ءبىرىنشى ءبولىم

ەل يەسى

بۇل روماندى اكەم - احمادي، شەشەم - بازارحاننىڭ رۋحىنا باعىشتايمىن.

اۆتور

ءبىرىنشى تاراۋ

1

شىڭجاڭ جەرى مەن قازاقستان شەكاراسىندا وڭتۇستىك باتىستان شىعىس تەرىستىككە قاراي بۇلتپەن ارالاسا سوزىلىپ جاتقان جوڭعار الاتاۋى مەن سوناۋ تۇستىك ۇيەكتەگى ۇلى ءتاڭىرتاۋدىڭ ەكى اراسى - «جەر ءجانناتى» دەرلىكتەي اسا ءبىر شۇرايى مول مەكەن. ءبىر-بىرىنەن شالقاق قونعان ەكى الىپ تاۋ اراسىنداعى وسىنداي كوك قويناۋدى تۇتاس الىپ، جەر شۇعاسىن قامتىپ جاتقان بۇل ءوڭىر بەلگىلى ىلە وزەنىنىڭ اتىمەن و باستان «ىلە ايماعى» اتانعان. وسىنداي ىلە جەرىنىڭ وزەن-سۋلى، ورمان-باۋلى، قوڭىرجاي، شۋاقتى ولكەسىن قازاقتىڭ قىزاي ەلى قونىس ەتۋشى ەدى.

سول ەلدىڭ مىناۋ جوڭعار جوتاسىنا يەك ارتا كەلىپ، شەكارالىق تاۋدى القىمداپ ورناعان ءبىر اتاسى داڭقتى - شەرۋ رۋى. ىلە ۋالاياتىندا جاسايتىن جيىرما ءتورت بولىس قىزايدىڭ ءبىر بولىسى «سەركە شەرۋ» اتانعان شەرۋ تابى وسى. قازىر شەرۋ ەلى جايلاۋدان باۋىرعا ءتۇسىپ كەلىپ، ۇلكەن تاۋدىڭ بار بوكتەرلەرىندە كۇنشىلىك جەرگە شاشىراي، تاراي قونىپ، جىلداعى ۇلان عايىر كۇزەۋلىكتەرىندە وتىرعان-دى.

ءبىرىنشى ءبولىم

ەل يەسى

بۇل روماندى اكەم - احمادي، شەشەم - بازارحاننىڭ رۋحىنا باعىشتايمىن.

اۆتور

ءبىرىنشى تاراۋ

1

شىڭجاڭ جەرى مەن قازاقستان شەكاراسىندا وڭتۇستىك باتىستان شىعىس تەرىستىككە قاراي بۇلتپەن ارالاسا سوزىلىپ جاتقان جوڭعار الاتاۋى مەن سوناۋ تۇستىك ۇيەكتەگى ۇلى ءتاڭىرتاۋدىڭ ەكى اراسى - «جەر ءجانناتى» دەرلىكتەي اسا ءبىر شۇرايى مول مەكەن. ءبىر-بىرىنەن شالقاق قونعان ەكى الىپ تاۋ اراسىنداعى وسىنداي كوك قويناۋدى تۇتاس الىپ، جەر شۇعاسىن قامتىپ جاتقان بۇل ءوڭىر بەلگىلى ىلە وزەنىنىڭ اتىمەن و باستان «ىلە ايماعى» اتانعان. وسىنداي ىلە جەرىنىڭ وزەن-سۋلى، ورمان-باۋلى، قوڭىرجاي، شۋاقتى ولكەسىن قازاقتىڭ قىزاي ەلى قونىس ەتۋشى ەدى.

سول ەلدىڭ مىناۋ جوڭعار جوتاسىنا يەك ارتا كەلىپ، شەكارالىق تاۋدى القىمداپ ورناعان ءبىر اتاسى داڭقتى - شەرۋ رۋى. ىلە ۋالاياتىندا جاسايتىن جيىرما ءتورت بولىس قىزايدىڭ ءبىر بولىسى «سەركە شەرۋ» اتانعان شەرۋ تابى وسى. قازىر شەرۋ ەلى جايلاۋدان باۋىرعا ءتۇسىپ كەلىپ، ۇلكەن تاۋدىڭ بار بوكتەرلەرىندە كۇنشىلىك جەرگە شاشىراي، تاراي قونىپ، جىلداعى ۇلان عايىر كۇزەۋلىكتەرىندە وتىرعان-دى.

كەرىمبەك اۋلى ءوزىنىڭ بار اعايىن-اۋماعىمەن جوڭعاردىڭ بيىك جونىنان ەتەككە قاراي ەكى-ءۇش قونىس قوزعالىپ، جىلجىپ كەلىپ مازى وزەنىنىڭ كەڭ اڭعارىنداعى ۇڭگىرقورا، ەكىاشا دەيتىن كۇزەك جۇرتتارىنا جايعاسقان. ورماندى تاۋ باۋرايىنىڭ كۇزگى كۇنى تىنىق كەشتە ماۋجىراپ تۇر. ءتىلسىز تابيعات، ءۇنسىز تاۋ-تاس وسى ءوڭىردىڭ الدەبىر اڭگىمەسىن توسقانداي، تىم-تىرىس بوپ تۇردى. ولكە بويىن قۋالاعان شىمداۋىت، قۇيقالى القاپتىڭ كۇزگى سارى-جاسىل شالعىنىنا ورانىپ وتىرعان ۇلكەن اۋىلعا كۇن باتا بەرە ەكى اتتى كەلىپ ءتۇستى. كىسى تۇسكەن قوناق ءۇي باس جاق شەتتەن وڭاشا تىگىلگەن. ەسىكتەن باياۋ سالەم بەرە كەلىپ، تورگە تامان ءىلبىپ جايعاسقان الدىڭعىسى: جالپاق بەت كەلگەن قۇپيا ءجۇزدى بىرەۋ. باسىندا اڭ تەرىسىنەن تىكتىرگەن شوشاق توبەلى، سۇر تۇماعى بار. تومسارعان سىزدى قاباعىنا، سۇرعىلت تۇسىنە وزگەشە سۇس بەرىپ، مۇرتىنىڭ قياقتارى تىكىرەيىپ تۇر. وسى قالپىنىڭ وزىنەن ءوز دەگەنى بولماي كەلىسىمگە كەلمەس جان ەكەنى ءبىر كورگەننەن ۇعىلعانداي. ول بۇكتەۋلى قامشىسىن قولتىعىنا قىسىپ جۇگىنىپ وتىردى. ەكىنشىسى ءبىر جۇپىنى كىسى: قاباعى قاتىڭقى، تۇتاس بەت، قىسىق كوز قارتاڭ ادام كەبىسىن تاستاعان بويدا، ەپسىزدەنىپ جولداسىنىڭ تومەنگى جاعىنان ورىن الا بەرگەن.

وسىنداي از تىنىشتىقتان سوڭ، كەلگەندەرگە قىمىز جەتكىزىلدى. قوڭىرقاي اعاش تەگەنەنى داستارقان شەتىنە قويعان بيە ساۋعىش شال - قاليمولدا قاباق باقتى ما، تەرى شالبارىن قاۋدىرلاتىپ ىلىنبەي شىعىپ جونەلدى... ءۇي يەسى كەرىمبەك مىنا ەكەۋىنىڭ ءجۇرىس اۋجايلارىن شامالادى دا، جاۋاپتارىن از ۇندەمەي توسا وتىرىپ:

- كانە، بەرى تامان جىلجي وتىرىڭدار، - دەپ ىزەت بايقاتىپ، قوناقتاردى قىمىزعا جاقىنداتتى. ءور جاقتاعى قۋاڭ جولاۋشى ىدىسىن قولىنا الماي ءالى دە ءۇنسىز وتىر ەدى. كەرىمبەك ەندى بۇلاردان قىسقا سوزبەن ءجون سۇراعان:

- ءيا... نە كورىپ، نە ءبىلىپ كەپ وتىرسىڭدار؟! - ول مىنا ەكەۋىنەن قالايدا ءبىر كوڭىلسىز جايدى بىلگەلى قارادى. ەندى-ەندى اق شالايىن دەگەن ءمولدىر قارا، كۇتىمدى ساقالى اسەم سۋدىراپ توگىلگەن، كەلىستى كەسەك تۇلعالى، كوز قاراسىنان سالقىن اشۋ ىزىندەي ايبىندىلىقپەن قوسا تۇكپىرلى ويلىلىق تانىلاتىن، كۇمبىرلەگەن زور داۋىستى كەرىمبەكتىڭ ۇنىنەن وقشاۋ ءبىر تىنىستىلىق بىلىنەتىن. ول جاڭاعى سوزىنە جالعاستىرىپ، قىمىز قۇيىپ وتىرعان ءوزىنىڭ وقىعان بالاسى ماقسۇتقا تۇيىق يشاراتپەن شولاق بۇيىرىپ:

- سىرت جاقتى بايقا! - دەپ اقىرىن عانا تاپسىرعان. اڭعارلى جۇزبەن قۇپيالاعانداي عىپ سەزىرگەن-ءدى.

جاسى ەگدە تارتسا دا جولداسىنان تومەن جايعاسقان قاريا شولىركەپ سىمىرگەن ەۋسىننان باسىن وسى كەزدە كوتەردى. اقبورتە ساقالىن دا ەندى قاپسىرا سيپاپ، جۇتقىنا ءتۇستى. ول ءۇشىن جانىنداعى سەرىگى سويلەدى:

- ايتقاندا نەنى ايتۋشى ەك! بۇل سىعىر الىنەن ابدەن استى عوي، - دەپ وتىرىپ، باعانادان تىرس ەتپەي تىنعان سۋىق ادام ءوز ىشىندەگى ءزىل-ىزاسىمەن تۇنەرىپ الدى: - شەشىپ كورسەتشى، جوتا تەرىسىنەن تاسپا الىپ قويا بەرىپتى!

قاريا بەلىندەگى قۇر بەلدىكتىڭ توعاسىن امالسىزدىقپەن اعىتا باستادى. ايتقانداي-اق، تۋ سىرتتان سوعىلعان دۇرە جون-ارقاسىن اياۋسىز زاقىمداعان. قامىس پالاقتىڭ (دۇرە قالاقشاسى) باسقان تاڭباداي، تۇسكەن ءىزى قانتالاي كوگەرىپ، تالاۋراعان. سول بەلگى وزگە ەمەس، تاپ مىناۋ مومىن، ءمۇساپىر ادامنىڭ تانىنەن كورىنگەندە، وسىنى ىستەۋشى كىم بولسا دا، سونىڭ ناعىز تاعىلىق سيپاتىن تانىتقانداي... قوس دىزەرلەي وتىرىپ ارقاسىن ءتۇرىپ كورسەتكەن قاريا ءوزى كەمباعال، كارىپ ادام بولاتىن. شەكپەنىن قايتا كيە الماي، ءارى ءوزىنىڭ قاتتى اۋىرسىنعانىن بىلدىرمەي، وتە باياۋ قوزعالىپ وتىرعانىندا كىرجىڭدەگەن ءمۇلايىم ءتۇرى ءتوزىم ۇياسىنداي. وسى بويىمەن كەلىپ سىر بىلدىرمەي وتىرعان موسقال كىسىنىڭ قارا جەردەي ءتوزىمدى ادام ەكەنى تانىلادى. ونىڭ شومبال جۇزىنە كەرىمبەك انىق سۇقتانىپ قارادى. «كەدەيدىڭ تەرىسى قالىڭ» دەيتىن ءسوزدى ەسكە الدى.

- ە-ە، باتىر-ەكە، «جاعىڭ سىنسا دا، ساعىڭ سىنباسىن» دەگەن. «جورىق جولىنىڭ وكىنىشى جوق» دەيدى.- كەرىمبەكتىڭ بۇل ايتقان جۇباتۋىن اقبورتە شال العاشىندا دۇرىس كورگەن سىڭايمەن وتىردى دا، سوڭىنان ءوز جايىن ءوزى مىسقىل ەتكەندەي بوپ:

- سولايى سولاي عوي، جالعىز-اق الگى، «جىن دا بەيىمدىنى قاعادى» دەمەكشى... وناندا «ولمەي قالىپ، سۋىققا بەرىك اتاندىم» دەگەننىڭ كەرى دەمەيسىڭدەر مە! - دەپ، ءسوزىنىڭ ءبىر شەتىن بۇنى وسى ساپارعا جۇمساعان كەرىمبەككە دە تيگىزدى...

تەگىندە، بۇل وتىرعان ەكەۋدىڭ ارعى بابالارى قالماق جۇرتىنان ەدى. جوڭعار قالماعىنىڭ تۇقىمىنان بولاتىن. ءدال سول قالماق باباسىنان بەرى ءۇش اتا ءوتىپ كەلگەن بولسا دا، مىناۋ وتىرعان بورتە شالدىڭ تۇتاس كەلگەن بەت ءبىتىمى، قىسىقشا كوزدەرى، انا سۇر تۇماقتىنىڭ دا كوز قيىقتارى، شولاق مۇرىنى ەكەۋىن دە قالماق بەتتەندىرىپ، بۇلاردىڭ ءالى دە ەجەلگى قانىنان ارىلا الماي كەلە جاتقاندىقتارىن اڭداتادى.

مۇنان ءبىراز زامان ەرتەرەكتە جوڭعار قالماعىنىڭ جۇلدىزداعى (تيان-شان تاۋىنىڭ بوكتەرىندەگى قالماق مەكەنى) تورعاۋىت رۋى قازاقتىڭ جىلقىسىن شابا بەرىپتى. سونىڭ اياعى ەكى جاقتىڭ ءبىر-بىرىنەن مال الىسۋىنا سوعىپتى دا، وشتىك قوزىپ، اقىرى قالماقتار قىزاي ەلىنە ۇلكەن جورىقپەن تيەدى. كەيىن ەل اۋىزىندا «قىز قالعان» سوعىسى اتالعان سول وشپەندى قاقتىعىستا تورعاۋىتتار جاعىنان ۇرىسقا اتتانعان قالماقتىڭ اعايىندى ەكى بالاسى قازاققا قولعا تۇسەدى. وزدەرىنىڭ قارشادايلىقتارىنا قاراماي، ءبىرىن-ءبىرى جاۋدان اجىراتىن الامىن دەپ، ەكەۋى بىردەي تۇتقىنعا تۇسكەن دەيدى، پاقىرلار. شەرۋدىڭ ۇلەسىنە تيگەن سول ەكەۋىن كەرىمبەكتىڭ ارعى اتاسى ايتپاي دەگەن كىسى بالا عىپ اسىراپ، كەيىن ەرجەتكەندە ەكەۋىنە دە قازاقتان قىز اپەرەدى ەكەن... بىراق قىزايدىڭ ءماۋلىسانا دەگەن ەرجۇرەك قىزى ەركەكشە كيىنىپ، وسى ۇرىسقا بارعان ساپاردا قالماق قاۋىمىنا قولدى بوپ قالادى. سوڭىنان قىزاي ەلى قالماق جۇرتىنا ەلشى سالىپ، تۇتقىن قىزدى سۇراتقاندا، ولار قاراما-قارسى بىرنەشە تالاپ قويادى. ايتقانىنىڭ ىشىندە شەرۋ رۋىنىڭ قولىنداعى ەكى بالا قۇرىمسى، جىرعال دا قايتارىلۋى شارت ەكەن. قالماقتىڭ سەرەنجاپ دەگەن دويىر باتىرىنىڭ پەرزەنتتەرى بوپ شىعادى بۇل ەكەۋى. شەرۋ رۋى ءبىر بولىس قانا ەل بولعانمەن، وزگە قىزايعا باسى سىيماي، سول تۇستا ايتىس-تارتىستا جۇرەدى. قالماق بالالارىن قايتارۋدى ايتقاندا، شەرۋ رۋى ەكى بالانىڭ «ءلايلاھا ءيلاللا» دەپ دىنگە كىرىپ قويعانىن ءبىلدىرىپ:

- ەندى دايىن مۇسىلماندى قايتادان كاپىر قىلا المايمىز... وبالى مەن كىناسىن كوتەرۋگە شىداعان ادام كەۋدەسىنە قۇران مەن نان ۇرسىن دا، ەكى دۇنيەدە قارا قاسقامىن دەپ ءوزى كەلىپ اكەتسىن! - دەگەن قىر-سىبەر جاۋاپتى ايتادى. شارتى ورىندالماعان قالماق قازاقتىڭ ءبىر تالاي تۇتقىنىن وگىزدىڭ تەرىسىنە تىگىپ، كۇنگە قاقتاپ ولتىرەدى دە، ءوزى سۇلۋ ءماۋلىسانانى انا اشۋلى باتىرعا ءۇش قاتىننىڭ ۇستىنە توقالدىققا تابىس ەتەدى. بىراق ەلى ءۇشىن باسىن ءباي تىككەن اساۋ ءماۋلىسانا ەشبىر ساعاتتا ءوز ەركىمەن اتا جاۋىنىڭ مازاعى بولعىسى كەلمەي ءجۇرىپ، ساناداي سارعايىپ، بالا كوتەرمەستەن جاستاي قىرقىلادى. اقىرىندا شەرۋ رۋى تايپاسىمەن اۋىپ كوشىپ، وسى شەكارا تاۋعا ورنىعادى. انە، سونداعى ەكى قالماق بالانىڭ كىشىسى - جىرعالدان تاراعان اۋلەتتەن مىنا شال. اتىن تۋعاندا مۇرنىنىڭ ۇلكەندىگىنە قاراپ «مۇرىنشاق» قويا سالعانى بىلىنەدى. ال قاسىنداعى شوبەرەلەس تۋىسىنىڭ ەسىمى قارىمساق - قۇرىمسىنىڭ ۇرپاعى. ايتار سوزگە «قالماق اۋلى» دەپ قوڭاشتاعانمەن، ەكەۋىنىڭ سودان بەرگى قاندارى قازاققا اۋىسادى. بۇلار قازىر «ءومىرشى اۋىلى» دەيتىن وزدەرىنشە ءبىر اۋىل بولعانمەن، كەدەيلەۋ اتانىڭ ءبىرى. ەل ىشىندە كەيدە قارىمساقتىڭ دەس بەرمەس ءبىر بەتتىگىن كورە الماي، ءازىل ەتە قالۋشىلار بولسا دا، ونىڭ ەجەلگى اتاداعى جاۋىنگەرلىگىن ءسوز ەتىپ: «اتاسى جاۋدان قايتپاعان، ەر قالماقتىڭ بولتىرىگى ەمەس پە» دەپ قىجىرتاتىنى بار. ايتسا ايتقانداي، قارىمساق مەيلى ەسە قۋعان سويلەر سوزدە بولسىن، ات ءۇستى توبەلەستەردە بولسىن، سىن كەزەڭدەردە ساسا بىلمەيتىن.

وسىنداي ەكى تۋىس باس قوسىپ اتتانىپ كەپ، ۇيىنە ءتۇسىپ وتىرعان كەرىمبەك - بۇرىن شەرۋ رۋىنىڭ مامپاڭى (بولىس) بولعان ادام. راس، بۇل ۋاقىتتا بولىستىقتان تۇسىرىلگەنىنە ءبىراز زامان وتسە دە، بۇگىنگە شەيىن ۇكىمەت پەن ەل جۇمىسى جايلى سويلەسە الاتىن شەرۋ رۋىنىڭ ەڭ باستى، جەتەكشى كىسىسى.

مۇرىنشاق وكىمەت سالاتىن الىم-سالىق، «ءباجىنى» اۋىرلاپ، سونىڭ جونىمەن جۇرگەن-ءدى. دۇرە سوققىزىپ كەپ وتىرعانى دا سونىڭ سارساڭى... دۇرە زاردابىنان وتكەن ءتۇنى توسەككە جاتا الماي، باسىن ايەلىنە سۇيەتىپ، تاڭدى شوكەلەپ وتىرۋمەن اتىرعان. سودان باعانا كۇن ەڭكەيە ات ەرتتەتىپ، قارىمساق ەكەۋى جىلجىعان اياڭمەن وسىندا جەتكەن. ادەيى كەشتەتە، وڭاشالىق تىلەي كەلگەن بۇل ەكەۋىنە كەرىمبەك اسىقپاي سۋسىن باستىرا وتىرىپ:

- بۇ دۇرەنى بۇيىرىپ سوقتىرۋشى كىم؟ قايسىسى؟! - دەپ، وسىنى ەرەكشە بىلگىسى كەلگەندەي، تىكسىنە كوز سالىپ سۇرادى.

- ە، ماموزى تۇرعاندا كىم بولۋشى ەدى! - مۇرىنشاق الدە كىمنىڭ اتىن ءوزىنىڭ مومىن كوڭىلىمەن جابىرلەنە ەسكە الدى: - «ارىز اكەلەتىن سەن يت كىم ەدىڭ!» - دەپ ساقالىمنان سىلكىلەپ، سول سوقتى دۇرەنى!

قارىمساق وسى تۇستا ءوزىنىڭ كەك قايناعان ىشكى نارازىلىعىن كەرىمبەككە ىرىكپەي ءبىلدىرىپ:

- ءاي، كەكە-اي! جارىقتىعىم-اي! الدەقاشان جوق قىلاتىن ءبىر كەششەنى سۇزبە-بۋاز عىپ سوزباقتاتىپ قويعانىڭىز-اي! سول كۇنى ولسەم ارمانىم جوق بولار ەم، ايىزىمدى ءبىر قاندىرماي، يت ازعىنى - ولەكشىندەي قور ەتتىڭىز-اۋ! - دەپ بارماعىن شايناعانداي بولىپ وتىر.

جاس جىگىت ماقسۇت قارىمساققا بوزارىپ قاراپ قالىپتى. اشۋ-ىزا ۋىتى جەڭگەن قاپالى جاننىڭ ءدال مىنا قالپىنا قاراپ، ونىڭ ىشتەگى قايرات وتىن جازباي تانىپ، «انىق ىسكە اسار قۋات كوزى وسى ادامدا جاتىر-اۋ! ايتقان كىسىسىن قۇرتىپ كەل دەسە، قۇداي بىلەدى، مىناۋ بۇگىن تۇندە-اق جايراتىپ كەلۋدەن تايىنباس» دەپ ويلادى. قۇلجا قالاسىندا «ءبىلىم جۇرتى» دەپ اتالاتىن مۇعالىمدەر جانە قوعامدىق قىزمەتكەرلەر دايارلاپ شىعاراتىن ون ءبىر جىلدىق گيمنازيا وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ كەلگەن: شاش قايىرعان، تىك، سۇڭعاق بويى تاربيە كورگەن، اققىزعىلت ءجۇزدى ماقسۇت «ەل اعاسى» اتانعان كەرىمبەكتىڭ قازىرگى تاعدىرى جايىن ءوزىنىڭ اكەگە دەگەن قيماستىق قامقورلىعىمەن قورقىپ ويلايتىن. بۇگىنگى بۇل وتىرعان قۇپيا سىرى بار ادامداردىڭ بارلىعىن وسىنداي اۋىر قاباق-كىرىپتارلىعىنا دۋشار ەتەتىن سەبەپ - قازىرگى شاقتىڭ ءوز تولقىن اعىمى ەدى. ىلە ۋالاياتىنا قارايتىن: 24 بولىس قىزاي، 3 بولىس قىرعىز، بىرنەشە ۇكىرداي* ماڭعۇل، التى بولىس البان، ءتورت بولىس سۋان، ءبىر بولىس شەرۋ بار. بىلايعى موينى قاشىق - بۇراتالانىڭ قاراكەرەيى بەس زاڭگى ەل. جيىنى 40 بولىستاي وسى ساقارا ەلىنەن وزگە بارلىق قالالاردىڭ نەگىزگى حالقىن ۇستايتىن مول ۇيعىر، سانسىز قىستاق، اۋىلداردى مەكەندەيتىن جانە سول ۇيعىرلار مەن دۇڭگەندەر، مانچجۋر تۇقىمداس: داعىر، سىبە-سولاڭداردى (سي-بو) العاندا، سونىڭ بارلىعى قۇلجاداعى ءبىر گۇبەرنەلىك وكىمەتكە قارايدى. ەل ىشىندە جىلدان-جىلعا، ءتىپتى ايدان-ايعا قالىڭ جۇرتتى ۇركىتكەن وزگەرىس بار. بۇرىنعى بۇكىل شىڭجاڭ ۇكىمەتى پوليتسياسىنىڭ اتىشۋلى، قاتىگەزدىكپەن داڭقى شىققان باستىعى، گەنەرال-مايور ليۋ بين ي گۇبەرنەلىك شتاب-سى لىڭ بۋعا گۋبەرناتور بولىپ، ايماقتىق ورتالىق قالا قۇلجاعا كەلگەلى زاڭ ءتارتىبى بۇرىنعىدان دا قاتال. شىڭجاڭ جەرى عانا ەمەس، داڭقى الەمگە ءمالىم گومينداڭ ۇكىمەتى باسقارىپ وتىرعان، بۇكىل قىتاي مەملەكەتىنە اتتارى ايگىلى، ءدۇبىرلى اعايىندى ەكى گەنەرال-مايورلار: ليۋ بين ي مەن ليۋ بين دي دەيتىنىنىڭ ءبىر سىڭارى وسى. سونداي دابىرالى ەكى اسقاق تورەنىڭ ءبىرى - ليۋ بين ءيدى بەت-بەدەلى مەن ايبارى جاعىنان شىڭجاڭ جەرىندەگى بارلىق گۇبەرنەلىك باسشىلارىنىڭ ەڭ ماقتاۋلىسى جانە ەڭ قاھارلىسى دەسەتىن. بۇل داڭقتى ول ىلەگە گۋبەرناتور بولىپ كەلمەي تۇرىپ-اق، شىڭجاڭڭىڭ ىشكى ىستەر كىلتىن سۋماقاي قولىمەن سىعىمداپ ۇستاپ وتىرعان جىلدارىندا الىپ بولعان.

ايىپتى دەگەن ادامىن التى بەلدىڭ استىنان قالتىراتاتىن، ايداھاردىڭ تۇگىندەي زارىمەن ەڭسەرگەن ءدۇمپۋ، اتاعى بار. ەندى انە، سول گۇبەرنەنىڭ قورعاس پەن ءسۇيدىن ەكى دۋانى وزىنشە ءبىر ۇيەز بولىپ كۇرەدە سولقىلداپ تۇر. قازىرگى مىناۋ وتىرعان مۇرىنشاقتىڭ ارىز اپارام دەپ دۇرە جەپ كەپ وتىرعانى - سول كۇرە ۇلىعىنىڭ ماڭى...

كۇرە ۇيەزى ءوز دۋانىنا، اسىرەسە ساحارادا جاسايتىن تاۋ حالىقتارىنىڭ نەگىزگىسى قازاققا جانە قالماق پەن قىرعىزعا مول ەتىپ الىم-سالىق سالادى. ءباجى تولەمى - شىڭ شى ءسايدىڭ* زاڭ، جارلىعىنداعى جارنا.

* شىڭ شى ساي - شىڭجاڭ ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى.

مۇرىنشاق ارىزى قارادۇرسىن ەمەس-ءتى. سالىق سوڭعى جىلداردا بۇرىنعىدان تاعى وزگەرە تۇسكەن. «قان ءباجى» (مال باسىنا قاراي) «ءجۇن ءباجى»، «ءسۇت ءباجى»، «جايلاۋ ءباجى» «جەر ءباجى» (سالعان استىققا قاراي) دەگەن باجىلەر سول الىم-سالىق اتتارى. «قان ءباجىنىڭ» ورتاق ولشەم تولەمىن قوي باسىنا شاعادى. سيىر مەن جىلقىنىڭ باسى ءتورت قويدان، تۇيە ون قويدان ەسەپتەلەتىن بولعاندا، ون قويى بار كەدەيگە ءبىر جىلعا ەكى قوي سالىنادى. ءبىر بۇزاۋلى سيىر، ءبىر ات، ون قويى بار مۇرىنشاققا بيىل ءتورت قوي سالىنىپ وتىر. جالعىز بۇزاۋىنا شەيىن قارماققا شانشىلىپ، تۇياققا شاعىلعان. ساقارا ەلىنىڭ كيىپ-ءىشۋى، بار كۇنكورىس اتاۋلىسى، تەك، وسى قولىنداعى ازدى-كوپتى تۇياقتىڭ عانا ەسەبىنەن عوي. بۇل شاقتا شارۋا باققان قازاقتا جىلدان-جىلعا مال باسى قۇتايماي قايتا سانسىراپ تۇردى. اسىرەسە قالىڭ بۇقارا، كەدەي-كوپشىلىك جاعى كۇيزەلۋلى. سونداي تاۋقىمەتپەن ىڭىرشاعى شىعىپ جۇرگەن ءبىر ەمەس، بىرنەشە دە ەمەس، ەل ىشىندە مۇرىنشاقتاي سانسىز كەدەي شارۋا بار. گومينداڭنىڭ شىڭجاڭداعى ۇكىمەتى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جەر-سۋىن، قولداعى قارايعان مالىن تەك ءوز پايداسى، ناپاقاسى ءۇشىن مۇرىندىققا ءتىزىپ، جالماۋىزدىڭ كەنەۋسىز كومەكەيىندەي، قىزىل وڭەشىن جۇتقىنشاعىمەن كورسەتىپ، ەل اتاۋلىنى سالىق سالۋمەن كۇڭىرەنتىپ جاتتى. وزگەنى ايتپاي، رۋلى ەلدەن ەكشەگەندە، كۇرەدەگى ۇلىعىڭنان باسقا شەرۋدى الىم-سالىق زاردابىمەن تەسپەي سوراتىن ماموزى دەيتىن بار. تەگىندە، بۇل بىرەۋ عانا ەمەس، باسقا ەلدەردىڭ دە ۇستىنەن قويعان وسىنداي سانسىز الپاۋىتتار بولعانىمەن شەرۋدىڭ وزىنە ماموزىنىڭ ماموزىسى وسى سياقتى بولىپ كورىنەتىن. قىتايمەن ءدىنى باسقا بولسا دا، ءتىلى ءبىر دۇڭگەن ماموزىنى ۇكىمەت «قازاق جاعدايىن جاقسى بىلەدى. سالت-ساناسىن، ءتىلىن، اسىرەسە ونىڭ مىنەزىن جەتىك ۇعىنادى» دەپ ەكى جاقتىلى قولايلاپ، تاڭداپ تاپقان. ىلە ۋالاياتىنداعى جانە شىڭجاڭ دۇڭگەنىنىڭ بارلىعى دا جوڭعار ولكەسىندەگى ۇيعىر، قازاقپەن بىرگە جەرگىلىكتى جۇرت بولىپ سانالادى. قازاقتىڭ ءتىلىن شەتىنەن قانىق بىلەتىن حالىق. ونىڭ سىرتىندا ماموزى ءتىل ءبىلۋشى ەدى دەگەن بەرگى ءسوز، ءتىل-كومەيىڭدى سۋىرادى دەيتىن ناعىز ىسقاياقتىڭ ءوزى. كۇرە ونىڭ سونىسىن قۇپتايتىن. سول ماموزى ءۇشىن ۇكىمەتتىڭ سالىعىن سالعاندا، تىم بولماعاندا قارىستاپ، سۇيەمدەپ بولسىن مەيلى، ىلگەرى اتتاپ تۇسەتىن وراي كەرەك. ونداي شارا كۇن كورۋ ءۇشىن جازعىتۇرىم قىستاۋ ماڭىنان ازىراق جەر ايداپ، تىرمىشتاعىلارى كەلەتىن كەدەيلەر جاعىنا، اسىرەسە، وڭتايلى سوعادى. ۇيعىر ديقاندارى مەن قازاق، قىرعىزدىڭ جالدانبا ەگىنشىلەرىنە باعاناعى «جەر ءباجى» دەگەن سالىقتىڭ ءوزى-اق كوز اشقىزبايدى. «جەر ءباجىنىڭ» قانشا جەرگە قانداي مولشەردە سالىناتىنىن قاي قازاق ءبىلۋشى ەدى؟ دۇڭگەن كەدەيلەرىنىڭ، ماڭعۇل-قالماقتاردىڭ، سىبە-سولاڭ، داعۇرلاردىڭ، وزبەك، تاتارلاردىڭ، ءتىپتى، قىتاي ۇلتىنىڭ ءوز جالدانبا ديقاندارىنىڭ دا كورەتىنى سول. گومينداڭ وكىمەتى شىڭجاڭ جەرىنىڭ اق نانىن - ونىڭ ءتىل ۇيىرەر ءدامى مەن سىلەكەيلەرىن شۇبىرتار ءيىسىن تامىرشىداي تانىپ باۋىر باسا، باۋراپ بولعان. الىم-سالىق اتاۋلىنىڭ ءبىرىن ەمەس، ءبارىن دە ءار ماۋسىمنىڭ سالىعى سايىن يىسكەلەپ، تىمىسكىلەگەندەي بولىپ، ساڭىلاۋ ىزدەپ وتكىزەتىن ماموزىدان جەر ءباجى ءجونىن كەرىمبەك ءبىر-ەكى دۇركىن انىقتاپ سۇراعان دا بولاتىن. بىراق سونىسى ءۇشىن ماموزى كەرىمبەكتى ۇكىمەتكە كورسەتىپ، باسىن تەرگەۋگە تۇسىرگەن. تەرگەۋ بولعاندا ول جاي تەرگەۋ مە ەدى؟ ەرتە كۇننەن جەتە «الاستاۋعا» ءتيىستى، ۇكىمەت ءۇشىن «سەزىكتى» ادامدار اڭدىلادى. شىڭ شى ساي ايداي الەمگە ايگىلى «قارا ءتىزىم» دەيتىندى شىعاردى. تەگى، شىڭجاڭداعى گومينداڭ بيلەپ-توستەۋشىلەرىنىڭ قاي-قاي زاماندا بولماسىن، العاشىندا مىسىقتاي بولىپ، اياعىن جىمىپ باسىپ كەلەتىن، جانسەبىل ادەتىمەن وسىدان ون جىل بۇرىن - 1933 جىلى شىڭ شى ساي بۇل ولكەگە جىلميىپ ءبىر «جاقسى زامان» ورناتا كەلگەن. شىڭجاڭ اسكەري گارنيزوننىڭ قولباسشىلىعىنان ۇكىمەت باسىنا بىردەن اتتاعان «اقجولتاي» تاققا وتىرعاندا، مۇنداعى بالاداي سەنگىش از ساندى، مومىن حالىق قازاق اڭىزىنداعى «مامىرايحان» زامانى قايتا ءبىر ورناعانداي دامە ەتكەن. تاققا ءمىنۋدىڭ مارتەبەسىنە قانداي ەتەنە بولسا، سول تاق شىلاۋىنىڭ وي بويلاپ جاتپاس زىمياندىعىنا دا سونداي كورەگەن، ساۋەگەي شىڭ شى ساي ءوزىنىڭ ايگىلى «التى ۇلى جارلىعىندا»:

1. شورا وكىمەتىمەن (سابەتپەن) دوس بولۋ.

2. حالىقتىڭ عىلىمي ساناسىن، مادەنيەتىن جوعارىلاتۋ، مەكتەپ اشۋ.

3. ۇلتتار تەڭدىگىن ساقتاۋ.

4. يمپەرياليزمگە قارسى تۇرۋ: پاراقورلىقتى، ۇرلىقتى، جاۋىزدىقتى جويۋ.

5. شىڭجاڭدى جاڭالاندىرۋ.

6. بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ.

مىنە، وسىنداي بەلگىلى التى ۇران-شارتنامالارىمەن «جەر ۇيىق» ورناتا كەلدى. سوزىمەن عانا كەلگەن جوق، وزىمەن بىرگە بۇل ولكەنىڭ تاريحىندا بولماعان قىتايى اسىل كەزدەمەلەردى: نەشە الۋان ءشايى، تورعىن كەزمال، زەر-جىبەكتەر ءتۇرىن جانە نەشە ءتۇرلى قالامپىر ءيىستى قىتاي ءشايىن، تابىلماس تاڭسىق ءىشىپ-جەم بۇيىمدارىن ءارى ارزان باعادا ءدۇيىم ەلگە قىزىقتاتا جەتكىزىپ، «قوڭىرجاي بەيىستى» جەر بەتىنە الا كەلگەن. شىڭجاڭنىڭ كونبىس، مومىن، شارۋاگەر ەل-جۇرتىن ەركىن ءبىر ارباپ دانىكتىرىپ العان... بۇرىنعى ءبىر جىلداردا ىشتەن كيسە، تۇيىرتپەكتەرى ەتتى قىشىتقان ماتا، ءبوز تابىلسا، قۋانعان قاتىندار ەندى قاتاردان قالعىلارى كەلمەي، قۇدايلارىن ۇمىتىپ «شىت كويلەك كيمەيمىز» دەپ باسىن شۇلعىدى...

ءسويتىپ، ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن ءبىر زامان «شىڭ دۋ ءبان1 جاساسىن!» دەگىزگەن. بىراق ونىڭ ءبارى كولكىلدەتىپ كوز العان ساعىم بولدى... ماي جاققانداي جىلميىپ، ءسويتىپ تۇرىپ ءوزىنىڭ مەزگىلدى شاعىنا جەتكەندە ءتۇسىن بىردەن وزگەرتىپ، جىمىسقى ءجۇزىن سۋىتىپ الدى. باعاناعىنىڭ بارلىعى دا قويىنعا «سەن جاقسىمەن» كەلىپ كىرگەن، بەتجۇزدىك ەكەنىن ايتپاي ءبىلدىردى. العاشىندا «وقىتام» دەپ بالانىڭ دا باسىنان سيپاپ كولگىرسىگەن شىڭ شى ساي 1938 جىلعا جەتكەندە «ءاۋ ءبىسىمىلدا» دەپ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ ەكىنشى باسشىسى، ءوزىنىڭ ورىنباسارى، قوجانياز-قاجىمدى ءبىر تۇندە تۇتقىنعا الدى. حالىقتى اڭ-تاڭ ەتىپ سونىمەن ءبىر قويدى. جانە ءبىراز ۋاقىت وتكىزىپ، ۇمىتتىرىپ بارىپ ساقارا حالقىن تاعى ءبىر شوشىتىپ، ولكەلىك «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسىنىڭ»** سەكرەتار-باسشىسى داۋلەتكەلدىنى ۇستادى. سودان سوڭ بىردەن قاماۋعا الىپ، ادام ۇستاۋدىڭ ارناسى كەڭىپ، ەلۋلەپ، جۇزدەپ تۇندە ورنىنان باسىپ قالۋ الدىمەن قازاقتار مەكەندەگەن ىلە، التاي، تارباعاتاي ايماقتارىندا ەتەك الا باستادى. ونان كەيىن بۇكىل شىڭجاڭ جەرىندەگى از ساندى ۇلتتار مەكەندەيتىن ءۋالاياتتاردىڭ بارلىعىنا دا بىرتىندەپ جەتىپ، ۇساق ۇلتتاردىڭ ءبارى سول حالگە ۇشىرادى. ەل ىشىندە باس كوتەرەر دەگەن ادامدار بولسا، سونىڭ نەگىزگىسى قوجانياز-قاجىم مەن داۋلەتكەلدىنىڭ «قۇيىرشىعى» دەپ ۇستالىپ جاتتى. ءتىپتى، ول ەكەۋىمەن ومىرىندە شەندەس بولىپ كورمەگەن ىلەدەگى اتى ءمالىم تاڭجارىق اقىن دا سولاردىڭ «قۇيىرشىعى» اتانىپتى. «قارا ءتىزىم» ونى دا سول ءۇشىن تىركەپ اكەتتى. العاشىندا «جاۋىزدىقتان قورقا كەلگەن» مامىرجاي شىڭ شى ساي تاققا وتىرعانىنا ءتورت جىلعا تولعاندا، 1937 جىلى شىڭجاڭنىڭ ورتالىق قالاسى - ۇرىمجىدە جانتالاسىپ ايگىلى اباقتى ورنى، ۇلكەن تۇرمەسىن سالدىرىپ جاتتى... تاريحقا بەلگىلى «ازاپ تۇرمەسى» دەپ اتالعان تۇرمە.

*شىڭ دۋ ءبان - شىڭ شى ءسايدى قۇدىرەتتەندىرىپ ايتقانى.

**«قىرعىز-قازاق ۇيىشماسى» - شىڭجاڭداعى ءار ءبىر ۇلتتىڭ وسىنداي ءۇيىمدارى بولاتىن.

قوجانياز-قاجىم - شىڭجاڭ ۇكىمەتىنىڭ ادىلەتسىزدىك ەزگىسىنە قارسى 1931 جىلى قۇمىلدا حالىقتى قوزعاپ، اسا ماعىنالى كوتەرىلىس جاساعان ادام. «اپرەل ىڭقىلابى»* دەپ اتالعان كوتەرىلىس. كەزىندە قوزعالىستى باسۋ ءۇشىن ايار ۇكىمەت امالسىزدان از ۇلتتارمەن ءتۇرلى «شارتقا دا كەلىسكەن». ءوزى كەدەي ديقاننان شىڭدالىپ شىققان قابىلەتتى، سانالى ادام قوجانيازدى بىردەن-اق شىڭجاڭ وكىمەتىنىڭ ورىنباسار باسشىسى ەتىپ تاعايىنداپ، ۇكىمەت باسىنا، «مارتەبەلى» قىزمەتكە اكەپ وتىرعىزعان. جانە ەندى سول ۇكىمەت تاراپىنان وتكەن بۇرىنعى «وكىنىشتى كەمشىلىكتەردى بىرلەسە وتىرىپ تۇزەمەك» بولعان. قوجانيازعا «بۇل ولكەدەگى از ساندى ۇلتتاردىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-تۇرمىسىن تولىق جەتە بىلمەيتىن شىڭجاڭ وكىمەتىنە ۇيرەتىپ وتىرۋعا اقىلشى بولىپ، جاڭاعىداي كوتەرىلىس قوزعاعان حالىقتى بۇدان بىلاي نارازىلىقسىز، جاقسى باسقارۋعا كومەك بەر...» دەدى.

*اپرەل ىڭقىلابى - ءساۋىر توڭكەرىسى.

ءتۇبى كورىنبەس قاراسۋداي جىلىم گومينداڭشىلار: «بىزدىكى قاتە بولىپتى! سونىڭ قايتالانباۋىنا جاردەم ەت» دەپ، قوجانيازدى قىزمەتكە سولاي شاقىرعان-دى. «اپرەل ىڭقىلابىنىڭ» دۇمپۋىنەن قاتتى سەسكەنىپ قالعان شىڭ شى ساي قوجانيازعا العاشقى كەزدە شىنداپ-اق جالتاقتاۋمەن بولعان... ارادا ءبىراز جىل ابىر-دىبىر، دۇرمەك باسىلعانشا ۇيعىر كوتەرىلىسشىسىن كوز ايىرماي الدارىندا ۇستاپ وتىرعاندا، شىڭجاڭ ۇكىمەتى جۇرەگىنىڭ باسىنا اششى جالقاياق زاپىرانداي شوككەن ەسكى كەگىن استە ۇمىتا الماعان. وردالى جىلان ءوز ورتالارىندا كوز ايىرماي، قىزعانىشپەن كۇزەتىپ، باعىپ كەلىپ، ءبىر كۇندە ءبىر-اق وپىق جەگىزگەن سول قوجانياز قاجىمەن داۋلەتكەلدىنى مۇنان ەكى جىل ىلگەرى 1942 جىلى اياۋسىز ازاپپەن كەسكىلەپ ولتىرگەندەرى پاش بولعان. (داۋلەتكەلدى ىلە قازاعىنىڭ ەل شەتىنە العاش ۇزاپ شىققان، وزا وقىعان زيالى ازاماتى بولاتۇعىن). ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى قولعا بەرگەنسىپ، ارقادان قاعا ءماز ەتىپ وتىرىپ، كىلەمنىڭ استىنان سۋ جىبەرەتىن ىشمەرەز ايارلىق تالاي قيماس بوزداقتىڭ باسىن مۇجىدى.

شىڭجاڭ قازاعىنان شىققان تاڭجارىق اقىن ءبىر ولەڭىندە:

«...باسىندا كوز جەتپەگەن، بىلدىرمەگەن،

نەڭ قالدى قايران ەلىم بۇلدىرمەگەن؟! -

سيقىرلى قارماعى بار سۋعا سالىپ،

كورىنبەي باۋىن تارتسا ىلگىر كەلگەن» - دەگەن.

مۇرىنشاقتىڭ بۇگىنگى مىنا دۇرە سوققىزىپ كەپ وتىرعانى - ولار ءۇشىن بەينە ويىنداي-اق نارسە.

كۇرە ۇلىعىنا اپارعان مۇرىنشاق ارىزىنىڭ مازمۇنى: «ءلاڭ ءباجى»* دەگەننىڭ ولشەمى قالاي بولادى؟ كۇنى بۇگىنگە دەيىن سونى بىزگە ماموزىنىڭ تەك تولەتكەنىن عانا بىلەمىز، ۇكىمەتىمىزدىڭ ءادىل زاڭىنان سۇراناتىنىمىز، ءبىزدىڭ بارلىق تۇرمىسىمىزبەن ماموزى مىرزا جەتە ساناسىپ، وسى استىق ءباجىسى جونىندە قاناعاتتاندىرسا ەكەن!». بۇل ارىز مۇرىنشاقتىڭ وزىندەي وتىز ءۇي كەدەي-كوپشىلىكتىڭ اتىنان جازىلعان. مۇنىڭ ىشىندە ماموزىنىڭ قاراماعىنان ءبولىنىپ كەلىپ، شەرۋ رۋىنىڭ شەتىنە قوسىلعان جيىرما ءۇي جالدانبالى ديقانشى دۇڭگەندەر دە بولاتىن. تەگىندە، ىلە ايماعى قازاقتارىنىڭ مال شارۋاشىلىعىنان كەيىنگى كاسىبى-ەگىنشىلىك. سوندىقتان ۇكىمەت ەل ىشىنە ماموزىداي باجىگەر قويىپ، «الىم-سالىق» دەپ حالىقتىڭ قولىنان دا، جولىنان دا قاقشىپ جەيدى. مۇرىنشاق جاڭا توقتاپ قالعان ءسوزىتڭ اياعىن جالعاپ:

ء*لاڭ ءباجى - استىق ءباجى، ەگىستىك جەر سالىعى.

- باسقا ەشقايسىسىنا ياناتتاپ ۇرىسسا دا مويىن بۇرماي، بالدىرلاپ توسقاندارىن دا تىڭداماي، تۋرا پالكوندىكتىڭ وزىنە جەتىپ-اق ەدىم... ءتىلماش بولسا سويلەسەم بە دەپ ەم، كەسەل تاپقىر، ارىزدى قولىنا الدى دا، بار بولعانى اتىمدى جازىپ الىپ، ءوزىمدى قۇلاشتاي سىزعىشپەن تۇرتپەكتەپ ايداپ شىقتى. بار بىلگەنى قولىمەن سىرتتى سەرمەيدى، ءتاڭىر ۇرعىرىڭ! سودان قايتا شاقىرار دەپ، ءتىلماشتان دامەلى بوپ ۇزاقتى كۇنگە سىرتتا توسىپ وتىرايىن. ءتۇس اۋعان ۋاقىتتا شاقىرتىپ جاتىر دەگەن سوڭ، «ءيا، ءسات» دەپ ەنتەلەڭكىرەپ كىرىپ بارا جاتسام، شاقىرتۋشى ول ەمەس، باسقا ءبىر بولمەدە ءزارىن شاشىپ وتىرعان ماموزى ەكەن. ەكى اۋىز سوزگە كەلگەن جوق. قاسىنداعى سارالا قىناپتى، قىلىشتى جەندەتتەرگە بىردەڭە دەپ بالدىرلاپ قالىپ ەدى، ەكەۋى تالاعان يتتەي ەكى جاعىمنان كەرىپ، ەتبەتىمنەن ءتۇسىردى دە، كيىمىمدى باسىما قاراي تۇرە بەردى. ماموزى كوكجەلكەمنەن تۋرا تابانىمەن تاپجىلتپاي باسىپ تۇردى. سونىمەن يت تەپكىگە الدى كەپ! ەسىمنەن شالا تانىپ قالدىم. ىڭىرانعان بويىمدا سۇيرەتىپ دالاعا شىعارىپ تاستادى ەكەۋ-ۇشەۋى. سودان كۇن باتا ەس جيىپ، اتىما ءمىندىم! - دەپ ءوز جايىن بايانداپ توقتادى. قوس تىزەرلەپ ەڭكەيىڭكىرەپ العان قالپىندا ءبىر ءسات ەكى قولىمەن توبىلعى ساپتى قامشىسىنا تايانىپ قاپتى. قوڭىر بوستەكى تۇماعىن كوزىنە تۇسىرە كيىپ، كونگەن جۇزبەن سالماعىن قامشىعا تۇسىرە بۇگىلىپ وتىر.

بۇل سوزگە ۇلكەندەر نە جاۋاپ ايتاردى بىلمەگەندەي، داعدارىپ قالعاندا، ماقسۇت قولىنداعى شىعىرشىق ساپتى، قوس باستى ءشومىشتى اعاش تەگەنەدەگى قىمىز ىشىنە قاراي سىرعىتىپ قويىپ، ءۇنسىز دوعارىلعان اكەسىنىڭ جۇزىنە قاراپ; ءوز ويىن تاراتىپ:

- مەنىڭشە، سىزدەر قازىر بۇلاي بوي كورسەتىپ، تىرناقتاي دا ولجا تابا الماسسىزدار. ولاردىڭ نە ىستەمەگىن مىنا ءبىر مىسالعا قاراي ويلاپ كورىڭىزدەرشى. كەشە عانا، وتىز جەتىنشى جىلى سالىنعان ۇرىمجىدەگى اتاقتى تۇرمەگە بار-جوعى بەس-التى جىل ىشىندە سەكسەن مىڭ ادام قاماۋعا الىنعان. ال سونىڭ وسى بيىلعا دەيىن تەڭ جارىمى - قىرىق مىڭدايى ازاپپەن ءولتىرىلىپ وتىرعانىن ءوز ىشىمىزدەن عانا ءبىلىپ ءجۇرمىز. ونىڭ ىشىندە قىتاي ادامى جوقتىڭ قاسى، تەك از ساندى ۇلتتار وكىلدەرى. ءارى باس كوتەرەرلەرى. تەك ءۇش مىڭداي عانا قىتاي جالشى-كەدەيلەرىن ءار ۇيەزدەرگە جاسىرىن بۇيرىق شىعارىپ، ىڭعاي بايلارعا قارسى شىعاتىنداردان تەرگىزىپ الىپ، از ۇلت تۇتقىندارىنا كوز عىپ قاماپ وتىر. ولاي بولسا ۇعىلمايتىن نە سىرى بار! - دەگەن.

بۇل سۇمدىقتى كەرىمبەك ءوز بالاسىنان العاش ەستىپ وتىر ەدى. اكەسىنە قازىر بۇل شىن تاڭىرقارلىق كەرەك سىردى اشقان. مىنا سوزدەن قارىمساق پەن مۇرىنشاق تا ەل باسىنا اپاتتاي تونگەن انىق جاماناتتى سەزىپ ۇركە تاڭىرقاسىپ قالدى. قارىمساق ەسەسى ماقسۇتقا كەتىپ وتىرعان كىسىدەي، وسىعان اجىرايىپ قاراپ:

- ە-ە-ە، سەن ءادى بوزدا ويناپ جۇرگەن ۇكىلى شۋدا بوتاقانسىڭ دەسەڭشى! كورەتىنىڭ الدىڭدا دەمەيسىڭ بە! - دەپ تۇرشىگىپ كەتتى. ول وسى كەزدە ويىنا تىڭ بىردەڭە تۇسكەندەي بوپ، ىشكى قويىن قالتاسىنان ءبىر بۇكتەۋلى قاعاز الىپ ءۇنسىز عانا كەرىمبەككە ۇستاتتى. نۇسقاسىنا قاراعاندا بۇل قاعاز وسى جەرگە قارىمساقتىڭ وتە ۇقىپتاپ، ساقتاي جەتكىزگەن نارسەسى سياقتى. كەرىمبەك تەز اشىپ، حاتتى تاس شامىنىڭ جارىعىنا توستى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz