز تاس باۋىردان راقىم تىلەپ جۇرگەنى. مىنە، الاشورداعا جاردەم قىلماساڭدار، ۇرانعا قىزباساڭدار سول كوڭىلسىز كۇندەرىڭ الدارىڭدا دايار» دەسە، «اۋ، الاش! سەن كىم؟ سەن جاۋىنگەر تۇرىكتىڭ ورنىن باسىپ قالعان ۇلكەن ۇلىسىڭ، بابالارىڭ ات ۇستىندە ءجۇرىپ، قىلىشپەن وزدەرىن دۇنيەنىڭ جارتىسىنا يە قىلعان، ستامبۋلدى العان، كارپات تاۋلارىنىڭ قالىڭ قامالىن بۇزعان. ەر تۇرىكتىڭ ەر جۇرەكتى ۇلدارى، سىلكىن، قۋان، ات-تۇرمانىڭدى دايارلاپ اتقا ءمىن، جاۋعا اتتان! ...وسى زامان ۇلتتاردىڭ ءتىرى ياكي ءولى بولۋى اشىلاتىن قيىن ءبىر زامان. ...نامىستان، جاس الاش! ۇلتىڭنىڭ قادىرلى ۇلدارىنىڭ قانىن، كەگىن جىبەرمە!» - دەپ جازدى. ال، 1918 جىلى «قازاقتىڭ» №262 سانىندا:
قارا بالۋان جانىبەك!
قاز داۋىستى قازىبەك!
جەتىم قالعان حالقىڭا،
تۇلعا بولىپ ارتىڭا،
كىم تياناق قازىق ەد؟
قۇنسىز بولىپ ەرىمىز،
جەسىر بولىپ جەرىمىز،
«جان مەنىكى» دەي الماي،
«مال مەنىكى» دەي الماي،
يت پەن قۇسقا ازىق ەك.
بارىن ساتىپ تالاسقا،
ارىن ساتىپ قالاشقا،
«جۇرت بولالىق» دەگەن جوق،
جۇرت قايعىسىن جەگەن جوق،
ءىرىپ-ءشىرىپ، ازىپ ەك.
نەمەسە،
بايلاتتىرعان قولىمدى،
بوگەتتىرگەن جولىمدى،
جاقىنىم بار، جاتىم بار،
حابارلانا جاتىڭدار!
مەن سەندەرگە جۇگىندىم،
تورەسى ءادىل قازى دەپ! - دەيدى. «جان مەنىكى»، «مال مەنىكى» دەي المايتىن «يت پەن قۇسقا ازىق بولعان» زاماندا «ەل قورعانى ەرىڭ قايدا؟» «تۋرا ايتاتىن ءبيىڭ قايدا؟» «بي بارداعى كۇنىڭ قايدا» - دەپ، قارا بالۋان جانىبەك پەن قاز داۋىستى قازىبەككە «تورەسى ءادىل قازى دەپ!» «مەن سەندەرگە جۇگىندىم» دەيدى. ياعني، «جەسىر بولعان جەرى» مەن «جەتىم قالعان حالقىن» وركەنيەت بيىگىنە سۇيرەيتىن - «ەۋروپا عىلىمى» مەن «قازاقتىڭ بي بارداعى كۇنى» دەپ اتاعان.
«دارەتى جوق اياقتار،
قورسىلداعان ساياقتار
بىلعاماسىن قاسىڭدى،
قاسيەتتى باسىڭدى! -
دەگەنىمىز بولماسا،
قازاققا نە جازىپ ەك؟!» - دەۋىنەن، احاڭنىڭ ۇلت رۋحانياتىنىڭ كوسەمى ەكەندىگىن اڭعارىپ، «دارەتى جوق اياقتار» مەن «قورسىلداعان ساياقتاردان» قازاقتىڭ «قاسيەتتى باسى» مەن «قاسىن» قورعاعان رۋحاني تۇلعا رەتىندە دە تانيمىز.
جاقىن جەردەن جاۋ شىعىپ،
ماقۇل سوزدەن داۋ شىعىپ،
دۇشپان ۇستاپ قولىمنان،
يتتەر تىستەپ تونىمنان،
ماعان توسۋ بولعان شاق.
تۇتقىن بولىپ تارىعىپ،
جالعىز جاتىپ زارىعىپ،
اشۋ قىسىپ، ويدى الىپ،
وت جايىلىپ، بويدى الىپ،
دەرت جۇرەككە تولعان شاق.
قاتتى ايتتى دەپ كەكتەمەي،
سىيىنعاندى تەك دەمەي،
ون ەكى يمام اۋليە،
جيىرما سەگىز انبيە
قولدا وڭشەڭ ارۋاق! - دەيدى. ياعني، احاڭنىڭ سوزىمەن ايتساق، «سالىنىپ داۋعا»، «ساتىلىپ جاۋعا» «بولىستىقتى الىسقان» نەمەسە، «قورىققانعا قوس كورىنىپ، قويداي ۇرككەن»، «داجالدىڭ يتحاناسىنا تىعىلعان»، «قۇدايدى دا قۇراندى دا ۇمىتىپ» «لات، مانات اعاشىنا باس ۇرعان» زاماندا:
جولدار بار وزگە،
جوبا بار سوزگە
جۇرەككە ءدوپ، ويعا ءجون.
جاماندى جامان
دەمەكپىن ھامان،
مەيلىڭ تۋلا مەيلىڭ كون.
يلانباسام ايتپايمىن،
يمانىمنان قايتپايمىن» - دەپ، «سىيىنعاندى تەك دەمەي، «ون ەكى يمام اۋليە» «جيىرما سەگىز انبيەدەن» «قولداۋ» سۇرادى. پىرىنەن مەدەت تىلەدى، اتا-بابا ارۋاعىنان اتتامادى. بابالار سالعان جولدى جالعاپ، الاش ۇلىنا وسىنداي رۋحاني مۇرا تاستاپ كەتتى.
«بالام دەگەن جۇرت بولماسا، جۇرتىم دەگەن بالا قايدان شىقسىن!» دەي كەلىپ احاڭ: «بالانى ۇلشا تاربيەلەسەڭ ۇل بولماقشى. قۇلشا تاربيەلەسەڭ قۇل بولماقشى» - دەپ كورسەتەدى. «باستاۋىش مەكتەپ» اتتى ماقالاسىندا احاڭ: «...باستاۋىش مەكتەپتەر جالعىز حۇكىمەت پايداسى ءۇشىن بولماي، حالىق پايداسى ءۇشىن دە بولارعا كەرەك. حۇكىمەتكە كەرەگى مەملەكەتتەگى جۇرتتىڭ ءبارى دە ءبىر تىلدە، ءبىر دىندە، ءبىر جازۋدا بولۋ، ءار حالىققا كەرەگى - ءوز ءدىنى، ءتىلى، جازۋى ساقتالۋ. سولاي بولعان سوڭ، باستاۋىش مەكتەپ، اۋەلى، ميسسيونەرلىك پىكىردەن، پوليتيكادان الىس بولارعا كەرەك، ياعني قازاقتىڭ ءدىنى، ءتىلى، جازۋى سۇمدىق پىكىر، سۋىق قولدان تىنىش بولارعا كەرەك» - دەپ جازدى.
ياعني، ۇرپاق تاربيەسىنە كوڭىل اۋدارىپ، ۇرپاعىن «قازاقتىڭ دىنىنەن»، «ءتىلى»، مەن «جازۋىنان» ايىرۋدى كوزدەگەن «سۇمدىق پىكىر، سۋىق قولداردان» ساقتاۋدىڭ امالىنا اشىق كىرىسىپ: «قازاقتى باسقا دىنگە اۋدارۋدىڭ»، «جازۋى مەن قازاق ءتىلىن جوعالتۋدىڭ» قۇر اۋرەشىلىك ەكەندىگىن ايتتى.
احاڭنىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بولعان م.اۋەزوۆ 1923 جىلى: «قازاق جاستارىنىڭ ارداقتى تاربيەشىسى اقاڭ سويلەگەندە مەنىڭ ەسىمە «قازاق» گازەتىنىڭ اۋەندەرى تۇسەدى. ءبىز ول كۇندە مەكتەپ ىشىندە جۇرگەن بالا ەدىك. بىراق پاتشا ساياساتى تەمىر بۇعاۋداي مويىنعا باتىپ، قازاق جۇرتىن السىرەتىپ، «كەدەيدى شالاپقا ماس قىلىپ، بايدى قىمىزعا ماس قىلىپ»، ەلدىگىن جوعالتىپ بارا جاتقانىن تۇماندى ويمەن سەزۋشى ەدىك. كومەسكى جاۋى قازاقتىڭ بەسىكتەگى بالاسىنىڭ كوزىنە دە ەلەستەگەندەي ەدى.
سول ۋاقىتتاردا «قازاق» گازەتىنىڭ بەتىنەن اندا-ساندا وقىپ وتىرعان اسەرلى انىق سوزدەر قاۋىپتىڭ ءپىشىنىن ايقىن قىلىپ كورسەتىپ، مەكتەپتەگى جاس بالالاردىڭ سەزىمىن ءتۇزۋ جولعا بەتتەتكەندەي بولۋشى ەدى. جاس بۋىننىڭ جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان ءالسىز ويىن «جول مۇندالاپ»، جەتەگىنە الىپ بارا جاتقانداي بايقالۋشى ەدى. مەكتەپتەگى ساباعىن وقىمايتىن بالا «قازاق» گازەتىن كورگەن جەردە قادالىپ تۇرىپ قالاتىن» - دەي كەلىپ، «اقاڭ - ەڭبەگى جانعان جاننىڭ ءبىرى. ىستەگەن ءىسىنىڭ جەمىسى - ارتىنان كەلە جاتقان جاستار. ونىڭ ارتى اقاڭ مەكتەبىنە ءتىزىلىپ كىرىپ جاتقان جاس بۋىن. جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان قازاق ادەبيەتى اقاڭدى ءوزىنىڭ باسشىسى سانايدى» - دەپ، جازدى.
«اقاڭ - ەڭبەگىنىڭ جانعانى - ارتىنان كەلە جاتقان جاستار» - دەپ، م.اۋەزوۆ ايتقانداي الاش زيالىلارى - احاڭداردىڭ ەڭبەگىنىڭ «جانعانى» ۇلت مۇراتىنا باسىن تىككەن ارتىندا كەلە جاتقان جاستار بار ەدى. ياعني، «قازاقتان» ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن ۇيرەنگەن، احاڭداردىڭ ۇلتشىلدىق رۋحىنان ءنار العان جاستار سول ۋاقىتتا-اق ۇلت مۇددەسى جولىنا سوزبەن ەمەس، ىسپەن باس تىگىپ، «ۇلت قۇربانى» بولىپ جاتقان ەدى.
«قابىرگە قويىپ، قۇران وقىلىپ بولعاننان كەيىن شاكارىم اقساقال حالىققا قاراپ ءسوز سويلەدى: «الەۋمەت! مىناۋ جاتقان كىم؟ بۇل ۇلتى ءۇشىن شىبىن جانىن قۇربان قىلعان الاش ازاماتىنىڭ تۇڭعىشى. مۇنى ءولدى دەمەڭدەر، بۇل كۇنگى ءھام مۇنان سوڭعى «ۇلتىم» دەگەن ازاماتتار مىنا مەن سياقتى بولىپ «ۇلتىم» دەڭدەر دەپ ءوزىنىڭ ۇلتشىلدىعىن سوزبەن ەمەس، ىسپەن كورسەتتى.
مارقۇمنىڭ اتى دا قازى ەدى. قازى بي دەگەن ءسوز، قازى بيلىگىن ەتىپ كەتتى.
قاراعىم قازى، ولىمىڭە وكىنبە! ارمانىڭ جوق، قۇداي الدىندا دا، جۇرت الدىندا دا سەنىڭ ورنىڭ بولەك.
وقىعاندار! جاستار! مىناۋ جولداستارىڭدى ۇمىتا كورمەڭدەر. مۇنىڭ ءۇي ءىشىنىڭ مىندەتى سەندەردىڭ مويىندارىڭدا. ءبىر كىشكەنتاي كوزىنىڭ قاراشىعى ء(بىر جاسار ۇل بالا) قالدى. سونى تاربيەلەپ ادام قىلۋ، ءبارىڭنىڭ، بارلىق الاشتىڭ موينىنا پارىز ءھام وزدەرىڭ دە بۇل ۋاقيعاعا قاجىماڭدار. قۇداي تاعالا الاشقا شىن ۇل بەرگەنىنە بۇگىن عانا كوزىم جەتتى. الپىس جاسقا كەلگەندە مۇنداي ۇلت ءۇشىن قۇربان بولاتىن ازاماتتى كورەمىن دەگەن ءۇمىتىم جوق ەدى. كوردىم ەندى، بۇگىن ولسەم دە ارمانىم جوق...» ،- دەگەن شاكارىم قاجىنىڭ جان تەبىرەنىسىن 1918 جىلى «قازاق» گازەتىنىڭ №262 سانىندا «الاش قۇرباندارى» اتتى ماقالاسىندا ج.جانىبەكوۆ جازادى.
م.دۋلاتۇلى، م.اۋەزوۆ، ج.ايماۋىتۇلى، س.سەيفۋللين، باشقۇرت زاكي ۆاليدي توگان، قىرعىز يشەنالى اراباەۆ، ابدىكەرىم سىدىقوۆتاردىڭ احاڭا شاكىرت بولۋىنىڭ ءوزى ەڭبەگىنىڭ جانعانىن كورسەتىپ، ۇلتقا، جالپى ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىنا ىستەگەن قىزمەتىنىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
