قازاقستانداعى پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيىن ساياساتكەر، قازاقستاننىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى اكەجان قاجەگەلدين نەمىستىڭ «Bild» تەلەارناسىنا سۇحبات بەرىپ، قازاقستانداعى ساياسي ماسەلەلەرگە توقتالىپتى. DAT گازەتى قاجىگەلدين مىرزانىڭ سۇحباتىن ورىسشاعا اۋدارىپ، جاريالاعان ەكەن. ال ءبىز اتالعان سۇحباتتى قازاقشاعا ءتارجىمالاپ، وقىرمان تالقىسىنا ۇسىنباقپىز.

- سالەمەتسىز بە! قازاقستاندا وتكەن سايلاۋ تۋرالى نە دەيسىز؟

- مەن بۇل سايلاۋدى اسىعا كۇتتىم، ويتكەنى 22 قاراشا كۇنى تاڭەرتەڭ قازاقستاندا ناعىز بيلىك ءترانزيتى بولدى. 2019 جىلدىڭ ناۋرىزى مەن 2022 جىلدىڭ قاڭتارى اراسىنداعى بولعان جاعدايلاردىڭ بارلىعى نازارباەۆ ستيلىندەگى بيلىك ءترانزيتى ەدى. ولار توقاەۆتىڭ دۇنيەتانىمىنا، ءوز ارتىنان تاريحي ءىز قالدىرۋعا دەگەن نيەتىنە قايشى بولدى. وسىلايشا ءوزارا جانجال، كەلىسپەۋشىلىكتەر توڭكەرىس ارەكەتىنە مۇرىندىق بولدى.

قازىر توقاەۆتىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋ تۋرالى نەگە قىركۇيەك ايىندا جاريالاعانىن ءتۇسىنىپ وتىرمىن. ءبىز 2022 جازىنداعى «ديزەل داعدارىسىن» ۇمىتىپ كەتتىك. اياق استىنان 3 مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى بار ەلدە ديزەل وتىنى تاۋسىلىپ قالدى. ەگىن جينايتىن ۋاقىت تا كەلىپ جەتكەن بولاتىن. بۇل كەتىپ بارا جاتقان وتباسىنىڭ، ياعني مۇناي-گاز نارىعىنداعى باستى ويىنشىنىڭ ءبىرى ۇيىمداستىرعان داعدارىس ەكەنىن پرەزيدەنت ءتۇسىنۋى كەرەك. ولار ەلىمىزدىڭ ءوڭىر-وڭىرىنە ديزەل جەتكىزەتىن تسيستەرنالاردى الىپ كەتتى. داعدارىستى قولدان ۇيىمداستىرىپ، نارازىلىق تۋدىرۋعا ەكىنشى ۇمتىلىس جاسادى. توقاەۆ بيلىكتى ءوز قولىنا الۋعا ۇمتىلعاندا، ولاردى قانداي كۇش قوزعاعانىن تۇسىنەمىن. بۇگىن توقاەۆتا بيلىك بار. ونى ەلدەگى ينستيتۋتسيونالدىق جۇيەلىك ماسەلەنى شەشۋدە تاۋسىلماس جۇمىس كۇتىپ تۇر.

- اكەجان ماعجانۇلى، ايتىپ وتىرعان فورمۋلاڭىزدا حالىق قايدا قالدى؟ ءبىر اۆتوكرات بيلىكتى باسقا ءبىر اۆتوكراتقا بەردى دەيسىز. بيلىك قولدان-قولعا وتكەن كەزدە قيىندىق تۋىنداعان. قازىر ەكىنشى اۆتوريتارلى بيلەۋشى بيلىككە يە بولدى. ال دەموكراتيا قايدا، ادامدار قايدا قالدى؟

- دەموكراتيانى قاراستىرايىق. سايلاۋ ەركىن بولعان جوق، مەن دياقب-نىڭ كوزقاراسىمەن كەلىسەمىن. كەزەكتەن تىس سايلاۋ ساياسي سەبەپتەرگە بايلانىستى جىلدام ءوتتى. مەن ونى تۇسىنەمىن. بىراق سايلاۋدىڭ ءوتۋى باسقا اڭگىمە.

ءبىز بىرقاتار ماسەلەنى وبەكتيۆتى تۇردە باعالاۋىمىز كەرەك. سايلاۋعا ادامدار از كەلگەنىن تىلگە تيەك ەتتىڭىز. بۇل سايلاۋدىڭ ەرەكشەلىگىنە جاتپايدى. ازاماتتاردىڭ داۋىس بەرۋگە از قاتىسۋى بۇل سايلاۋدىڭ دا، توقاەۆتىڭ دا كىناسى ەمەس، بۇل كەيىنگى 20 جىلداعى سايلاۋعا ءتان ادەت. بۇعان دەيىن ۋچاسكەلەرگە باقىلاۋشىلار جىبەرىلمەيتىن. مەملەكەت اقپارات قۇرالدارى مەن بايقاۋشىلاردى قاتتى نازارعا الاتىن. بۇل سايلاۋدا بايقاۋشىلار وتىردى. كەيبىر وڭىرلەردە ەسكى قازاقستان ادىسىمەن باقىلاۋشىلاردى رەنجىتكەن تۇستار بولسا دا، بايقاۋشىلار ءوز جۇمىسىن اتقاردى. ولار سايلاۋعا قاتىسقان ادامداردىڭ از كەلگەنىن انىقتادى. «بارلىعىنا قارسى» گرافاسى ەنگىزىلدى. ەڭ باستىسى باقىلاۋشىلار تەك ادامداردىڭ از كەلگەنىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار داۋىس بەرمەگەندەردىڭ ورنىنا بيۋللەتەن تاستاپ جىبەرۋدىڭ الدىن الدى. اتالعان ينديكاتورلار سالىستىرمالى تۇردە ەركىن سايلاۋ وتكىزۋگە تىرىسقاندىعىن كورسەتەدى. ءيا، ەسكى زاڭ جويىلمادى، مىقتى كانديداتتار قاتىسا المادى. سوعان قاراماستان سايلاۋ ءوتتى. مەن قازىر «بۇل ادام ەندى نە ىستەيدى؟» دەگەنگە ءمان بەرەمىن. «ەرتەڭگى كۇنىمىز نە بولماق؟» دەگەن سۇراق بۇكىل قوعامدى الاڭداتادى. وزگەرىسكە ۇمىتتەنەتىن ادامدار كوپ كەلدى. اسىرەسە جاڭا وبلىستاردا بەلسەندىلىك بايقالدى. بۇل توقاەۆتىڭ وتە جوعارى قولداۋ تاپقانىن كورسەتەدى. ول قوعام سيگنالىن كورىپ، دۇرىس شەشىم قابىلدادى. قالاي بولعاندا دا، ءبىز فەدەراتسيا ەمەس، ۋنيتارلى مەملەكەتپىز. قازاقستان ازاماتتارى وزدەرىن ءبىرتۇتاس دەپ ەسەپتەيدى، سونىڭ ىشىندە ءوڭىر بويىنشا. بۇل ۇلكەن ءرول اتقاردى. وزگەرىستەرگە ءۇمىت كوپ.

- 81%-دى ءتۇسىندىرىڭىزشى؟

- بۇل وتە جوعارى پايىز. شىنىمدى ايتسام، ءوز باسىم كۇمانداناتىن ەدىم. ستاتيستيكاعا، باقىلاۋشىلارعا، exit poll-عا سەنەيىك. بىراق ونىڭ ۇلكەن قولداۋعا يە بولعانى جاسىرىن ەمەس.

- اپپارات بارلىق دەكلاراتسياعا قاراماستان قاجەتتى پايىزدى ەسكى تاسىلمەن شىعارعانىن بىلدىرمەي مە؟

- ارينە! وكىنىشكە وراي، كەز-كەلگەن تاپسىرمانى ورىنداۋعا دايىن، ادال اپپارات شىن مانىندە جۇمىسقا قابىلەتسىز. وعان توقاەۆتىڭ دا قارنى اشادى دەپ ويلايمىن. وبلىستار مەن ءىرى قالالاردىڭ اكىمدەرى توقاەۆقا «مىنە، كور، مەنىڭ قولىمنان ءبارى كەلىپ تۇر. مەنىڭ پروتسەستى باسقارۋعا قابىلەتتىمىن» دەگەن سيگنال جىبەرۋگە تىرىسادى. شىندىعىندا بيلىك جۇيەسى تىم ءالسىز. بۇعان توقاەۆ قاڭتاردا كۋا بولعان. كوشەگە شىققان كوپشىلىكتى كورگەن اكىمدەر مەن پوليتسيا قاشىپ كەتتى. كەيبىر قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قالالارداعى جاعدايدى ەكى كۇن باقىلاۋعا الۋعا تىرىستى. سودان كەيىن عانا ول قاتاڭ شارالار قولدانا باستادى. جالپى، اكىمدەردىڭ كوپشىلىگى حالىق الدىنا الاڭعا شىققان ەمەس. وسى ۋاقىتقا دەيىنگى كوپتەگەن نارازىلىقتاردا، اسىرەسە باتىس قازاقستاندا كوشەگە شىققان جۇرتپەن كەزدەسىپ، ولارمەن بيلىك اتىنان سويلەسكەن اكىمدەردى كورمەدىك.

سايلاۋدا داۋىس ساناعان كەزدە جۇيە ءوزىنىڭ كۇشىن كورسەتكەن شىعار، بىراق بۇل جۇيە – سەنىمسىز. بىراق ءومىر تەك سايلاۋدان عانا تۇرمايدى عوي. الدا «ەرتەڭ نە بولادى؟» دەگەن 7 جىلدىق مارافون بار.

– شىندىعىنا كەلەيىكشى، الداعى 7 جىلعا ارنالعان شىن جوسپار بار ما، الدە «ءبارىن جوسپار بويىنشا ىستەپ جاتىرمىز» دەگەن الداۋ ما؟

– توقاەۆ سايلاۋ قارساڭىندا كوپتەگەن مالىمدەمەلەر جاسادى، سونىڭ ىشىندە ەلدەن ۇرلانعان اكتيۆتەردى قايتارۋ تۋرالى ايتتى. «بۇل – نەگىزگى مىندەتىمىز»،-دەدى. ول ۋادە بەرگەن كەزدە، سول ءسوزىنىڭ كەپىلى دە بولادى. 22 قاراشادان باستاپ بۇل تەك قانا ريتوريكا ەمەس، ىستەۋگە مىندەتتى ۋادەسى. ەل ورىندالمايتىن باعدارلامالاردان، بوس ۋادەلەردەن شارشادى. ناتيجەسىندە 10 اي بۇرىن عانا قايعىلى وقيعا بولىپ ءوتتى.

– نازارباەۆتىڭ كارىم ءماسىموۆ تۋرالى سوزىنە پىكىرىىڭىز قانداي؟

– مەنىڭ ويىمشا، بۇل سۇراق جوسپار بويىنشا قويىلعان. ول قانداي دا ءبىر جولمەن كارىمنەن الشاقتاۋى كەرەك. سۇراقتى سول جەردەگى ءبىر جۋرناليست قانا قويدى. استارى ايقىن سۇراق. ول «يسانىڭ جانىندا جۇرگەن يۋدانىڭ ءوزىن ساتىپ كەتەتىنىن بىلگەن جوق. مەندە دە سولاي بولدى»، -دەدى. ول تاعى دا بار جاماندىقتى باسقالاردىڭ موينىنا ىلە سالعىسى كەلەتىنىن كورسەتتى. ول ءبارىن ءبىلدى. ءماسىموۆ وعان ايتپاي ەشتەڭە ىستەي المايدى. سۇراق باسقادا. توقاەۆ شىن مانىندە نە بولعانىن ايتىپ بەرە الا ما؟ ونىڭ باتىلى جەتە مە؟

– ءسىز «سوڭعى ايلاردا نازارباەۆتىڭ اتى اقپارات الاڭىنان ءوشتى، ونى ەشكىم ەسكە المايدى»، دەدىڭىز. دەگەنمەن نازارباەۆتىڭ تۇسىندا قانداي دا ءبىر باعىت-باعدار بولدى، ماقساتتار ايقىندالدى. توقاەۆتىڭ ماقساتى سىزگە تۇسىنىكتى مە؟ بىزدە ونىڭ ايتقان سوزدەرىن ورىنداعانىن تەكسەرەتىن باعدارلاما بار ما؟ ۋادەسىندە تۇرعان، تۇرماعانىن قايدان بىلەمىز؟

– كەيىنگى 10 اي ىشىندە توقاەۆتىڭ ايتقاندارىنان ءارى كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتەتىنىن جاريالاعاننان باستاپ مەن ونىڭ كەم دەگەن ءۇش ۇلكەن ماقساتى بارىن ءتۇسىندىم. 1) مەملەكەتتىڭ مەنشىگىن تۇگەلدەۋ; 2) جاڭعىرتۋ باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ، جاھاندىق نارىقتا ورىن تابۋ ءۇشىن جاڭا تاۋارلار مەن قىزمەتتەر ۇسىنۋ; 3) ەلدىڭ ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن، قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ. وسىلاردى ونىڭ نەگىزگى ءۇش نەگىزگى مىندەتىنە جاتقىزامىن.

– ءسىز ونىڭ ايتقان سوزدەرىنەن قورىتىندى جاسادىڭىز با؟ ول سايلاۋ باعدارلاماسىن جاريالاعان جوق. ەسىڭىزگە سالا كەتەيىن، بۇل – پرەزيدەنت سايلاۋى. دەموكراتيالى ەلدەردە كانديداتتار جوسپارىن جاريالايدى. حالىقتى ءوز جاعىنا شىعارۋ ءۇشىن وعان ەشتەڭە كەرەك بولعان جوق. نەلىكتەن؟

– ول ءۇشىن قارسىلاستارى وسى ءسوزدى ايتۋى كەرەك ەدى. سول كەزدە ول جاۋاپ بەرۋگە ءماجبۇر بولار ەدى. قارسىلاستارىنىڭ ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپاۋى، ونىڭ دا ەشتەڭە ايتپاۋىنا جاعداي جاسادى. ول كەدەرگىلەر بولىپ قالماسىن دەپ، سايلاۋدىڭ دۇرىس وتۋىنە الاڭدادى. مەنىڭ ويىمشا، ول جاڭا جىلعا دەيىن نەمەسە جاڭا جىلدىڭ العاشقى كۇندەرىندە بۇل تۋرالى ءوزى ايتادى.

– كاپيتالدى قايتارۋ تۋرالى ايتتىڭىز. سوڭعى 20-30 جىلدا قازاقستاندىق كاپيتال قايدا كەتتى؟ ءسىز شىنىمەن توقاەۆ مۇنى بىلمەيدى دەپ ويلايسىز با؟ نەمەسە جەتكىلىكتى اقپارات جوق پا؟

– ول سوڭعى 15 جىلدا نە بولعانىن تولىق بىلمەيدى دەپ ناقتى ايتۋعا بولادى. شەنەۋنىكتەردەن ەستۋى مۇمكىن، ءوزى بولجاپ كورۋى مۇمكىن. مەن ونى مەملەكەتتىڭ قارجىسىن قايتارۋ ىستەرىندە بايقادىم. ول بارلىق ينستيتۋتتارعا، اكىمشىلىكتەرگە زاڭ ەنگىزۋ مىندەتىن جۇكتەدى. زاڭسىز ەلدەن شىعارىلعان اقشانى قايتارۋ – دۇرىس قادام. زاڭسىزدىقتى قانداي جاعدايدا دا قايتالاۋعا بولمايدى. ول سول كەزەڭگە كەلە جاتىر. وسى ۋاقىتقا دەيىن ادامنىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن زاڭسىزدىقتار بولدى. وعان ءتىپتى رەسەيلىك باقىلاۋشىنىڭ كوزقاراسىمەن قاراساڭ دا ءتۇسىنۋ قيىن.

رەسەيدە سىبايلاس جەمقورلىق اۋقىمى بىزدەن الدەقايدا ۇلكەن ەكەنى انىق. بىراق قازاقستانداعى سياقتى جۇيەلى تۇردە ۇرلاۋ رەسەيدىڭ تۇسىنە كىرمەگەن. رەسەيدىڭ اۆتوريتارلىق بيلىگى كەيبىرەۋگە ۇرلاۋعا رۇقسات بەردى، كەيبىرەۋگە رۇقسات بەرمەي، جازالادى. كوزبوياۋشىلىق ەكەنى بەلگىلى. بىراق قازاقستانداعى جەمقورلىق تاريحى مۇلدە بولەك. قازاقستاننىڭ زاڭى رەسمي تۇردە ۇرلاۋعا مۇمكىندىك بەردى. بىزدە 10% تابىس سالىعى بار، ال ديۆيدەندتەرگە سالىق جوق. ءسىز ءوزىڭىزدىڭ بانكىڭىزگە شارتتى پايدا تاباسىز جانە ونى ءدال سولاي ەلدەن شىعاراسىز. سالىقتاردى تولەمەيسىز.

ال قازاق بانكتەرى قالاي پايدا تابادى؟ ونىڭ جولى وڭاي.  2008-2009 جىلدارى بانكتەردىڭ ءبارى ساتسىزدىككە ۇشىرادى. نازارباەۆ ءوز جارلىعىمەن رەسپۋبليكانىڭ ءال-اۋقات قورىنان 16-20 ميلليارد دوللار الىپ، بانكتەرگە سالادى. بانكتەر بىردەن بانكتىك قىزمەتتەن ەمەس، سۋبسيديالاردان پايدا تاۋىپ، ونى شەتەلگە شىعارادى. سول جاقتا ديۆيدەند رەتىندە راسىمدەيدى. سوندىقتان بولعان وقيعانىڭ اۋقىمى توقاەۆ ءۇشىن قورقىنىشتى. ول نە بولىپ جاتقانىن عانا كوردى. قازىرگى ەڭ باستى ماسەلە – سايلاۋ جانە پارلامەنت تۋرالى زاڭدى وزگەرتۋ.

– پارتيالار نازارباەۆ تۇسىنداعى كەزدەن گورى كۇشەيەتىنىنە سەنەسىز بە؟ كەيبىر پارتيالار ساياسي الاڭنان كەتە مە؟

– ەگەر مەن ونىڭ ورنىندا بولسام، تاريح بەتىندە رەفورماتور رەتىندە قالۋعا تىرىسار ەدىم. نازارباەۆتىڭ وزىنە دە تالاي ايتقانمىن. ەڭ كەم دەگەندە ەكى ءتۇرلى كوزقاراستى قولدايتىن ەكى ساياسي پارتيا قۇرۋدى، وزىنە پارتيادان شىعۋدى، ەشقاشان پارتيا قۇرامىنا كىرمەۋدى ۇسىنعانمىن. ەڭ ازى ەكى ساياسي پارتيانىڭ اراسىندا باسەكەلەستىك ورناتۋ كەرەك ەدى. 20 پارتيا بولسا دا، ەكى ءتۇرلى ۇستانىمداعى ەكى پارتيا كومەك الۋى كەرەك. ەگەر 2-3 نەمەسە ءتىپتى 5 جاڭا پارتيانى تىركەپ، باسەكەگە قابىلەتتى سايلاۋعا مۇمكىندىك بەرسە، وندا ول ۋادەسىن ورىندايدى. جەتى جىلعا سايلاندى، ودان ارتىق وتىرمايدى. ول ەندى ەشقانداي وپپوزيتسيادان، پارلامەنت قابىرعاسىنداعى قارسىلاستاردان قورىقپاۋى كەرەك. ەگەر اتقارۋشى بيلىكتىڭ كوشباسشىسى اقىلدى بولسا، جاقسى باعدارلاماسى بولسا وندا پارلامەنتتى ءوز پايداسىنا قولدانۋىنا بولادى. بايدەن تومەنگى پالاتادان ايىرىلعانىن تۇسىنگەن كەزدە، ولاردى ءبىرىنشى بولىپ جەڭىسىمەن قۇتتىقتادى. بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس. ويتكەنى وعان قولداۋشىلار كەرەك بولدى. پارتيا پارتيامەن ، بىراق ءار كونگرەسمەن ءوز سايلاۋشىلارى الدىندا جاۋاپ بەرەدى. ولارعا سايلاۋشىلاردىڭ مۇددەسى ماڭىزدى. دەموكراتيا دەگەن – وسى. مىنە، وسىنى ءبىزدىڭ قوعامدا قالاي قالىپتاستىرۋعا بولادى؟

– اكەجان ماعجانۇلى، بىزدە بيلىك كوبىنەسە ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋىنا مۇددەلى ەمەس، ويتكەنى ولار قولىنداعى بيلىكتەن ايىرىلعىسى كەلمەيدى.

– راس تا شىعار، بىراق ۇنەمى ولاي ەمەس. ءبىزدىڭ جاعدايدا بىزگە ازاماتتىق قوعام كەرەك. قازىرگى كۇنى اينالامىز وتە تۇراقسىز، قورقىنىشتى بولىپ كەتتى. كەيدە ماسكەۋدەن «تاريحتى قايتا قاراۋ» سياقتى اقىلعا قونبايتىن مالىمدەمەلەر جاسالىپ تۇرادى. كەشە "روسسيا 1" تەلەارناسىندا قازاقستان تۋرالى ايتىلدى. ەگەر مەن قازاقستاندا بولسام، استراحاندا رەفەرەندۋم وتكىزۋدى ۇسىنار ەدىم، رەفەرەندۋمنان كەيىن استراحان قازاقستانعا قوسىلار ەدى.  رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى تەك وسى ماسكەۋگە تىكەلەي بايلانىسى دەپ ويلامايمىن. ماسكەۋلىكتەر قايدا تۇراتىندارى تۋرالى ازداپ ويلانۋى كەرەك. جالپى العاندا، بۇل فەدەراتسيا عوي، ءارتۇرلى حالىقتار ءومىر سۇرەدى. ۇلى ەدىل وزەنىنىڭ سول جاعاسىندا تاتارلار، باشقۇرتتار، ەتنيكالىق قازاقتار تۇرادى. كاۆكازدىڭ سولتۇستىگىندە نوعايلار، قاراشايلار، قۇمىقتار، قالماقتار جانە ت.ب. ءومىر سۇرەدى. ءبىر نارسە ايتپاس بۇرىن، ونىڭ سالدارى نە بولاتىنىن ويلاعاندارى دۇرىس.

– قازاقستاننىڭ رەسەيمەن شەكاراداسىندا تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتار تۋرالى سۇراعىم كەلەدى. سول جەردەن كوپتەگەن جاستاردىڭ سوعىسقا كەتكەنىن بىلەسىز. سوعىس «ورىس الەمى» ءۇشىن بولىپ جاتىر، ال وعان ەتنيكالىق قازاقتار قاتىسادى. مايداننان مۇردەسى قايتقان ساربازداردى «باتىر» دەپ جەرلەپ جاتىر. ولاردى «يگى ءىس جولىندا قۇربان بولدى» دەيدى. وسىعان قالاي قارايسىز؟

– مەن مۇنى ولاردىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان مەملەكەتكە دەگەن ادالدىعى دەپ تۇسىنەمىن. ەتنيكالىق قازاقتار قازاقستانعا ورالعىسى كەلمەيدى. ولارعا سول جاقتا اتا-بابالارىنىڭ جەرىندە تۇرعان ىڭعايلى. سونىمەن بىرگە ءبىز ولاردى ۇگىتتەمەيمىز، زاڭعا باعىنباۋعا شاقىرمايمىز. بايقاعانىمىزداي، 350-400 مىڭ ورىس جىگىتى موبيليزاتسيا جاريالانعاننان كەيىن ەلدەن كوشىپ كەتتى. ال ەتنيكالىق قازاقتار «ورىس الەمى» ءۇشىن سوعىسۋعا اتتاندى. ولار سوعان سەنەدى. سول الەمدە ءومىر سۇرەدى. سوندىقتان مەن ستۋديالاردا ويلانباي سويلەتىندەرگە «اباي بولىڭىزدار» دەگىم كەلەدى.  ولار سوعىسقا بۇگىننەن باستاپ ارالاسىپ جاتقان جوق. مەن قازاقتاردىڭ شىعىس ۋكرايناداعى اسكەري ارەكەتتەرگە قاتىسقانىن باعدارلامالاردان كوردىم. ولاردى بەت-الپەتىنەن، ەسىمدەرىنەن، سويلەۋ مانەرىمنەن تانىدىم. ولار وزدەرى تۇراتىن ەلگە قىزمەت ەتىپ ءجۇر. سوندىقتان بۇل مەنىڭ ەموتسياعا بەرىلۋىمە تۇرتكى بولا المايدى. بۇل سوعىستىڭ قاتە ەكەنىن تۇسىنەمىن، بىراق ولارعا بۇل تۋرالى ايتا المايمىن. وكىنىشكە وراي، سول ەلگە انت بەرگەننەن كەيىن، زاڭىن ۇستانادى. سوعىستا ەش جازىعى جوق ادامداردى ءولتىرىپ، سول جولدا وزدەرى دە قازا بولىپ جاتىر. ولار ەشقانداي دا «ورىس الەمىن» قۇتقارىپ جاتقان جوق. ولار ءوز ءومىرىن ويلاۋعا ءتيىس ەدى. سوعىسقا ءبارى اتتانعىسى كەلمەيدى. سەبەبى، بۇل سوعىس ادىلەتسىز. ەگەر رەسەيگە شابۋىل جاسالسا، وندا ۇقشۇ باسقاشا ارەكەت ەتكەن بولار ەدى.

– سوعىس باستالعالى 9 اي ءوتتى. قازاقستاندىق ەليتا قازىر سوعىستى قالاي قابىلدايدى؟ ولاردىڭ ەتى ۇيرەنىپ كەتتى مە؟

– جوق! مىسالى، مەن الاڭدايمىن. ويىمنان ءبىر ءسات شىققان ەمەس. ەليتا قورعانىس قابىلەتىن نىعايتۋ تۋرالى ويلايدى. مەملەكەتارالىق قاتىناستاردىڭ الەمدىك تاجىريبەسىندە ەشكىمنىڭ ەشكىمگە شىن جانى اشىمايدى. ماڭىزدىسى – قۇرمەتتەۋ. كۇشتىلەردى قۇرمەتتەيدى. ءبىز ءوز ورنىمىزدىڭ قايدا ەكەنىن بىلەمىز. ءبىر جاعىمىزدا 150 ميلليون حالقى بار كورشىمىز، ەكىنشى جاعىمىزدا ءبىر جارىم ميلليارد حالقى بار كورشىمىز بار.

بارلىق سىنشىلار توقاەۆتىڭ قازىر ەل ءۇشىن جاساپ جاتقان ءبىر ماڭىزدى ءىسىن بايقاعىسى كەلمەيدى. ول مەملەكەتتى ديپلوماتيالىق قۇرالدارمەن نىعايتۋعا تىرىسىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ارقا سۇيەيتىن يادرولىق قارۋى بار ءۇش مەملەكەت بار: ءۇندىستان، قىتاي، پاكىستان. بۇل ءبىزدىڭ جاقتاستارىمىز جانە بۇكىل تۇركى الەمى ءبىزدىڭ جاعىمىزدا.

دەگەنمەن، ءبىز تاتۋ كورشىلىك قارىم-قاتىناستى جالعاستىرامىز. ۇقشۇ ءالى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. بىراق بۇل ۇيىمنىڭ تارايتىنى انىق. ويتكەنى ۇقشۇ ۇيىمعا كىرەتىن ەلدەردىڭ مۇددەسىنە سايكەس كەلمەيدى. قىرعىزستان مەن تاجىكستان قىرقىسىپ وتىر.  تاجىكستان ءوز اۋماعىندا قحر كومەگىمەن ارناۋلى قىزمەتتەر مەن ارناۋلى بولىمشەلەردى ورنالاستىرۋ تۋرالى وقۋ-جاتتىعۋ وتكىزىپ جاتىر.

رەسەي حالىقارالىق كوپۇلتتى ۇيىمدارعا قاتىسۋشى فورماتىنان ەكىجاقتى ديپلوماتيالىق قاتىناستارعا قاراي كوشۋدە. رەسەي وڭىردەگى كوشباسشى بولۋدان دا قالادى. سەبەبى، ەلدىڭ ەكونوميكاسى زارداپ شەكتى، حالقى مايداندا قىرىلىپ جاتىر. بۇل ەل الەمدەگى ورنىن، ءرولىن،  مۇمكىندىگىن جوعالتىپ جاتىر. ءتىپتى رەسۋرستارىن ساتا الماي قالدى. بىزگە دە سانكتسيالاردىڭ سالقىنى تيۋدە.

– اكەجان ماعجانۇلى، 90-جىلدارى ءسىز رەسەي باسشىلارىمەن بىرگە جۇمىس ىستەدىڭىز. كوپتەگەن ادامدار «رەسەي سول كەزدەن وزگەرگەن جوق»، دەيدى. مۇمكىن رەسەيدىڭ قازىرگىدەي كۇشى بولماعان شىعار. بىراق ولاردا «يمپەرلىك مۇددە» بۇرىننان بولعان با؟

– مەن ءبىزدى كسرو-دان يتەرىپ شىعارىپ، رۋبلدەن ايىرعان رەسەي باسشىلارىن باعىندىردىم. ولار «ءبىزدىڭ ءوز الدىمىزعا ەل بولۋعا مۇمكىندىك بەرىڭدەر، ەندى ءوز-وزدەرىڭ ءومىر سۇرىڭدەر»،-دەدى. وداقتاس رەسپۋبليكالار سول كەزدە رەنجىگەن. كوبىسى ۇزاق ۋاقىت بويى رەسەيدەن كەتە المادى. ماسكەۋسىز، اقشاسىز قالاي ءومىر سۇرمەك؟ كەيبىرەۋلەر ەبىن تاۋىپ، رەسەيدى ساۋىندى سيىرداي پايدالاندى. ۆيكتور ستەپانۇلى /چەرنومىردينمەن / اڭگىمەم ەسىمدە قالىپتى. "اكەجان، رەفورما جاساۋعا نەگە سونشا اسىعاسىڭ؟»،-دەيدى ول. «ءبىز شاراسىز حالدەمىز، سىزدە بار «گازپروم» بىزدە جوق»،-دەيمىن مەن.

"گازپروم" رەسەيدى ۇزاق جىلدار بويى قۇتقاردى. نەلىكتەن رەسەيدە رەفورمالار جىلدام جۇرمەدى، ويتكەنى ولاردا سەنەتىن گاز بار. گازدان تۇسكەن اقشاعا الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە بولاتىن. ولار «الاتىنىڭدى ال دا، كەتە بەر»،- دەدى. سوندىقتان رەسەي بۇرىننان يمپەرلىك مەملەكەت بولدى دەگەنگە سەنبەيمىن.

ەلتسين تاجىكستاندا بەيبىتشىلىك ورناتۋ ءۇشىن كوپ كۇش جۇمسادى. ونى جاقسى بىلەمىن، كۋاگەرمىن. ۆيكتور ستەپانۇلىمەن ارالاستىق. مويىنداۋ كەرەك، ءبىز رەسەيمەن جانە امەريكالىق كومپانيالارمەن بىرگە قۇبىر سالماعانىمىزدا، ەكونوميكامىزعا سەرپىن بەرگەن مول اقشاعا قول جەتكىزە الماس ەدىك. راس، سول اقشانىڭ ەداۋىر بولىگى ۇرلاندى.

دەسەك تە، مەملەكەتتە ۇلكەن سەرپىلىس بولدى. ەگەر رەسەي سول كەزدە باس تارتسا، وعان قولىمىز جەتپەس ەدى. رەسەي كەلىسسوزدەر ۇستەلىنە قۇلىقسىز وتىرىپ، كاسپيدى بولە باستادى. كاسپي مارتەبەسى بويىنشا العا جىلجىدىق. ونىڭ ىشىندە نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ، سول كەزدە سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولعان قازىرگى پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ەڭبەگى زور. بارلىق ەلمەن شەكارامىزدى رەتتەدىك. كەلىسىمدەرگە قول قويىلدى. ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەتكە ءتان بارلىق دۇنيەگە قول جەتكىزدىك. ال قازىر الاڭ-ەلەڭ ۋاقىتتا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ويتكەنى رەسەي سوعىس ءورتىن تۇتاندىرعاندى باقىلاۋدان شىعارىپ الدى. رەسەي ساياساتىن جاساپ وتىرعان ەكى ورتالىق بار سياقتى كورىنەدى. ءبىرى – پۋتينمەن بىرگە ەسكى الاڭدا وتىرعاندار، ەكىنشىسى – فەدەرالدى تەلەستۋديا. رەسەي تۋرالى بىلمەيتىن كەز-كەلگەن ادام «رەسەيدىڭ پرەزيدەنتى مەن سىرتقى ىستەر ءمينيسترى پۋتين مەن لاۆروۆ ەمەس، سولوۆەۆ پەن كيسەلەۆ سياقتى» دەپ ايتار ەدى.

– توقاەۆتىڭ پۋتينمەن قارىم-قاتىناسىن ساقتاۋعا تىرىسىپ جاتقانىن كورىپ ءجۇرسىز. ول ءتىپتى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسەتىنىن ءوز حالقىنان بۇرىن پۋتينگە ايتقان دا شىعار. تاعى ءبىر جاعىنان نازارباەۆتىڭ پۋتينمەن ءجيى كەزدەسەتىنىن كورەمىز. سەبەبى نە؟

– پۋتين نازارباەۆ ءۇشىن - قۇتقارۋشى. ول رەسەي پرەزيدەنتىمەن بۇرىننان كەلە جاتقان جىلى قارىم-قاتىناسى توقاەۆقا اسەر ەتىپ، توقاەۆ بولعان وقيعاعانىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە تەرەڭ ۇڭىلمەيدى دەپ ۇمىتتەنەدى.

– ال پۋتينگە نازارباەۆپەن كەزدەسۋدىڭ قاجەتى قانشا؟

– پۋتين ونىمەن ارنايى كەزدەسپەيدى. بۇل نازارباەۆتىڭ ۇسىنىسى ەكەنىنە سەنىمدىمىن. ول ءوزىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن الاڭدايدى. ءپۋتيندى، ءتىپتى بەلارۋس پرەزيدەنتىن توقاەۆقا اسەر ەتۋگە قولدانعىسى كەلەدى. مەنىكى قاتە شىعار، بىراق ويىم وسى.

– نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ۋكرايناعا، ۋكراينا پرەزيدەنتتەرىنە ۇنەمى جىلى شىراي تانىتتى، دوس بولدى. بىراق نەگە ءپۋتيننىڭ سوعىس باستاعانىنا قاراماستان، ونىمەن قارىم-قاتىناسىن جالعاستىرىپ كەلەدى؟

– نۇرسۇلتان نازارباەۆ جاعدايدىڭ ءماز ەمەس ەكەنىن جاقسى تۇسىنەتىنىنە سەنىمدىمىن. سوعىستىڭ ادىلەتسىز ەكەنىن بىلەدى. «ورىس الەمى» نازارباەۆتان وتە الشاق جاتقان ۇعىم. تەك پۋتين ونىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنى. پۋتين ونىڭ بوستاندىقتا ءجۇرۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەپىلى.

مەن ءبارىن ءولىم جازاسىنا كەسسىن دەمەيمىن. بىراق مەملەكەتكە ۇرلانعان اقشانى قايتارۋ ازاماتتىق سوعىسقا، قاۋىپتى بولىنىسكە الىپ كەلمەسە ەكەن دەيمىن. ءبارى قايتارىلۋى كەرەك، ونىڭ ىشىندە نازارباەۆتىڭ وزىنەن. ول قايتارادى. حالىق ماجبۇرلەيدى. سەبەبى، ءار ءسوزى ءۇشىن ساياسي جاۋاپكەرشىلىك ارقالايدى، تۇپتەپ كەلگەندە قاراپايىم كوممەرتسيالىق سەبەپ تە جەتكىلىكتى. قازىنادا اقشا جوق. ءبارىن اىپ كەتكەن. ەل ازاماتتاردىڭ سالىعى مەن قوسىلعان قۇن سالىعىنا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. پايدا ءتۇسىپ جاتقان جوق.

– قۇنى شارىقتاپ تۇرعان مۇناي مەن گاز قايدا قالدى؟

– قىمبات مۇناي از مولشەردە ساتىلادى. 2022 جىلدىڭ قاڭتارىنا دەيىن ساتىلعاننىڭ ءبارى تالان-تاراجعا ءتۇسىپ كەتتى. باررەل بۇرىنعىدان الدەقايدا ارزانعا ساتىلدى. ەل ەشقانداي پايدا كورگەن جوق. بار بولعانى تۇسەتىن 30 پايىز بار ەدى. ونىڭ ءوزىن ۇرلاپ كەتتى.

– ول جەردە قىتايلىق كومپانيالار دا بار. ولار دا ۇرلادى ما؟

– جوق، قىتايلىقتار وزدەرى وندىرەدى. ولار 10% سالىق تولەيدى، ديۆيدەندتەر جوق. ول كوپ اقشا ەمەس. بۇل جاعداي ميعا قونىمسىز. قازىر توقاەۆقا وسى ەسەپتى شەشۋ قانشالىقتى قيىن ەكەنىن ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. سىرتىنان قاراپ، ايتۋ وڭاي. ناعىز باس اۋرۋى. ول قازىر قيىن جاعدايدا. بىراق ول تاڭداۋ جاسادى.

– ەگەر ءبىز ساياسي بوستاندىق تۋرالى ايتاتىن بولساق، ءسىز قازاقستانعا ءبارىبىر بارعان جوقسىز عوي؟!

– مەنىڭ  «ءالى ەركىندىك جوق» دەيتىنىم سول. مەنىڭ ماسەلەم - ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. مەملەكەت ساياسي كوشباسىشىنىڭ ماعان وكپەلەپ قالعانىنا بولا قۇقىقتىق قاتەلىك جىبەردى. بۇل – نازارباەۆ ەكەۋمىزدىڭ ارا-قاتىناسىمىز. زاڭعا ەش قاتىسى جوق. ناعىز زاڭسىزدىق. مەن كۇتىپ وتىرمىن. مەملەكەت قاتەلىگىن ءوزى تۇزەۋ كەرەك. نازارباەۆ بولماسا، توقاەۆتىڭ كەزىندە تۇزەلەر. قاتەلىك تۇزەلسە مەن قازاقستانعا بارامىن. سول كەزدە وزگەرىس ءجۇردى دەپ ايتا الامىن.

– ساياساتقا قايتا ارالاسار ما ەدىڭىز؟

– ەگەر مەن قازىر ۇرلانعان اكتيۆتەردى ەلگە قايتارۋعا كومەكتەسسەم، ساياساتتامىن دەگەن ءسوز.

دايىنداعان ايجان تەمىرحان

Abai.kz