تاريح ەشكىمنىڭ مەنشىگى بولماعانىمەن ۇلتتى قۇراۋشى رۋ-تايپالار تاريحى ءوزى كوتەرگەن ۇلىستىق شاڭىراققا – قازىرگى مەملەكەتىنە تاۋەلدى بولادى. ارعىدا ساق، ھۇن داۋىرىنەن جالعاسقان تۇركى ۇلتىنىڭ ءبىر بۇتاعى قازاق حالقى دا سان قيلى كەشۋلەرى ارقىلى بۇگىنگى تاريحىن جاسادى. ايداي الەمگە تانىلعان قازاقستان اتتى مەملەكەتتى قۇراۋشى حالىقتار شوعىرى قالىپتاستى. «وتان تاريحى وتباسى تاريحىنان باستالادى» دەگەندەي الماعايىپ كۇندەردىڭ بوداندى بورانىنان قۇتىلعان ءار ءبىر رۋ-تايپا بۇگىنگىدەي جاڭا مەملەكەتتىڭ مىزعىماس ىرگەتاسىن قالادى.

جەر بەتىندەگى حالىقتارعا كەرەگى – ادىلدىك، تەڭدىك، ەركىندىكپەن ءومىر ءسۇرۋ دەسەك، يمپەريالاردىڭ زۇلماتتارى سالدارىنان ۇساق ۇلتتار اراسىندا بولعان ءار ءتۇرلى قاجاسۋلار، قان توگىستەر ادامزات بالاسىنىڭ  ءبىر-بىرىنە دەگەن جاۋلىق پيعىلدارىن تۋدىردى. وسى جاۋلىقتاردى پايدالانعان وزگە نيەتتىلەر ءار قاشان ادامدار اراسىنا، رۋ-ۇلتتار اراسىنا وسەك-اياڭ، ارازدىق، ىرتكى سالۋ ارقىلى تاتۋلىق بەسىگىن شايقاپ، ءوز مۇددەسىنە قاجەتتى قۇلدانۋدىڭ ايلا-شارعىلارىمەن اينالىستى. ادامزات الەمىندە ادامدار ءومىرىن ويىنشىق قىلاتىن سان ءتۇرلى وقيعالار ءوربىدى.

تاريحتىڭ الماعايىپ بەتتەرىندە ساحارانى جايلاعان كوشپەندىلەر اۋلەتى اتا-تەك، تۇقىم-جۇراعاتىنىڭ ءبىر ەكەنىنە قاراماستان قاپشاما قان توگىستەر جاسادى. ولار عۇن (ھۇن) داۋىرىندەگى، تۇركى داۋىرىندەگى، تۇركى-موڭعول داۋىرىندەگى ەلدىگى مەن بىرلىگىن، بيىكتىگىن اڭساپ، قانشا تالپىنسادا، وعان جەتۋدىڭ جولدارى قاندى تىكەنەكتەرگە تولى ەكەنىن كوردى. ىشتەن ءىرىپ، ءبىرىن-ءبىرى جاۋ ساناۋ سىندى كەلەڭسىز تاريحتىڭ شيمايلانعان پاراقتارى ۇرپاقتار ساناسىنا كولەڭكە ءتۇسىردى.

«شىڭعىس حان جاۋلاپ الدى»، «جوڭعارلار قىرعىندادى»، «تورعاۋىتتار توزدىردى» دەيتىن تاريحتار، ادەبيەتتەر قايتا-قايتا جاڭعىرىعىپ، ۇرپاقتارىمىزدىڭ كوز الدىنا قاندى قىلىشىن جالاڭداتقان «جاۋ تۋىسقاندارىمىزدى» ەلەستەتەتىن بولدىق.

رەسمي دەرەك كوزدەرى قازاق-جوڭعار سوعىستارىندا قازاقتاردان ءبىر ميلليون نەمەسە ءبىر جارىم ميلليون قازاقتىڭ قىرىلعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. شىن مانىندە قىرىلعانداردىڭ باسىم پايىزى قان مايداندا بەت-بەت ۇرىستاردا قازا بولعاندار ەدى. ءبىزدىڭ كينولاردا كورگەنىمىزدەي بەيبىت اۋىلداردى ورتەپ، قىرىپ-جويۋ – تۇركى زاڭىندا، ونىڭ زاڭدى مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى – شىڭعىس اۋلەتى قولدانعان زاڭ-جوسىقتارىندا، ونىڭ ورنىنا وردا تىكپەكشى بولعان جوڭعار زاڭىندا دا جوق بولاتىن. دالالىق زاڭنىڭ كوشپەندىلەر قوعامىندا قالىپتاسقان ادىلەتتى ۇرىستارى وندايعا ەشقاشان جول بەرمەس ەدى. قازاق ەرتەگى اڭىزدارىن قارايىق، قيسسا-داستاندارىن قارايىق بارىندە «اۋىلدى قىناداي قىردى» دەگەن جولدار جوق. «جەكپە-جەك! جەكپە-جەك!» دەپ ۇرانداپ شىققان ايدارى توقپاقتاي جوڭعار باتىرلارى ەلەستەيدى. جەكپە-جەكتە قاي جاق جەڭسە جەڭىس سونىكى، جەڭىلگەن قوسىن شەگىنىۋگە ءماجبۇر بولادى. شەگىنگەن جاۋدى قىرۋ كوشپەندىلەر زاڭىندا مۇلدەم جوق. مۇنداي دالا زاڭىندا «يىلگەن باستى قىلىش كەسپەيدى»، «قاشقان جاۋعا قاتىن بي» دەيدى. جەڭىلىپ قاشقان جاۋعا اتويلايمىن دەپ مەرت بولعان بايان باتىر وقيعاسى ەسكە ورالادى.

وسىنداي اڭىزداردىڭ بىرىندە دالادا ۇيىقتاپ جاتقان قازاق باتىرىن، نەمەسە ۇيىقتاپ جاتقان جوڭعار باتىرى ۇستىنەن تۇسكەن جاۋى (نە قازاق، نە جوڭعار) وياتادى. وياتىپ الىپ اس-سۋ قارمانىپ بولعاسىن جاس سۇراسادى. جاسى ۇلكەنگە كەزەك بەرىپ جەكپە-جەككە شاقىرادى. جەكپە-جەكتە جەڭىلگەن جاقتىڭ الدىندا بىرنەشە تاڭداۋ بولادى. ءبىرى: «ءولتىرىپ كەت!» دەيدى. ەكىنشىسى: «قۇلىڭ بولايىن، اندا بولايىق، جانىمدى قي!» دەيدى. كەيدە ءۇشىنشى مۇمكىندىك رەتىندە: «قاپى قالدىم، كەلەسى كەزدەسۋدە قايتادان شايقاسۋعا مۇمكىندىك بەر!» دەيدى. ورتاڭعىسى بويىنشا جەڭىلگەن جاق باعىنسا ەكەۋى شىناشاقتارىنان قان شىعارىپ ءبىر-بىرىنە قاس قىلماسقا ۋاعدالاسادى، اندالاسادى. باعىنۋشى دا وزىنەن ۇستەم شىعۋشىنىڭ امىرىنە بويۇسىنۋشى رەتىندە قارالادى. تۇبىرىنەن باعىنىشتى بولسا سەنىمدى سەرىگى، ات ۇستاۋشىسى، كومەكشىسى، قيماس دوسى بولۋعا دايىن.

ءمۇبادا ءبىر جاعى ۋاعدانى بۇزسا كوشپەندىلەردىڭ ەجەلگى داستۇرىمەن «ونى قان جىبەرمەيدى»، «قارعىس اتادى»، «ۋاعدا-سەرت ۇرادى». ەجەلگى تۇركى زاڭىمەن قاراعاندا مۇنىڭ ءبارىن كورىپ تۇرعان كوكتەگى ءتاڭرى كەشپەيدى، ءتاڭرىنىڭ قارعىسى، جازاسى تيەدى. (باسەنتيىن مالايسارى باتىردىڭ قالماقتارعا ۋاعدا بەرىپ، ونى بۇزعانى، سوڭىندا ولىمگە دۋشار بولعانى جايىنداعى اڭىزدى ەسكە الىڭىز). ءبىزدىڭ قازاق قولىنىڭ 1771 جىلعى (شاڭدى جورىقتا) قاشىپ بارا جاتقان قالماق-تورعاۋىتتىڭ ءجۇز مىڭ ادامىن باستارىنا ساۋعا سۇراعانىنا قاراماي قىناداي قىرىپ سالىپ، مىڭعىرعان مالى مەن قىز-قاتىنىن ولجالاپ العان وقيعاسىن ويلاپ كورىڭىز!

موڭعولداردىڭ بۇگىنگى اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنە ۇڭىلگەندە سول داۋىردەن قالعان تورعاۋىتتاردىڭ حالىق انىندە:

ءدۇزى باردا قانجارىمنىڭ

جولىقتىرشى قازاعىڭمەن، – دەپ كەلەتىن جولدار بار ەكەن.

قازاقتىڭ قانشاما حيسسا-داستاندارى دا قازاق-موڭعول تايپالارى اراسىنداعى قان توگىستەردى جىر قىلىپ، «اتاڭا نالەت، يت قالماق!» دەپ جىرلانادى. وسىنىڭ ءبارى ەجەلگى ەگىز ەكى حالىقتىڭ جاۋلىق تامىرىن ءتىپتى دە تەرەڭدەتىپ وتىردى.

تۇركى جۇرتىنداعى كوشپەندى تايپالاردىڭ شەكتەن اسقان جاۋلىق جانە جاۋىزدىق پيعىلدارى مەن پەيىلدەرى دە جاۋاپسىز قالماعان شىعار. ءبىزدىڭ كەيىنگى تاعدىرىمىزدان العاندا قانشاما قازاق اۋىلدارىنىڭ اشتىقتان، زۇلماتتان قىرىلىپ قالعان جايى مەن جوڭعار سىندى مەملەكەتتىڭ جەر بەتىنەن تىپ-تيپىل جوعالۋى، تورعاۋىتتاردىڭ قىناداي قىرىلۋى دا الدە ءبىر عايىپتان كەلگەن، قىرعىن مەن ادىلەتسىزدىكتەرىمىز ءۇشىن جاسالعان ءتاڭىرىنىڭ نالاسى (جازاسى) ەمەس پە دەگەن دە وي تۋادى.

«نەم كەتتى» سىڭايمەن ات ءۇستى قاراۋشى تاريحشىلار جاعىنان پايدالانىلعان، جازىلعان ارانداتۋشى باعىتتاعى ارزان قول ادەبيەتتەر ءبىزدى بىرىكتىرۋگە ەمەس، جاۋلاستىرۋعا يتەرمەلەدى. ءتۇپ توركىندى، وقيعانىڭ كەلۋ قاينارىن تۇسىنبەيتىندەر وزدەرىنىڭ اداسقانىمەن قويماي، وزگەلەردى دە اداستىردى. تاريحىمىز تۇمانعا، كوڭىلىمىز كۇمانعا تولدى.

ال وسىنىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزە كەلە، ەندى ورىس وتارشىلدارىنىڭ جاۋىزدىعىنا ويىسايىق. قايسى ورىس نەمەسە قىتاي ۇيىقتاپ جاتقان اتاڭىزدى وياتىپ الىپ، جەكپە-جەككە شاقىرىپ، جاس سۇراسىپ، كەزەك بەرىپ كوردى؟! اق ورىس، قىزىل ورىس بولىپ ەڭ كەمىندە التى-جەتى ميليون قازاقتى قىرىپ جوعالتتى. (جوڭعار قىرعىنىنان بەس ەسە ارتىق). ال وزگە جۇرتتارعا بوسىپ كەتكەن، ءسىڭىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ ناقتى سانىن ەشكىم بىلمەيدى. ءتىپتى باسقا ەلگە بوسىپ كەتكەندەرىنىڭ سارى ىزىنە ءشوپ سالىپ، سول ەلدەگى ىقپالى ارقىلى قىرعىن جۇرگىزىپ، قانشاما قازاقتى توزدىردى، قىرعىندادى؟! كەڭەستىك كەزەڭنىڭ قاندى بۇعاۋىنان ارعى بەتكە قاشىپ، ودان گيمالاي جوتاسىنان اسىپ، جەر بەتىنە تارىداي شاشىلىپ كەتكەن قازاقتىڭ وبال-سۋابى كىمدە؟ وسى جولداردىڭ اۆتورىنىڭ  «قارالى كوش» رومانىن وقىپ كورىڭىز!^[1].

جوڭعاردان الدە نەشە ەسە جاۋىز بولعان ستاليندىك قىرعىندا ءتۇتىنى تۇتەمەي قالعان قانشا اۋىل بولدى، تۇتاس ەلدى-مەكەندەردىڭ ەلسىز قالعانى قانشاما؟ بۇگىندەرى باتىرسىنىپ جۇرگەن تالاي قازاقتىڭ اتاسى سول تۇستا ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەپ ءتىرى قالمادى ما؟ اتاسى ادامنىڭ ەتىن جەگەن، شەشەسى دوڭىزدىڭ شۇجىعىنا تويعان، بالاسى ءتىلى مەن دىنىنەن بەزىپ، ىشىمدىكپەن سۋارىلعان ماڭگۇرتتەر توبىرىنا «قاينايدى قانىڭ»، «اشيدى جانىڭ!».

مامبەت قويكەلدى، تالاس وماربەكوۆ، ت.ب. عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى، ع.مۇسىرەپوۆ، م.عاتاۋلين، م.داۋلەتقاليەۆ، ق.قۋانىشەۆ، التىنبەكوۆ سىندى تۇلعالاردىڭ گولوششەكينگە جازعان «بەسەۋدىڭ حاتى»، ستالينگە جازعان وراز يساەۆتىڭ حاتى، ستالينگە جانە ميرزويانعا جازعان تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ حاتى سىندى باسقا دا حاتتاردى، قۇجاتتاردى، دەرەكتەردى كوزدىڭ جاسىن كولدەتە وقي وتىرىپ، قولدان جاسالعان اشتىق، قىرعىن سالدارىنان بەيبىت كۇندە قىناداي قىرىلىپ جاتقان قازاقتاردى كورگەندە «جوڭعارلارمەن جىلاپ كورىسكىڭىز» كەلەدى.

1925 جىلى قىركۇيەكتە ف.ي. گولوششەكيننiڭ قازاق ­ولكەلiك كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىلىعىنا كەلۋiمەن رەسپۋبليكانىڭ قوعامدىق-ساياسي ءومiرi كۇرت وزگەرiپ، كۇشپەن ۇجىمداستىرۋ، قۋعىن-سۇرگiن قازاق حالقىن زور قايعى-قاسiرەتكە ۇشىراتتى. 1928 جىلى وسى ايىپپەن 44 ادام – «بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدار» ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.جۇماباەۆ، ج.ايماۋىتوۆ بار بۇرىنعى الاشوردا قايراتكەرلەرi تۇتقىندالسا، 1930 جىلى م.تىنىشباەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ بار تاعى دا 40-قا جۋىق ادام تۇرمەگە جابىلدى. قولعا الىنعانداردىڭ كوبى ءتىرى قايتپادى.

قازاق قىرعىنىنىڭ ءبىر پاراسىن كورسەتەتىن «قازاق قالاي اشتىققا ۇشىرادى» اتتى كىتاپتىڭ كەيبىر بەتتەرىن پاراقتايىق: سول كەزدەگى اقتوبە وبلىسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قىزىل كرەست قوعامىنىڭ موسكۆا قوسىنىنىڭ بايانداماسىندا:

«سول ماڭداعى يت پەن مىسىق اتاۋلى تۇگەل جەلىنگەن، قازاقتار تۇراتىن قوستاردىڭ اينالاسىندا يتتەردىڭ، مىسىقتاردىڭ، ۇساق جاندىكتەردىڭ اق كەمىك بولعانشا قايناتىلعان سۇيەك-ساياقتارىنان كوز سۇرىنەدى...». ولگەن كىسىلەردىڭ ەتىن جەگەن وقيعالار جايىندا حابار كەلە باستادى... بالقاش اۋدانىنداعى 60 مىڭ حالىقتىڭ 36 مىڭى قازا تاپقان... قارقارالى اۋدانىنداعى حالىقتىڭ سانى 50.400 ادام بولسا، سودان قاراشا ايىنىڭ قارساڭىندا ءتىرى قالعانى 15.900 ال اۋدان ورتالىعىندا كۇن سايىن 15-20 ادام ولەدى... سەمەي اۋدانىنداعى بالالار ۇيلەرىنىڭ بىرىنەن ۋاقىتىندا الىپ كەتۋگە كولىك بولماي، ءۇي استىندا تولەدە جاتىپ قالعان 20 قازاق بالاسىنىڭ ءىرىپ-ءشىري باستاعان. (ت.رىسقۇلوۆتىڭ «ستالينگە حاتى»-نان). «قازاقستاندى مەكەندەۋشى ادامداردىڭ ءبارى اشتان ءولىپ جاتىر، كەيبىر جەرلەردە، مىسالى: پاۆلودار جانە ەرتىس اۋداندىرىنىڭ №9,10,11 اۋىلدىق سوۆەتتەرىندەگى، سونداي-اق قازاقستاننىڭ باسقا دا اۋداندارىنداعى تۇتاس اۋىلداردىڭ قىرىلىپ قالعانى بايقالادى. سوڭعى ۋاقىتتا بارلىق جەرلەردى ءولىم جايلاعان، حالىق قىرىلىپ جاتىر، ەگىن شىقپاي قالعان، مال اتاۋلى مەملەكەتكە وتكىزىلگەن، ال مەملەكەت تاراپىنان كولحوزشىلار استىقپەن جابدىقتالمايدى، حالىق ىشەر اس جوق، كورەكسىز وتىر...» (دۇيسەنبينوۆ نۇرعاليدىڭ م.ي.كالينينگە جازعان حاتىنان)^[2].

بۇل حاتتاردىڭ كەڭەستىك كەزەڭدەگى ايعاقتار نەگىزىندەگى اشىق حات ەكەنىن ەسكەرسەك، وسىنىڭ وزىندە ايتىلماي قالعان، ايتا الماي قالعان تالاي قاندى ايانىشتى پاراقتاردىڭ بارى كۇمانسىز.

ءتىپتى سول تۇستىڭ زاڭىنا باعىنىشتى تۇردە اقيقاتتى ايتقانداردىڭ سوڭعى ءومىرى دە اسا ايانىشى كۇيگە كىرىپتار بولدى. 1937-1938 جىلدارى قازاقستاندا جاپپاي ۇستاۋ، قىرعىنداۋ سىندى زۇلمات جاپپاي ەتەك الدى. «اۋزىن باعىپ» ابايلاپ سويلەپ، كەڭەس ءۇشىن قىزمەت ەتكەن – ت.رىسقۇلوۆ، و.يساەۆ، و.جاندوسوۆ، س.سەيفۋللين، ءى.جانسۇگiروۆ، س.اسفەندياروۆ، ت.ب. قازاقتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارى دا تۇرمەلەنىپ، بارلىعى دا اتۋ جازاسىنا كەسiلدi.

قازاق حالقىنىڭ سانى تۋرالى ايتقاندا زەرتتۋەشىلەردىڭ پايىمىنشا، 1970 جىلى عانا قازاقتار 1926 جىلعى دەڭگەيىنە زورعا جەتكەن ەكەن. دەمەك، 44 جىل بويى حالىقتا ەش ءوسىم بولمادى دەگەن ءسوز. انىقتاپ ايتقاندا، «الحامدۋليللا 6 ميلليونبىز» (ا.بايتۇرسىنۇلى) دەگەن دەرەك بويىنشا، جىلدىق تۋ كورسەتكىشىن (تابيعي ءولىم-ءجىتىم مەن شەتكە اۋعانداردى قوسپاعاندا) تومەنگى دەڭگەيدەگى ورتاشا ەسەپپەن 160 مىڭ ادام دەپ كورسەتسەك، اتالعان جىلدار ىشىندە 7 ميلليون 40 مىڭ ادامنان ايىرىلىپپىز. «قىرىق جىلعى قىرعىن» دەگەن ەسكى ءسوز وسىندايعا قاراتىلسا كەرەك.

دەموگراف-عالىم ماقاش ءتاتىموۆتىڭ دەرەگى بويىنشا، تەك قانا «1931-1933 جىلدارى جاساندى اشارشىلىق پەن ەپيدەميادان قىرىلعاندار – گولوششەكيندىك قىزىل قىرعىن قۇرباندارى 2 ميلليون 300 مىڭ ادام» بولعان^[3].

قولدان جاسالعان قىرعىننىڭ ىشىندە مىڭ جىلدا ءبىر اق رەت تۋاتىن قانشاما اسىلدىڭ قيىعى، التىننىڭ سىنىعى كەتكەنىن ءبىر اللانىڭ ءوزى عانا بىلەدى.

جوعارىداعىلاردى كورىپ وتىرىپ شىڭعىس حان نەمەسە جوڭعارلار قازاقتى ءدال وسىلاي قىرعان جوق-اۋ دەگەن ويعا تاعى دا باراسىز. قابىرعاڭىز قايىسادى، جانارىڭىز مۇنارلانادى.

«كەڭەس وداعى تۇسىندا تۇركى مادەنيەتىنىڭ ۇلى وركەنيەتتى قا­لىپ­تاس­تىرعانى، تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى ءۇل­كەندى-كىشىلى 16 مەملەكەتتىك-يمپەريالىق قۇ­رىلىممەن ەرەكشەلەنگەنى ەش ايتىل­ما­دى. كونەدەن كەلە جاتقان جازۋىمىزعا، تۇركى بابامىزدىڭ تاسقا قاشاپ كەتكەن وشپەستەي اما­ناتىنا جولاتپادى. ۇلى دالادا ارعى با­با­­لارمىز قۇرعان 16 مەملەكەتپەن ءبىزدى ەش باي­لانىستىرمادى، وسىناۋ يەن مەكەنگە قازاق­­تى ايدالادان كوشىپ كەلگەندەي ەتىپ تاريح­تى بۇرمالاپ تاستادى. وسىلايشا، اسىل قازىنادان ايىرىپ، ۇلى تاريحىمىزدى بۇيىرت­پاۋ ساياسا­تى­نىڭ ۇستىنى – حالىقتاردى، ونىڭ ىشىندە تۋىس­تاس ۇلتتاردى ورتاق تەگىنەن اجىراتا وتى­رىپ، ارقايسىسىن ءوز قازانىندا بيلەپ-توستەۋ، سول ارقىلى ۇستەمدىك ەتۋ يدەولو­گياسى ءجۇردى»^[4].

تۇبىمىزگە جەتكەن رەسەيلىك بوداندىق، قۇلدىق – ۇزاق جىل بويى ەت پەن سۇيەك تۇگىلى قانعا ءسىڭىپ كەتتى. اششى بولسا دا ايتىلعان اقيقاتتاردىڭ شىمبايىمىزعا باتقانىن سەزبەيمىز، وكتەم ۇلتتاردى كورسەك ءمۇلايىمسي قالامىز. ادەبيەت، تاريح، ءتىپتى كينومىز بولسىن «يمپەريالار سالعان ىزبەن» «العا!» دەپ باياعى جوڭعار تاقىرىبىن قاۋزايمىز. قاجاي-قاجاي جاۋىر بولعان تاقىرىپتىڭ كەلەسى ۇرپاققا نە بەرەتىنىن باعامداپ جاتقان ەشكىم جوق. شاماسى، «جوڭعارلار ءتىرىلىپ كەلىپ قالماسىن، ساق بولىڭدار!» دەپ دابىل قاعىپ جاتىرمىز. نەمەسە ۇمىتىلا باستاعان ەسكى جارانى تىرناپ: «كوشپەندى تۇركىلەردىڭ باسى ەشقاشان بىرىكپەيدى» دەپ ءوز ۇرپاقتارىمىزدى تۇركى بىرلىگىنە ۇركە قاراۋدى ۇيرەتىپ جاتقاندايمىز.

بۇل دەگەندىك «جوڭعاردى ايتپا، ولار كەرەمەت جاقسى ادامدار. ولاردى اقتاپ الايىق» دەگەندى بىلدىرمەيدى. جاۋلىقتىڭ تامىرى قايدا؟ ءبىزدىڭ ءوزارا قىرقىسۋىمىزعا سەبەپ بولعان جايلار، تۇپكىلىكتى وي-ماقساتتار نە؟ جاۋىمىز كىم، دوسىمىز كىم؟ ولگەن جوڭعاردىڭ باسىن تەپكىلەي بەرگەننەن نە ۇتامىز؟ ءتىرى ورىس، ءتىرى قىتاي تىرناعىنىڭ استىنا نە جاسىرىپ وتىر؟ ولاردىڭ بالعا وراپ بەرگەن قانجارىن قالايشا داستارعانعا قويدىق؟ كەشەگى زۇلماتتار باستاۋى قايدان كەلدى، ەندىگى قاتەر قالاي تۋىنداۋى مۇمكىن؟ ەلدىگىمىزدىڭ شاڭىراعىن ماڭگىلىككە شايقاماي ۇستاۋدىڭ، ۇلتتىق رۋحتى سوندىرمەۋدىڭ قانداي جولى بار؟ – تاعى وسىنداي قانشاما ساۋالدار بار!

ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز، تاريحي ادەبيەتپەن اينالىسۋشى ادەبيەتشىلەرىمىز وسى تاقىرىپتاردىڭ قايسىنىنا تەرەڭنەن بويلادى؟ مۇنى قازاقتىڭ قالام ۇستاعاندارى عانا ەمەس، سول باعزى كوشپەندىلەردىڭ باۋىرىنان وربىگەن بارلىق تاريحشى، ادەبيەتشى، قالام ۇستاعان قاۋىم سەزىنۋى كەرەك، ءتۇسىنۋى كەرەك. وتكەننىڭ اششى ساباقتارىن نازارعا الا وتىرىپ، ەندىگى تىرلىكتە جاۋلىقتى، كەكتى قوزدىرۋدىڭ ەمەس، بىرلىككە ۇمتىلۋدىڭ جولىن قاراستىرۋ قاجەت. «ادامزاتتىڭ ءبارىن باۋىرىم دەپ» سۇيەتىن داربازاسى دالاداي دارقان جۇرەك كەرەك!

قوس مۇحتار كوتەرگەن (م.اۋەزوۆ، م.ماعاۋين), ءى.ەسەنبەرلين ايتقان، ايتا الماي كەتكەن، شەرحاننىڭ (مۇرتازا) شەرىن قوزعاعان، مەكەمتاستىڭ (مىرزاحمەت) جانىن تىرناعان شىندىقتاردىڭ بايلاۋداعى جاراۋ ايعىرداي ءالى دە الاسۇرا كىسىنەپ تۇرعانىن سەزىندىك پە؟ جوعارىدا بيلىككە، تومەندە حالىققا ارزان اقىل ايتىپ ۇيرەنگەن «نان باتىرلار» ورىنتاقتىڭ جۇمساعىن، اتاقتىڭ وڭايىن قاراستىرىپ، «ساپتاياققا اس قۇيىپ، سابىنان قاراۋىل قاراپ» سۇيەكسىز ورمەلەگىش قۇرتتارداي كولەڭكەلى عۇمىرمەن جۇرگەن جوقپىز با؟

مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى «قازاق قالاي ماڭگۇرتتەندi?!» ماقالاسىندا ماڭگۇرتتەنۋ جانە ۇلتتىڭ رۋحى تۇسۋىمەن، ۇلتشىلدىق ۇرانىن كوتەرۋ ماسەلەلەرىنە ەگجەي-تەگجەيلى توقتالا كەلىپ: «بiزدiڭ حالقىمىز تاۋەلسiز مەملەكەتiن قۇرىپ، الەمدiك وركەنيەت جولىنا تۇسكەنiمەن، وتارشىلدىقتىڭ اياۋسىز قاناۋىنا ءتۇسiپ رۋحاني قورلىعى ەتتەن ءوتiپ سۇيەگiنە جەتكەندiكتەن، شەشۋشi ورىنعا ۇلتتىق يدەولوگيانى قويماي تۇرا المايتىنىمىز دا زاڭدى قۇبىلىس... وسى وتكiنشi جاعدايلاردى نازاردا ۇستاي وتىرىپ، ەندi بۇرىنعى بۇيىعى سامارقاۋ قالىپپەن جۇرە بەرۋ داعدىسىنان ارىلىپ، زامان اعىسىنان قالماۋ ءۇشiن، ۇلتتىق يدەولوگيامىزدى جاڭا دەڭگەيگە قويۋدىڭ ءزارۋ مiندەتi الدىمىزعا قويىلۋدا. بۇل وزەكتi ماسەلەنi قوعامىمىزدىڭ ءاربiر ادال ازاماتى سەزiنۋi قاجەت. ويتكەنi قازاق قاۋىمى، جالعان نامىستانۋدىڭ قاجەتi جوق، تۇتاس ماڭگۇرتتەنگەن قاۋىم. زورلاۋ ساياساتى بiزدi وسىنداي ماڭگۇرتتiك جاعدايعا الىپ كەلدi. تiپتi, بۇل قاۋىمنىڭ iشiنە تاۋەلسiزدiك جىلدارىندا تۋعان جاڭا بۋىن جاس ۇرپاق تا كiرەدi. ويتكەنi, ماڭگۇرتتەنگەن وتباسىنان ماڭگۇرتتەنگەن ۇرپاق شىعاتىنىن كۇندە كورiپ ءجۇرمiز. سوندىقتان دا بۇل قاۋىمدى سىرتتان تاڭىلعان رۋحاني دەرتتەن ساۋىقتىرىپ، وتارشىلدىق قىسىم ەندiرگەن قۇلدىق سانادان ارىلتۋ جولىن جاڭا رەلسكە قويىلعان ۇلتتىق يدەولوگيا عانا اتقارا الماق!»^[5] دەپ تولعاندى.

سانانى جاڭعىرتۋ، ويدى تۇلەتۋ، قۇلدىق يدەيالاردان قۇتىلۋ سىندى ورتاق ويانۋ كەشەگى، بۇگىنگى ارقىلى جۇرەككە ۇلتتىق اقيقي بولمىسىن تىكتەسە، ەرتەڭگى ۇرپاق ءوز تەگىن تانىپ، بولشاعىن دۇرىس باعىتتاپ الاڭسىز ءومىر سۇرەدى.

بۇكىل تۇرىك ۇلتىن جان-تانىمەن سۇيگەن ۇلى قايراتكەر مۇستافا كەمال اتاتۇرىك: «بىزدەردى «ۇلتشىلدار» دەيدى. بىراق ءبىز ۇلتشىل بولعاندا دا وزىمىزبەن ىنتىماقتاستىق جاسايتىن بارلىق ۇلتتاردى قۇرمەتتەيتىن، ولاردىڭ ويىنان شىعاتىنداي ۇلتشىلدارمىز.

تۇرىك ۇلتىنىڭ مىنەزى – اسقاق. تۇرىك حالقى – ەڭبەكقور حالىق. تۇرىك حالقى – زەرەك حالىق. ويتكەنى تۇرىك حالقى ۇلتتىق تۇتاستىقتىڭ جانە بىرلىكتىڭ ارقاسىندا باسقا كۇشتەردى جەڭە ءبىلدى. تۇرىكتىڭ تۇرىكتەن باسقا دوسى جوق. «مەن – تۇرىكپىن» دەگەن ادام قانداي باقىتتى! الەم ءبىزدى قۇرمەتتەسىن دەسەك، ءوز ۇلتىمىزدى جانە ۇلتتىق بەينەمىزدى الدىمەن ءبىزدىڭ ءوزىمىز بار سەزىمىمىزبەن، اقىل-ويىمىزبەن، ىسىمىزبەن، بۇكىل قيمىل-ارەكەتىمىزبەن قۇرمەتتەۋىمىز كەرەك. ءوزىنىڭ ۇلتتىق بەينەسىن تابا الماعان ۇلتتاردىڭ باسقا ۇلتتارعا جەم بولاتىنىن ءبىلىپ قويعانىمىز ءجون!» – دەگەندەردى ايتقان بولاتىن^[6].

تۇركى بىرلىگى، قازاق بىرلىگى، كوك تۋدىڭ باۋىرىنا ءبىر اتانىڭ ۇلدارى بولىپ ۇيىسۋ سىندى ورتاق مۇرات تاريح ءۇشىن دە، ادەبيەت ءۇشىن دە جۇگىنىڭ اۋىرلىعىن جان دىلىمەن سەزىنۋى كەرەك.

كەشە عانا ءبىرىمىز كەڭەستىك شەكپەندى، ءبىرىمىز قىتايلىق قىزىلدىڭ تونىن جامىلىپ، زورلىقشىل ۇستەم ۇلتتاردىڭ قاباعىنا جالتاقشىل بولىپ وسسەك، ەندى، مىنە، توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنان ءبىر بايراقتىڭ استىنا جينالىپ،  ەگەمەن ەلدىڭ ەركەلەرى مەن سەركەلەرىنە اينالدىق. وشكەنىمىز جاندى، ولگەنىمىز ءتىرىلدى، جىرتىعىمىز جامالدى، شاڭىراعىمىز شالقىدى. بارلىعىمىز تاۋەلسىز زاماننىڭ، ەگەمەن ەلدىڭ باقىتتى قوجاسى بولدىق.

تاريحتى وتپەلى ءداۋىر جاساپ، كەيىنگىلەر ساراپتايتىن ەسكى قاعيداتقا جۇگىنسەك، ءبىز ايتا الماعاندى، جازا الماعاندى، جەتكىزە الماعاندى جاس بۋىن تەرەڭدەتەدى دەگەن سەنىمدەمىز. بىزدىكى سولارعا باعىت، باعدار، جول نۇسقاۋ; ويلى جاستى وياتاتىن دابىل قاعۋ. تۇركىلىك تەك توڭرەگىندە قاراستىرۋدى قاجەت ەتەتىن تىڭ ويلاردى، يدەيالاردى ۇسىنۋىمىز دا – ىزدەنىس ىزدەرىن كومەسكىلەنىپ قالعان بايىرعى سوراپتارعا، سوقپاقتارعا بۇرۋ.

وسى تۇرعىدان قاراعاندا قازاق ۇلتىن قۇراعان رۋ-تايپالاردىڭ وتكەن تاريحتاعى ىزدەرىنە ءۇڭىلىپ، بۇگىنگى ەلدىك قۇرامىنداعى بىرلىك بىتىمىنە قۇرمەت جاساۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز بولىپ تابىلادى.

قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحىن بەرىدەن ىزدەپ، ءوزىمىزدى «جەتىم بالاداي» كورسەتپەي، تەكتىلىك پەن تەگەۋرىندى تاريح ارقىلى تامىرىمىزدى ارىعا جايعانىمىز مەملەكەتشىلدىك جانە ۇلتتىق ۇيىسۋىمىزدىڭ توركىنى بولار ەدى. وسى ماقساتقا تولىق جەتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ كىتابىمىزداعى دەرەك كوزدەرى ءالى دە بولسا تەرەڭدەتىلىپ، عىلىمي جۇيەمەن تولىقتانۋدى قاجەت ەتەدى.

قانشاما رەت بايراعى پاستەگەنمەن، ءور نامىسىن جىقپاعان; ارىن ساتپاعان; قانشاما ەلدەر وتارلاعىسى كەلسە دە، وتىن، جىگەرىن وشىرمەگەن; ءارى بايىرعى، ءارى جاس قازاق حالقى قايتادان كۇللى دۇنيەلىك دۇبىرگە قوسىلىپ، الەم ەلدەرىمەن يىق تىرەسەتىن تۇلعالى ەلگە اينالدى. مىنە، بۇل – اتا-بابالارىمىز ارمانداپ كوز جۇمعان، ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا جازىلعان التىن ءداۋىر.

وسىلايشا، ۇلتتىق ساناعا كەرەكتى مۇسىلماندىق وي مەن ىزگىلىك، تۇركىلىك سىلكىنىس پەن سەزىنۋ، قازاقتىق ءورشىل مىنەز بەن ادالدىق ءوز ارناسىن تاباتىن كۇن تۋدى. بۇگىنگى ۇلت نامىسىمەن ايتقاندا كەشەگى كەڭىردەگىمىز جىرتىلعانشا ايقايلاعان «دۇنيەجۇزى پرولاتارلارى بىرىگىڭدەر!» دەگەن لەنين جارىقتىقتىڭ سوزىندەگىدەي «دۇنيەجۇزى تۇركىلەرى بىرىگەتىن» ءبىر يدەياعا، ورتاق مۇراتقا توعىساتىن زامان كەلدى.

قازاقستان سىندى بايىرعى تۇركى جۇرتى سول يدەيانىڭ باقانىن قوزعالتپاي تىك ۇستاسا، تۇركىلىكتىڭ شاڭىراعى دا ەش شايقالماستان بيىكتەي تۇسەدى. يمپەريالار سالعان، قانعا سىڭگەن بۇعاۋلىق-قۇلدىق، تەكسىزدىكتى الاستاپ، قاسيەتتى قازاق دالاسىن ەل مەن جەردىڭ ەت جاناشىرى – جاڭا قازاقستاندىقتارعا، جاس قازاقتارعا الاڭسىز اماناتتاۋىمىز كەرەك!

بوساعاسى التىن، كەرەگە-ۋىعى – كۇمىس، شاڭىراعى – كۇن بولعان التىن وردامىز ۇرپاقتار ءۇشىن ماڭگىلىك مەكەن. بۇل – اتانىڭ اماناتى، ەل مەن جەردىڭ قارىزى!

ءجادي شاكەنۇلى،

جازۋشى-تاريحشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

[1] ج.شاكەنۇلى «قارالى كوش» «تۇران» باسپاسى، الماتى، 2010 جىل.

[2] «قازاق قالاي اشتىققا ۇشىرادى»، قۇراست: س.ءابدىرايىموۆ، ي.ن.بۋحونوۆا، ە.م.گريبانوۆا، ن.ر.جاعىپاروۆ، ۆ.پ.وسيلوۆ. الماتى، «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى». 1991 جىل.59-61, 103 بەتتەر.

[3] ماقاش ءتاتىموۆ «قازاق الەمى» اتامۇرا – قازاقستان. الماتى، 1993 جىل. 18 بەت.

[4] ش.ىبىراەۆ «تۇركىلىك رۋحاني بىرلىك يدەياسى قازاقتىڭ ۇلتتىق ماسەلەسى بولۋى كەرەك». سۇحباتتاسقان: قانات قازى. «الاش ايناسى» 14.04. 2012. http://alashainasy.kz/person/32700/.

[5] مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى «قازاق قالاي ماڭگۇرتتەندi?!». https://turkystan.kz/article/50114-aza-alaj-m-g-rttendi-2.

[6] «جاس الاش»، № 44, 03.06.2008 جىل.

Abai.kz