«ايبوز» ۇلتتىق ادەبي سىيلىعىندا «ۇزدىك پروزا» نوميناتسياسى بويىنشا جەڭىمپاز اتانعان شىعارما

«سەن دە ولەسىڭ، اجالىم كوزىمە كورىنگەن سوڭ  مەن دە ولەمىن»، – دەپ كەمپىر جەر تىرناپ وتىرا كەتەدى. كەمپىر سول وتىرعان جەرىندە جان ءتاسىلىم ەتەدى. 
قازاق ەرتەگىسىنەن*  

قىنالى تىرناقتارى قىزىق ەكەن:
مالعانداي تازا قانعا قىزىل ەكەن.
ساعدي. «ءجاننات»*

قارا ءبىر شاشىم جايايىن،
جايايىن دا جيايىن.
قىنالى بارماق جەز تىرناق
كۇندە قانعا بويايىن!
جوقتاۋ. «ءابجان»*

ەگەر مەنىڭ كۇنام جويقىن بولسا، قاسىرەت-ازابىم  سونشالىق جويقىن.
ر.ل.ستيۆەنسون. «دوكتور دجەكيل مەن ميستەر حايدتىڭ توسىن وقيعاسى»

ءسۇيدىم مەن ءىڭىر دەگەن پەرى قىزىن،
تاۋەكەل – نە اجالىم،
نە قىزىعىم.
اقىرىن جانىما كەپ وتىرادى ول،
جاسىرىپ جەز تىرناعىن جەڭىنە ۇزىن.
ەسەنعالي راۋشانوۆ

تابالدىرىق

ءولارادا اي بەتىن جۋادى. باقتاشى ءتۇبى تەسىلگەندەي ءۇش كۇن ۇزبەي جاۋعان سەل جاڭبىردان مي باتپاق بولعان جەردىڭ سىزى سۇيەگىنە شەيىن ءوتىپ كەتكەنىن سەزدى. بوز مۇنار سوقىر تۇمان تۇمشالاپ جەر بەدەرىن كورمەي وڭباي اداستى. تەمىرقازىق اينالعان جەتى قاراقشى شور قارا بۇلتتار ساڭىلاۋسىز جاپقان كۇمبەزدەن جوعالىپ كەتكەن. اقكوز تۇمان ەپتەپ سەيىلگەنىن ءمۇيىزى قىلتيىپ جاڭا تۋعان ايدىڭ وراعىن كورگەندە ءبىلدى. ءبىر قيىردان قارا اسپاندى ءتىلىپ جىبەرگەن جارقىلداعان نايزاعاي وتى جىلت ەتكىزدى. تىرناق ۇشىنداي كۇش-قۋاتى قالماي ابدەن قالجىراپ ءبىتتى. باياعىدا التايدىڭ دولى بورانىندا اداسىپ، ءولىپ قالا جازداعان. اقپان-قاڭتاردا تەرى قولعاپ كيگەن قولىنىڭ ون ساۋساعى ءۇسىپ، تىرناقتارى بۇرتىك-بۇرتىك بوپ قالعان.

ءشوپ سارعايا تاڭ سۋىپ، كۇن قىسقارا باستاعاندا جوعالعان ون ەكى باس ءىرى قارانى ىزدەپ شىعىپ، مىلقاۋ دالا قوينىنا ءتۇسىپ، تۇماندا قايدا لاعىپ كەتكەنىن بىلمەي سورلاپ كەلەدى. كۇن ۇياسىنا تىعىلعان بەيۋاقتا جالعىز جۇرگىنشى استىنداعى جيرەن اتىن تەبىنبەي، باسىن بوس جىبەردى. جىلقى جارىقتىق بۇرىن باسقان جەرلەرىن اداسپاي تابار دەگەن سوڭعى ءۇمىت.

جولعا شىققاندا اينالا توپتانعان قارا قارعالار قارقىلى قۇلاق ءتۇبىن جارعانداي وتكىر ەستىلگەنى تەككە بولماي شىقتى. انشەيىندە ەلەڭ ەتپەيتىن توڭمويىن بولاتىن. قارعانى ساۋەگەي قۇس اتايدى. قىرسىققا باستاعانى ما. كوكەك قۇس قارشىعاعا اينالىپ قۇبىلىپ ۇشادى دەپ اڭشى ورىستان ەستىگەنى ساپ ەتىپ ويىنا ورالدى. تاۋلى دالادا كۇز لەبىمەن تاڭدا شىق توڭازيدى. ەسىل-دەرتى العاشقى ءتۇنى ماياعا، كەلەر ءتۇنى سۋ سىڭگەن سىز جەرگە بۇتاق سىندىرىپ توسەپ، قاراعاي تۇبىنە تۇنەگەندە ساي سۇيەگىنە وتكەن دۇلەي قارا سۋىقتان از دا بولسا پانا بولاتىن ىقتاسىن جەر ىزدەپ تابۋ. بايتال تۇگىل باس قايعى. ۇلكەندەر ايدالادا جالعىز جولاۋشى اداسىپ زيراتقا قونسا، ءولى ارۋاققا دۇعا قىلسا ءتىرىنى قورعايدى دەسەتىن. الىستا كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي وينايدى. كەنەت جاسىننىڭ يرەك-يرەك التىن سىزىقتارى سول جاعىنان قاراۋىتقان قىستاۋدىڭ سۇلباسىن جارق ەتكىزدى. جۇرەك شىركىن بۇلقىنىپ كەۋدەگە سىيماي اتقاقتاپ كەتتى. دەمدە نە قۋانعانىن، نە قورىققانىن ايىرا الماي ەنتىكتى. دىمقىل اۋا دىبىس اتاۋلىنى سورىپ العانداي تىم-تىرىس. اۋلاقتا ۇرگەن يت، توعايدا ۇرگەن تۇلكى ەستىلمەي قور ەتتى. باقتاشى مەڭىرەۋ قىستىققان كۇيى يەسىز قىستاۋعا جاقىنداي بەردى. ونىڭ جادىنا كەنەت ۇزاق جىلدار بۇرىنعى وقيعالار، كىسى ەسىمدەرى اپ-انىق تۇسە باستادى. سۋىق ولەردەي قۇرساپ شالا ۇيقى، ءنار تاتپاي قاڭعىپ كەلە جاتقاندا وتكەن ءومىر ەلەستەرى جىلىمداي تارتىپ ەسكە ورالعانى سالتاتتىنىڭ مازاسىن ودان ارمەن قاشىردى.

سول ماڭنان 40 شاقىرىم قاشىقتىقتا كۇرە جول، تەپ-تەگىس تراسسا وتەتىن. بىراق ءال-دارمەنى قۇرىعان باقتاشى قاراڭعى قاپاس دۇنيەدە وزىنەن باسقا ءتىرى جان جوقتاي كۇيزەلگەن. ات ارقاسىنان اۋناپ ءتۇسىپ، مۇشكىل حالدەن ارىلىپ، تاڭ اتقانشا تىنىعىپ السا بولعانى. استىنا مىنگەن جىلقى زورىعا پىسقىرىندى. نايزاعاي جارىعىمەن جاربيعان ەسكى تامعا تاقاپ كەلگەندە ول اتىنان ءتۇسىپ، شىلبىرىن ەسىك تۇتقاسىنا بايلادى. ات بايلار بەلدەۋ ىزدەۋگە شاما جوق. قۇلاي كەتۋگە شاق تۇر. تاستاندى، بەرگى جارتى بولىگى بار، ارعى جاعى جوق، قيراپ، قاۋساپ تۇرعان جامان تامعا كىرمەسە تۇنگى سۋىقتان قاتىپ ولەدى. تاس قاراڭعىدا يەسىز تامعا كىرۋگە جۇرەك قۇرعىر داۋالاماي، ءتىسى-تىسىنە تيمەي قالشىلداپ، ەسىرىك ءدىرىل بۋىپ بارادى. قالتاسىنان وتتىق الىپ تۇتاتتى. «ا، قۇداي» دەپ الاسا ەسىكتى اشىپ، ەڭكەيىپ كىرە بەرگەندە قاراۋىتقان سۇلبا ىشكە جۇلقا تارتىپ، جۇلىپ كەپ الدى. تابالدىرىقتى اتتاي بەرگەنى سول ەدى. مۇلگىگەن ءولى تىنىشتىقتى باقتاشىنىڭ شىڭعىرعان جان داۋىسى بۇزدى. ەسىك تۇتقاسىنا بايلانعان جيرەن ات اششى كىسىنەپ، ولەردەي جۇلقىنىپ، شىلبىردان بوساپ كەتپەككە كوككە شاپشىعان.

مال ىزدەۋگە اتتانىپ، ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتكەن باقتاشىنى ءار تاراپتان ەكى ماشينا، ءۇش سالتاتتى جابىلا ىزدەگەن. ول اكەسىنىڭ ەسكى قىستاۋىندا ەسسىز جاتقان كۇيى تابىلدى. تاۋ ەتەگىنەن ويىستا جاتاعان تام الدىندا ەسىككە بايلاۋلى قارنى قابىسقان اش جىلقى شولدەن قاتالاپ، كوزىنەن جاس اعىپ ءموليىپ تۇر ەكەن.

ءتورت قابىرعانىڭ بۇرىش-بۇرىشى مەن تەرەزە كوزى ورمەكشى پاتشالىعىنا اينالىپ، شاڭ-توزاڭ باسقان لاس بولمەدە باقتاشى ءتىرى جاتقان. بىرەۋ ولتىرە ساباعان. باس سۇيەگى، دەنەسى، بەتى، تەگى تەرىسىندە ساۋ-تامتىق جەر جوق، بىلعارى كۇرتەسى ايقۇش-ۇيقىش جىرتىق.ايۋدىڭ شور تىرناعى سۇيەككە شەيىن شەڭگەلدەي باتقانداي، قاندىجولاق تەرەڭ سىزىقتار قىزىل ەتتى ىرسيتا ءتىلىپ-ءتىلىپ، وسىپ-وسىپ تاستاعان. قانتالاعان سوياۋداي تىرناق ىزدەرى كەۋىپ قارايا باستاعان. باس كيىم بۇرىشتا بولەك جاتىر. توزاقى كورىنىستەن قاتتى شوشىنعان ەكى جىگىت شالاجانسار باقتاشىنى دالاعا كوتەرىپ الىپ شىعىپ، جەرگە جاتقىزدى. ەربولات اۋزىنا سۋ تامىزعاندا ونىڭ شاڭ-توزاڭ قونعان كىرپىگى ارەڭ قيمىلداپ، تارس جۇمىلعان كوزىن  اشقانداي بولدى. ءتىلىن جۇتىپ قويعانداي. كۇن ساۋلەسىن، ءتىرى ادامداردى كورگەندە قۋارعان جۇزىنە قان جۇگىرگەن ءتارىزدى، ريزاشىلىق ۇيىرىلگەندەي بولدى. سۋ جۇتقىزعاندا قايتا سۇلق قالعان.

اۋداندىق ەمحانادا كەزەكشى دارىگەر تۇتاسقان قاندى جارانى ەتيل سپيرتىمەن تازالاپ جۋىپ، يود جاعىپ قابىنۋعا، ىرىڭگە قارسى انتيباكتەريالىق ءدارى لەۆومەكول جاقتى. جالاڭاش دەنەنى باسىنان باقايىنا شەيىن جاڭا تۋعان نارەستەنى جورگەككە وراعانداي داكەمەن شاندىپ وراپ تاستادى. بۇل پروتسەدۋرانى كۇندە جاڭالايدى. باقتاشىنىڭ ايەلى كۇيەۋىنىڭ ەكىتالاي ءحالىن جازباي تانىپ، ۇيگە الۋدى ءجون كورگەن. دۇعانىڭ قاسيەتىمەن ەرىن جىن سوققاننان ۇشىقتاۋعا، الاستاۋعا باقسىلىعىمەن اتى شىققان ەمشى شاقىردى. ونسىز كۇيەۋىنىڭ بەتى بەرى قاراماسىن ۇقتى. كۇندىز ەمشى ۇزاق دۇعا وقىسا جانى تىنىشتالاتىن ءتارىزدى مۇلگىپ جاتادى. باستان اياق اق ماتامەن ايقۇش-ۇيقىش تاڭۋلى جاتقان ەرىنىڭ كەيپى بوز كەبىنگە وراعان جانسىز مۇردەدەن اۋساشى، تەك ەكى اياعىن ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن شىعارىپ ايقاستىرا بايلاپ تاستاماعانى بولماسا...جانازاسىن شىعارماس بۇرىن كىسىلەر سۇيەككە ءتۇسىپ، ولىكتى جۋىندىرىپ، ءوستىپ ارۋلايدى. قازۋلى كور اۋزى اشىق تۇرعانداي بايعۇس ايەل ءتىرى ولىكتەن تىتىركەنسە دە قاس قاعىم ءسات جالعىز قالسا، قۇداي قوسقان جارىنىڭ ازاپتى ارپالىسى جيىلەيتىنىن جۇزىنەن وقىپ، كۇندىز ەپتەپ كوز شىرىمىن الىپ، ءتۇن سايىن قاسىنان كەتپەي، ەلەكتر جارىعىن وشىرمەي كۇزەتتى. قالادا تۇراتىن جالعىز قىز تۇرمىستا، جاس بوسانعان. اكەسىنىڭ حال ۇستىندە جاتقانىن قىزىنان جاسىردى، ۋايىمداپ جىلاسا ءسۇتى قايتىپ كەتەر دەپ قورىقتى. باقتاشى ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن قارا تەرگە ءتۇسىپ قينالدى. اقىرعى ءتۇنى ەرىنىڭ كەبەرسىگەن تىلىك-تىلىك ەرنى بولار-بولماس قىبىرلادى. انت مەزگىلىندە اقتىق كۇشىن جيناپ، بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ قارماندى. ول «تىرناق» دەگەن جالعىز سوزدەن ارتىق تىلگە كەلگەن جوق.

جۇمباق 

اۋداننان ارنايى كەلگەن پوليتسيا سەرجانتى سايان جۇماتاەۆ جۇمباق ءولىمدى تەكسەرۋگە ەلدەن ايعاق جيناۋعا كىرىستى. بىراق ءۇش كۇن تۇك شىعارا الماي بەكەر ساندالدى. جۇرتتىڭ جەزتىرناق تۋرالى شىعارىپ العان قاۋەسەتىنە پوليتسيا سەنبەيدى، سەبەبى قيسىنعا كەلمەيدى.

سوعىستان كەيىنگى جىلدارى مارقاكولدىڭ بىلعارى-تابىتى اۋىلىندا مەرگەن دەگەن ايەل قوسقا كىرگەن ايداھاردى كۇرەكپەن ۇرىپ ولتىرگەن. ەرجۇرەك انا جەمىن ارباپ ءتىرى جۇتاتىن الىپ جىلاننان جان ۇشىرىپ بالالارىن قورعاپ قالىپتى. ايلى-كۇندى التايدا وردالى جىلان التىندى باۋىرىنا باسىپ جىلىنادى دەسەدى.بۇرىنىراق ايداھار بولعانىن ەل راستايدى. بەرتىندە «مىڭ بيەنىڭ قازىناسى» دەگەن جەردە قوي باعىپ جۇرگەن قويشى استىنداعى اتى ۇرىككەندە انادايدان ايداھاردى كورگەن. قۇز جارتاس باسىنا، شاعىل تاسقا شىرشا وسكەن ورمان-تاۋلى، نۋلى-سۋلى باي ولكەدە قوڭىر اڭ، مومىن قۇسپەن قاتار تۇياقتى، قاناتتى جىرتقىشتىڭ سان الۋان ءتۇرى مەكەندەيدى. تاۋ-تاس، قىلقاندى ورماندا جەزتىرناق جاسىرىنۋى بەك مۇمكىن.

«تىرناق» دەگەن اقتىق سوزدە نە قۇپيا سىر جاسىرىنعان؟ اجال الدىندا كىسى وتىرىك ايتپاس بولار. قازاق ۇرەي بۋعان كىسىنى جانى تىرناعىنىڭ ۇشىنا كەلىپتى دەيدى. مارقۇم ەسى-كىرەسىلى شىعاسىلى جاتىپ كوزىنە ەلەستەپ تىرناق دەپ ايتقان بولۋى مۇمكىن عوي. بىراق بويى تەرەكتەي باقتاشىنىڭ تۇتاس دەنەسى جازعىتۇرى جەر جىرتقاندا ەگىندىك القاپ ءتارىزدى سويداق-سويداق تىرنالعانىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولار؟! كوز جەتپەي، كۇدىك كەتپەس. ەلدەگى قىلمىس ساناعى بويىنشا كىسى ءولتىرۋ از كەزدەسپەيدى، بىراق مىناۋ بۇرىن-سوڭدى ەل ەستىمەگەن ءبىر جوسىن قىلمىس.

مارقۇمنىڭ جەتىسى وتكەن سوڭ سەرجانت باقتاشىنىڭ ۇيىنە كەلىپ، ونىڭ قارالى جەسىرىنەن كۇيەۋىنىڭ شارۋا جاعدايى مەن دوس-دۇشپانى تۋرالى مالىمەت الۋعا كىرىستى. جيرەن ات قورادا ءولىپ قالىپتى. الدىنا قويعان پىشەننەن، موينىنا ىلگەن دوربادان سۇلى جەمەي، ءشولى قانباي سۋ ىشە بەرگەن. جىلقى ەستى جانۋار، يەسىنىڭ قايعىسىن كوتەرە الماي قۇربان بولعان ءتارىزدى ەستىلدى. ءبىر تاۋلىك اسىرىپ ەسكى قىستاۋدا، ەسىك تۇتقاسىنا بايلاۋلى قالعاندا سورماڭداي يەسىنىڭ جان ازاسىن سەزىپ، بەيمالىم قۇبىجىقتان شوشىنعان، شىن ءمانىسىن ءبىر قۇداي بىلەدى.تەكسەرۋشى مارقۇمنىڭ كيىمى، اياق كيىمى، بىلعارى كۇرتەسى، بەلدىك، توقىما قۇلاقشىن، قامشى، وتتىق ءتارىزدى جەكە زاتتاردان جۇمباق قىلمىستى اشۋعا سەبى تيەر ايعاق ىزدەگەن. سايان باقتاشىنىڭ ەر-تۇرمان، توقىم، ايىل، بەلبەۋىن ساراپتاماعا بەرىپ، مۇقيات قاراعاندا بوتەن تىرناق ءىزى تۇگىلى ساۋساق ءىزى تابىلمادى. ۇزەڭگىدە قۇمايدىڭ تىرناعى بەدەرلەنگەن. ۇستانىڭ ءداستۇرلى قولتاڭباسى بولاتىن.

قارعا 

اۋىلدا باقتاشىنىڭ جاقىن تۋىسى ەربولاتتى سايان سوزگە تارتقان. قىلمىس جاسالعان جەردە ءبىر بەلگى بولماۋى مۇمكىن ەمەس. ەربولات پوليتسيا سەرجانتىن كولىگىمەن اپارىپ، وقيعا ورىن العان ەسكى تامدى كورسەتۋدى ءوزى ۇسىندى. ەكەۋى تاڭ سارىدەن ەسكى قىستاققا جول تارتتى.

– ول ەكەۋمىز ناعاشى-جيەن ءارى ءتۇي قۇرداسپىز، – دەپ باستادى ەربولات اڭگىمەسىن. – باۋىرىم، سەن مەنەن ءبىر مۇشەل جاس ەكەنسىڭ. مۇشەل جاس ادامعا وڭاي تيمەيدى دەيتۇعىن، اجال تىرناعىنا ءىلىنىپ، وتىز جەتىدە كەتتى. ەل ونى سيىرشى اتاپ كەتكەن. بوزتايدىڭ اكەسى مەنىڭ اناممەن بىرگە تۋعان. ول توسىن قازاعا ۇشىراعالى ۇيقىم بۇزىلدى. تۇسىمە كىرەدى، قۇلىن-تايداي بىرگە وسكەن باۋىرعا جانىم اشيدى. ارۋاعى ريزا بولسىن، ءوز بىلگەنىمدى جاسىرماي ايتايىن.

ورمان-توعايلى بەلدەۋ جازىق دالادان تاۋ بەتكەيىنە اۋىستى. كۇرە جولدان سولعا بۇرىلعاندا ويپاڭعا تامان ءىزى وشە باستاعان كونە سۇرلەۋ كورىندى. ەربولات ماشيناسىن سولاي بۇردى.

– ول تۇسىمدە ماعان: «سەن ايت! بىلگەنىڭدى ايت» دەدى.  مۇنى قالاي جورۋدى بىلمەدىم. سول كۇنى قىستاۋعا جاقىنداعاندا ەسىمە بۇرىن ۇلكەندەردەن ەستىگەن سوزدەر، قيلى تاعدىرلار كەلە باستادى. تاپ سول ماڭايدا ەرتەرەكتە بولىپ وتكەن جايتتار تاۋ-تاستا، سالقىن اۋادا، سۋدا وشپەي ساقتالىپ قالعان سياقتى. شولدەن قاتالاعان جيرەن اتتى جەتەكتەپ، سىزدىقتاپ كوزى قالعان بۇلاققا سۋارعانىمدا باياعى ۇمىتىلعان تراگەديا ويىما ورالدى. ەرتەدە بۇل جەر بوزتايدىڭ مالشى اكەسىنىڭ قىسقى قونىسى بولاتىن. بوزتاي ەكەۋمىز ايازدا دومبىعىپ اتشانامەن سىرعاناق تەپكەن توبەلەر انە. جىلقى تۇياعى باسقان جەردى جازباي تانيدى. جيرەن ات قۇلىن كەزىندە باسقان جەرگە الىپ كەلگەن. ناعاشىمنان كەيىن مۇندا ەشكىم قونىستانعان جوق.

– ەسكى قىستاۋدى بەرتىندە ەشكىم قونىس قىلماسا دا تاياۋ ماڭدا جەكە قوجالىقتار جوق پا؟ – دەپ سۇرادى سەرجانت.

– جەر جەكە مەنشىككە بەرىلگەلى بۇل ماڭدى ءالى ەشكىم يەمدەنبەگەن. ويتكەنى اۋىلدان تىم شالعاي، ۇزاق قىستا وپپا قاردىڭ قالىڭدىعىنان جول جابىلادى، قىستا قاتىناس وتە قيىن. ونىڭ ۇستىنە ەسكى قىستاۋ ءمۇتتايىم جەر دەگەن سىبىس شىققان. ۇلكەندەر بۇرىن زۇلىمدىق بولعان، ۇرەي تۋدىراتىن سەزىكتى جەرلەردى سولاي اتايتىن.

– قازاقتىڭ جەر ورايى قاشاندا الىس، قارعا ادىم جەر دەگەنى كۇنشىلىك جەر بولىپ شىعادى، – دەدى سەرجانت. –تابيعاتى قانداي كوركەم جەر، وزەن، ورمان، تاۋ، دالا ءبىر بەلدەۋدە، تۇگىن تارتسا مايى شىعادى.

– بوزتايدىڭ كەلىنشەگى بەيسەنبى-جۇمادا جەتى شەلپەك ءپىسىرىپ، اعايىنىن، يشانباي مولدانى شاقىرىپ، مارقۇمعا دۇعا باعىشتايدى. ول بايعۇستىڭ كوڭىلىن جۇباتىپ، ايەلىم ەكەۋمىز قارالى ۇيگە ءجيى بارامىز. قۇران وقىلادى. مولدادان «تىرناق» ءسوزىنىڭ ءمانىسىن قادالىپ سۇرادىم. مولدەكەڭ مۇندايدا وراعىتىپ ۋاعىز ايتا باستايدى. جەر بەتىندە ەڭ العاشقى ءولىم تۋرالى اڭىز. قابىل قىزعانىشتان بىرگە تۋعان سىڭارى ابىلدى ءولتىرىپ، جانسىز دەنەسىن تاستاپ كەتە الماي، قايتەرىن بىلمەي كوتەرىپ ءجۇردى دەيدى. ول ەكى ەسە اۋىرلاعان دەنەنى كوتەرىپ ساندالىپ جۇرگەندە ولىك يىستەنىپ، بۇزىلا باستايدى. ويتكەنى ابىلعا دەيىن جەر بەتىندە كىسى ءولىمى بولماعان ەكەن.

قۇداي وعان مۇردەنى قالاي جەرلەۋدى كورسەتۋ ءۇشىن ەكى قارعانى جىبەرگەن. جاقىن جەرگە ەكى قارعا كەپ قونادى. قابىلدىڭ كوز الدىندا قارعالار تالاسىپ، ءالدىسى السىزدەۋىن شوقىپ ولتىرەدى. ءتىرىسى ءولىسىن تۇمسىعىمەن جەر قازىپ، توپىراقتى تىرناعىمەن شۇقىپ كومەدى. اللا ادام بالاسىنا ءمايىتتىڭ ءجۇزىن جاسىرىپ، قارا جەرگە كومۋدى ۇيرەتۋگە نىشان ءۇشىن جىبەرگەن قارا قارعا جەردى شۇقىپ قازا باستاعاندا قابىل: «اتتەڭ! ماعان نە بولدى؟ تۋىسىنىڭ دەنەسىن كومگەن قارعا قۇرلى بولا المادىم با؟ دەپ بەكەر قىلمىس جاساعانىنا قايعىرىپ وكىندى دەيدى.

اقساقال، «تىرناق» دەگەن اقتىق ءسوزدىڭ شەشۋىن تاپپاي ۋايىمداپ، ۋ جۇتقانداي كۇيزەلىپ وتىرمىز دەسەم، مولدا ە، قاراعىم، ەشكىلەر جەر قۇرىعانداي زيرات باسىنا شىعىپ جۇرگەنىن كورگەنىڭ بار ما دەپ سۇرادى. ەشكىنىڭ تىرناققا نە قاتىسى بار دەسەم، ول كىسى تىرناق پەن تۇياق ءبىر تەكتى، ەشكىنىڭ تۇياعى شايتاننىڭ كەبىسىنە ۇقسايدى دەگەنى. ادامعا تىرناق بىتەدى، مالعا ءمۇيىز بىتەدى. ەرتەگى دەيىن دەسەم، راس، اتامنان ەستىگەم، قازاق ايدالادا جالعىز ەشكى كورسە سايتانعا بالايدى. جۇرەكتى ەرلەر يەسىز جەردە كوزىنە كورىنگەن توقال ەشكىدەن، ساقالدى تەكەدەن قاراداي قورىققان. شاش، تىرناق سياقتى لاس نارسەنى وتقا تاستامايدى، وت شامدانادى. بۇرىن تىرناق العان پىشاقتى جەرگە جەتى رەت سۇققىلاپ، لاستان تازالايتىن دەدى مولدا.

– بۇرىن باكىمەن، ۇستارامەن شاش العان، قايشى تۇرمىسقا ءالى ەنبەگەن كەز عوي، – دەپ باسىن يزەدى سايان.

– ايەلىم ۇيگە قايتاردا قاراڭعى كوشەدە قولىمنان ۇستاپ، قولتىعىما كىرىپ جابىسىپ الدى. قورقامىن، سەن بولماساڭ قايتەمىن دەيدى. قارا قارعا نەگە جىل قۇسى ەمەس؟ قۇزديىپ بۇتاقتا وتىرسا قارعامپاز قارا كەمپىردەن اۋمايدى. تىرنا، قاز-ۇيرەك سياقتى جىل قۇسى بولسا ۇزاق ۇشۋدان قانات-قۇيرىعى تارالىپ، كەسەلدەن، قارا پيعىلدان تازارىپ كەلەر ەدى دەگەندە ءسۇرىنىپ قالا جازدادىم. قۇداي ساقتاسىن. تولعان ايدان زارەم ۇشادى، ول نەگە باس سۇيەكتەي جالتىراپ كورىندى دەگەن قاتىنىمدى شالىق شالعاننان ساۋ ما دەپ قاراداي ۇرەيلەنگەنىمدى ايتپاي-اق قويايىن.

ەرتەسى يشانباي مولدا ماعان كوشەدە جولىققاندا داستارقان باسىندا تۋىسىڭنىڭ ايەلىنىڭ كوزىنشە ايتا المادىم، سەن تىڭدا دەدى. قۇران اياتتارىن كەلتىردى. ءجانناتتان قۋىلعان سوڭ ءىبىلىس ادامعا وشىكتى. اللا ونى قارعاپ، ساعان قيامەت كۇنىنە دەيىن لاعىنەت بار دەدى. ءىبىلىس جاراتۋشىعا مەنى قاڭعىرتقانىڭ ءۇشىن ادام بالاسىنا جەر جۇزىندە جامان نارسەلەردى جاقسى كورسەتىپ، ولاردى اداستىرامىن دەدى. سوندا اللاتاعالا «مەنىڭ شىنايى قۇلدارىما ىقپالىڭ جۇرمەيدى. بىراق ساعان كىم ەرسە ولاردىڭ ءبارىنىڭ ۋادەلى جەرى جاھاننام» دەدى. ازعىرۋشىعا ەرگەن كۇناھار. ازعان جانعا جىن جولداس. بار جەردە قۇدايدىڭ زاڭدارى بۇزىلىپ، ادامدار ازىپ بارادى. ۇياتتان ادام ولمەيدى، ساعى سىنادى. قۇدايدىڭ جارىعى ادامدى ءاردايىم الىپ جۇرەدى. تەك سوقىر، مىلقاۋ، انتۇرعان ساۋلەگە ەرمەي قاسارادى. ەسكى قىستاۋ ءمۇتتاھام جەر ەكەنىن ءبىراز جۇرت بىلەدى. ەل قونباي بەزىپ كەتكەن. كونە كوز قاريالار بۇ دۇنيەنىكى و دۇنيەگە كەتپەيدى دەۋشى ەدى. جىعىلعان بەت تىرنايدى. ارۋاق كەشىرمەيدى. باياعىدا ولگەن ادامنىڭ ارتىنان توپىراق شاشۋ قازاقتا جوق مىنەز. بىراق...بۇل اۋلەتكە وڭاي سوقپايدى دەپ ايتىپ قالدى.

– ميستيكاسىز بولمايىن دەپ تۇرعان جوق پا؟ – دەدى سايان ەربولاتتىڭ جۇزىنە بارلاي قاراپ. – قارعىسقا ۇشىراعان اۋلەت پە؟

– ونى تاپ باسىپ ايتا المايمىن، – دەپ كۇمىلجىدى ەربولات.

قورىم  

جەڭىل اۆتوموبيل شىعانداعى ەسكى قىستاۋعا كەپ توقتادى. تىم-تىرىس. ەربولات ماشينادان دىراۋ قامشى الا ءتۇستى. ەكەۋى ەسكى تامعا «ءبيسميللا، اللاھۋ اكبار» دەپ كۇبىرلەي كىردى. سەرجانت كەۋدەسىنە ىلگەن Canon فوتواپپاراتىمەن بۇرىش-بۇرىشتى، ەدەندى، توبەنى اسىعىس تۇسىرە باستادى. جان-جاعىنا كەزەك بۇرىلىپ بىرنەشە كادر ءتۇسىردى.

– قۇداي ەسىركەسىن، ول مىنا تۇستا بۇيىرىمەن ءبۇرىسىپ قۇلاپ جاتتى، ۇرەيى ۇشقان جاس بالا اناسىنىڭ باۋىرىنا باس ساۋعالاپ تىعىلعانى سياقتى...– دەپ قامىعا سىبىرلادى ەربولات. تاماعى جوق جەردەن قارلىعىپ، ءۇنى ءبىتىپ قالعانداي ازەر شىقتى.

– قاراڭىز، ورمەكشى تورلارى تۇتاسا سالبىراپ تۇتىپ تۇر، مۇندا قىرىق جىل كىسى كىرمەگەن سياقتى عوي، – دەدى سەرجانت تاڭدانىپ. – تورعا تۇسكەن كوكباس شىبىن كەۋىپ، قاڭقاسى سەمىپ قالىپتى.

– الىسىپ-جۇلىسقان ءىز اتىمەن جوق، شىنىمەن جۇمباقتىڭ كوكەسى، – دەدى ول ءبىر مينۋت ۇنسىزدىكتەن سوڭ. – ءبىر ءتۇيىر ايعاق بولساشى.

قورجىن تامنىڭ ەكىنشى بولمەسى جارتىلاي قۇلاپ جاتىر. ىرگەسى مەن جارتى قابىرعاسى كۇننەن، جاڭبىر مەن جەلدەن ءمۇجىلىپ بىتكەن. ەكەۋى كوپ بوگەلمەي قاپاس بولمەدەن اتىپ شىقتى.

– شاش پەن تىرناققا قاتىستى ىرىم-تىيىمدار تەگىن بولمادى، – دەپ كۇرسىندى سايان. – نەگىزسىز سوقىر سەنىم دەۋگە استە بولماس. اپام كىندىگىمدى ۇيدەن الىس جەرگە كومىپ تاستاپتى. تىرناق پەن شاشتى قارا سيقىر جاسايتىن ايەلدەر دۋاعا پايدالانادى دەيدى، مۇنىڭ سىرىن كىم انىقتاپ بىلگەن.

كەرى قايتقاندا ەربولات تۇنجىراپ ءۇنسىز وتىردى.

– جولاي بوزتاي مارقۇمنىڭ باسىنا سوعا كەتەيىك، اۋىلعا الىس ەمەس، ارۋاعىنا دۇعا تيە بەرسىن، – دەدى ول. –يشانباي مولدادان ۇيرەنىپ، اياتتاردى جاتتاپ الدىم.

قورىم قالىڭ توعايدىڭ جەلكەسىنە جەتىپ قالىپتى. ەربولات تىزەرلەي وتىرىپ داۋىستاپ دۇعا وقىدى. سول زامات ىرگەدەگى توعايدان سىلەۋسىن قىشقىردى. پوليتسيا سەرجانتى باقتاشىعا ولتىرە جارا سالعان سىلەۋسىننىڭ تىرناعى ما دەپ ءبىر ويلاعان. بىراق اڭ دەنەنى تۇتاس تىرنالاپ تاستامايدى.

– مولدا ەسكى قىستاۋدى نەلىكتەن جامان جەر دەپ ايتتى؟ جاسىرماي ايتىڭىزشى،– دەپ سۇرادى سايان سەرىگىنىڭ كوزىنە قاراپ.

– ءبارىنىڭ سۇيەگى قۋراپ قالعان شىعار، قارا جەر حابار بەرمەسىن. ناعاشىمنىڭ العاشقى ايەلى بالادان قايتتى. اق جەڭەشەمنىڭ جىلى وتكەن سوڭ قالادان ءبىر جەسىر كەلىنشەك اكەلدى. ارتىنان ەرە كەلگەن ون ەكى-ون ءۇش جاسار قىزى بار. بوزتاي بالانىڭ ۇلكەنى، ءىنىسى ەكەۋى وگەي شەشەگە باۋىر باسىپ، وبالى نە، وتباسى بولىپ جاراسىپ تۇرا باستاعان. بىرەر جىل وتكەندە قىز بالا سۋعا كەتىپ ءولدى. وتە ادەمى قىز بولاتىن. قىس ءوتىپ، مالشىلار جاز جايلاۋعا كوشكەن مەزگىل ەدى. ءبىر كۇنى قىزدىڭ اناسى جوعالىپ كەتتى. قۇس كەلگەندە كوتەرىلىپ اۋىرعان. ناعاشىم ءبىر وتار قوي باعادى. سول جىلى ايۋ ەكى ادامعا شابۋىل جاساعان. كەلىنشەكتىڭ سۇيەگى ءبىر ايدان سوڭ تابىلدى. جايلاۋدان قىستاۋعا جاياۋ كەلىپ، اسىلىپ ءولىپتى.

سايان كەنەت بۇلتتان شىققان كۇن نۇرىنان جەر دۇنيە جارقىراپ، ءولى قورىمعا بولەكشە سالتانات بىتىرگەن كورىنىسكە قايران قالدى.

ستۋدەنت

ەربولات قۇلىن-تايداي تەبىسىپ وسكەن باۋىردىڭ الابوتەن قازاسىن ۇمىتا الماي باسى ابدەن قاتتى. ارۋاق تۇسىنە كىرسە سەزىكتەنىپ، ءوزىن ەرتىپ اكەتەردەي ەلەگزيدى. «تىرناق» دەگەن جالعىز ءسوز زورايىپ ءوسىپ، ويىنان شىقپاي يەكتەپ الدى. قازىعىن اينالعان اتتاي سول سوزگە بايلانىپ قالعان. بوزتاي سورلى جان ازابىن امانات قىلىپ كەتكەندەي، نەدەن قازا بولعانى، كىم ولتىرگەنى تۋرالى شىندىق اشىلسا رۋحى تىنىش تابارداي كورىندى. ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى. ءبىر امالىن ىزدەۋ كەرەك.

ەربولاتتىڭ ورتانشى ۇلى لوندوندا وقيدى، تەحنيكا سالاسىن تاڭداعان. كىشكەنتايىنان وتە زەرەك بالا بولىپ ءوستى، ءوز كۇشىمەن تاڭداۋلى ۋنيۆەرسيتەتكە گرانت ۇتىپ الدى. ۇلى ءۇش ءتىلدى ەركىن بىلەتىن وتە ءبىلىمدى جاس ەكەنىن اۋىلداعى اكە-شەشەسى ماقتان كورەتىن. ۆيدەومەن سويلەسكەن سايىن بالاسى اكەسىنىڭ ىشقۇسا جۇدەۋ كەيپىن، انا وقيعاعا جارتى جىل وتكەنمەن تىرناققا بايلانىستىرىپ بىردەڭە دەپ قالاتىن تەرىس ادەت تاپقانىن بايقادى. ونىڭ ۇستىنە اناسى اكەسىنىڭ مىنەزى وزگەرىپ، اجالدى ءجيى ايتاتىن كۇيرەۋىك، جىلاڭقى دەپرەسسياعا ۇشىراعانىنا  شاعىم ايتقان.

– بالام، ۇلتتىق ءداستۇردى، بويتۇماردى ەسكىلىك قالدىعى كورۋ تەرىس،– دەدى ەربولات ۇلىنا. –جاس بالانى قاۋىپ-قاتەردەن ساقتاسىن دەپ ۇكى قاۋىرسىنىن، بۇركىتتىڭ تىرناعىن، قاسقىردىڭ ءتىسىن بەسىككە ىلگەن.قازىرگىلەر دىمدى بىلمەيدى، ىرىم-تىيىمنان جۇرداي، سوندىقتان پالەگە كوپ ۇرىنادى.

– اكە، ەجەلدەن ىرىم ەتۋگە نەگىز بولاتىن قۇبىلىستار كۆانتتىق فيزيكانىڭ قاسيەتى، ءبيوورىس، ەلەكتروماگنيتتىك، راديوتولقىندار، كەڭىستىكتەگى تەربەلىس زاڭىنىڭ اسەرى. گراۆيتاتسيا، بۇكىل الەمدىك تارتىلىس ءورىسىنىڭ اسەرىنەن جەر ءوز وربيتاسىندا كۇندى اينالادى. الەم شەكسىز ەنەرگەتيكالىق ورىستەردىڭ شوعىرلانۋى سياقتى، جارىقتىڭ سانسىز جىپتەرى، قىلدارى، تالشىقتارى، ياعني تىزبەكتەرىنىڭ جيىنتىعىنا ۇقسايدى، – دەپ وزگەشە جاۋاپ بەردى ستۋدەنت ۇلى سمارتفوننىڭ ارعى جاعىنان. – سەن ارتىق ويدان ارىلسىن دەپ تىرناق تۋرالى مالىمەت تاپتىم. تىرناق تۋرالى بەكەر ويلاي بەرگەنىڭدى قويشى. تىرناق ەشقانداي جۇمباق زات ەمەس. قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلىندە ەنتسيكلوپەديالىق ءبىراز دەرەك ىزدەپ تاپتىم، ماعان ۋاقىت قىمبات، بىراق ەرىنبەي كوشىرىپ جازىپ جىبەرەمىن.

ارتىنشا ول اكەسىنە ۆاتتساپ ارقىلى ۇزدىك-سوزدىق عىلىمي دەرەكتەر جىبەرە باستادى: «قۇستىڭ قانات-قۇيرىق قاۋىرسىندارى جانە ادامنىڭ شاشى مەن تىرناعى تۇزىلگەن زاتتەگى بىردەي، ونىڭ اتاۋى كەراتين. جىرتقىش قۇستاردىڭ قارۋى تىرناعى مەن تۇمسىعى. باسقا قۇستاردى اۋلايتىن سۇڭقار، جامانسارى، جاپالاق سياقتى قۇستاردىڭ تۇمسىعى وتكىر، بىراق قىسقا. ال ءىرى جانۋارلارعا تۇسەتىن جىرتقىش قۇستاردىڭ تۇمسىعى ۇزىن ءارى مىقتى. ولەكسەمەن قورەكتەنەتىن كۇشىگەنگە وتكىر تىرناقتىڭ كەرەگى جوق. سيراعى قىسقا قۇستار قۇربانىن جەر ۇستىندە ولتىرەدى، تەگەۋرىندى، شەڭگەلدى قاناتتىلار جوعارىدان ءتونىپ كەپ، جەمىنە ءشۇيىلىپ تۇسەدى. تەگەۋرىن – قىراننىڭ الدىڭعى ءۇش تىرناعىنا قارسى بىتكەن ارتقى جالعىز تىرناعى. لاشىن قۇربانىن اسپاندا تەۋىپ قۇلاتادى، اقسۇڭقار ارتقى تۇياعىندا ورنالاسقان وتكىر تىرناعىمەن ۇشىپ بارا جاتقان قاز-ۇيرەكتى تىپىرلاتىپ ءىلىپ اكەتەدى.

افريكانى مەكەندەيتىن ەبەدەيسىز ءىرى جانۋار مۇيىزتۇمسىقتىڭ ءمۇيىزى ءومىر بويى وسەدى ءارى قۇرىلىسى بويىنشا كادىمگى تىرناققا ۇقسايدى. ونىڭ ەشقانداي شيپالى، ەمدىك قاسيەتى جوق. تۇمسىققا وسكەن ءداۋ تىرناق. نەمىس زوولوگى، جاراتىلىستانۋشى الفرەد برەم مۇيىزتۇمسىقتىڭ ءمۇيىزى ادامعا بىتكەن شاش پەن تىرناق، اڭ-قۇس، مالعا بىتكەن تۇياق، تىرناقتى تۇزەتىن كەراتيندەردەن تۇراتىندىقتان، ءمۇيىزدىڭ تالشىقتى قۇرىلىمىنا جانە تىم جىلدام وسەتىن قابىلەتىنە قاراپ بەينەلى تۇردە «ۇيىسقان» ءبىر بۋدا شاشقا ۇقساتۋعا بولادى دەپ جازادى. قارا مۇيىزتۇمسىقتا اۋىتقۋشىلىق تۇرىندە 3 نەمەسە 5 ءمۇيىز وسەدى. ال ادامنىڭ باسىنداعى شاشى ءومىر بويى وسەدى جانە ۇزىندىعى ورتا ەسەپپەن 725 شاقىرىمدى قۇرايدى. «كومەتا» گرەكشە شاش دەگەن ءسوز.

بابا تۇكتى شاشتى ءازىز سىرداريادا شومىلعان ءۇش سۇلۋ قىزدى كورەدى. سۋ پەرىسىنىڭ قىزدارى ەكەن. جاس جىگىت عاشىق بولىپ، ءبىر قىزدىڭ كيىمىن جاسىرىپ قويادى. پەرى قىزى وعان ايەل بولۋعا كونىپ، كۇيەۋىنە شاشىما، تىرناعىما قاراۋشى بولما دەپ تىيىم سالادى.

قىنامەندە – تىرناق بويايتىن قىزىل بوياۋ. قالىڭدىق قىنا ءتۇنىنىڭ الدىندا تىرناقتارىن قىنامەن بوياپ الادى. مۇنداي سالت قازاق تۇرمىسىندا ەرتەدە بولعان. اڭشى تۋرالى ءبىر ەرتەگىدە جالماۋىزدىڭ جانى تىرناعىندا بولادى. شوقان قىرعىزدار انت ورنىنا اسپانعا قاراپ قولىنىڭ تىرناعىن جالاعان دەپ جازادى.

ۆۋلكان اتىلعاندا بالقىپ اعاتىن وتتى سۇيىق زات، تاۋجىنىسىنان كۆارتس تەكتى قاتتى مينەرال، اقىق، اگات تۇزىلەدى. جانارتاۋ تەكتى تابيعي ءتۇسى انىق اسىل تاستار جەر استىنداعى بوس كەۋەكتە پايدا بولادى، «جەر قىرتىسىنىڭ وزىنە ءتان كوپىرشىكتەرىنەن» جارالعان. سۇلەيمەن پاتشا وتىرعان تاق اقىق تاستىڭ ءبىر ءتۇرى – ونيكستان جاسالعان. ونيكس گرەكشە «تىرناق» دەگەندى بىلدىرەدى.

ناگلفار، سكانديناۆ ميفولوگياسىندا ولىكتەردىڭ تىرناعىنان جاسالعان كەمە، ونىمەن ولىكتەر ولىلەر پاتشالىعى حەلدەن ءجۇزىپ شىعىپ، اقىرزامان الدىندا قۇدايلارمەن جانە ۇزدىك جاۋىنگەرلەرمەن شايقاسادى. كارەل-فين ميفولوگياسىندا باس قاھارمان تىرناعىنان ۇشقىن شىعارادى.

ادام اناتومياسى. دەنەنىڭ كەز كەلگەن مۇشەسىنە اسەر ەتۋگە بولاتىن ەمدىك نۇكتەلەردى رەفلەكسوتەراپەۆت دارىگەرلەر اشقان. ميعا جاۋاپتى ايماق قولدا، دالىرەگى، سۇق ساۋساقتاردىڭ تىرناققا تاياۋ تۇسىندا ورنالاسقان. ادام قولىنىڭ ساۋساعىنداعى تىرناق اياقتاعىعا قاراعاندا 4 ەسە جىلدام وسەدى.

شاش پەن تىرناقتى وسىرۋگە تىيىم قاراپايىم گيگيەنا، تازالىق ساقتاۋدىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى. حاديستە: جۇما كۇنى تىرناعىن العان مۇسىلمان ءبىر جۇما بويى پالە-جالادان امان بولادى. جەر استىندا، قابىردە ولىكتىڭ شاشى مەن تىرناعى وسە بەرەدى دەپ دالەلدەنگەن. بۇل قاتە. ولگەن سوڭ تەرى ىلعالىن جوعالتىپ، كەۋىپ قالادى. سونىڭ اسەرىنەن تىرناق پەن شاش ۇزارىپ كورىنەدى».

ۇلىنىڭ ەلگەزەك ەڭبەكقورلىعىنا، جاناشىرلىعىنا سۇيىنگەن ەربولات جانىن جەگىدەي جەپ، ەڭسەسىن ەزگەن جۇمباق قۇبىلىستان، قۇسا-شەردەن ءبىر ءسات ارىلعانداي جەڭىلدەپ قالدى. قىزىقتى الەمگە تاپ بولعانداي تاڭداندى. بىلگەنىنەن بىلمەگەنى كوپ ەكەن، بۇعان داۋ جوق. ەندى شەتەلدەگى ستۋدەنت بالامنىڭ باسىن قاتىرا بەرمەيىن، تىرناقتى اتىمەن ۇمىتايىن دەپ بەكىندى. ايتكەنمەن ساناسىن جاۋلاعان تەرىس ويلاردان ارىلا قويۋ وڭايشىلىققا سوقپادى. وي سەلدەي اعىپ تۇنگى ۇيقىسىن ۇرلاپ، اش قاسقىرداي قامايدى. اۋىل ماڭىندا قالماققىرىلعان وبا كوپ، بالالار توعايدا ويناپ ءجۇرىپ باس سۇيەك تاۋىپ العان. ەتى اعىپ كەتكەن اپپاق باس سۇيەكتە ەركەكتىڭ جەلكە شاشى ءورۋلى ساقتالعان، شاش شىرىمەيدى ەكەن. باس سۇيەك كوبەلەكتىڭ قاناتىنا بەينەلەنگەن. ايۋدىڭ تىرناعىن ىرىمداپ، قاتەردەن، جىن-سايتاننان قورعاپ-ساقتاۋشى بويتۇمار ساناپ قالتاسىنا سالىپ جۇرەتىن كارى اڭشىنى بىلەتىن. ول ومارتاشىدان كۇبىمەن بال ساتىپ الاردا تىرناعىنا بال تامىزىپ، ءدامىن تاتىپ كورگەن، سونى كوز الدىنا كەلتىردى. ءمۇيىزىن كەسكەن بۇعىنىڭ قانىن شاراپ قوسىپ ۇرتتاپ ىشەدى. بۇل قازىرگى زامانعى بيزنەس. ادامزات وزگەرمەيدى. وبىر، كەششە. بالانى تىرناق تىستەمە دەپ تىيادى. تىرناق تاماققا تۇسسە جازىلمايتىن دەرتكە ۇشىرايدى. تۇندە تىرناق پەن شاش المايدى. ادام جانى تۇندە تىرناققا ءىلىنىپ تۇرادى. تۇندە شاش الۋ باس الۋمەن بىردەي دەپ جوريدى. تەگەۋرىن قۇستىڭ ارتقى تىرناعى ىلمەككە ۇقساس پا، ۋىسقا ۇقساس پا؟ تىرناق جانۋارلار دۇنيەسىمەن جالعايدى. تىرناق وسادى، تىرناق ورادى، شور تىرناق ورىپ جىبەرسە، قانىن سۋشا اعىزادى. مىلقاۋ دالا، جەتى قاراڭعى تۇندە ونى جەتەك اكەتتى مە؟ ىڭىردە پەرى كوشەدى. بەيۋاق. وتقا ۇشقان كوبەلەك. جان كوبەلەك، وت توزاق. وعان اششى تىرناعىن سالعان نە نارسە، ماقۇلىق پا، ادام بالاسى ما؟ كىمنىڭ تىرناعى؟ كىمدىكى؟ قارا باسسىن دەپ اۋلەتتى قارعاعان كىم؟ ناعاشىمنىڭ ۇلكەن ۇلى مىنانداي بولدى، كەنجەسى وقۋ قۋىپ ەلدەن ءبىرجولا كەتتى، – دەپ ويلادى ەربولات جاستىققا باسى تيگەندە. بۇرىن مۇنداي ويلار ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەيتىن.

قارا داق 

سايان ەسكى تامنان تۇسىرگەن سۋرەتتەردى شىعارعاندا اح ۇرىپ، داۋىستاپ جىبەردى. جاس جىگىت كوپ نارسەگە سەنە بەرمەيتىن. تەرەزە، بۇرىشتى تورلاعان ورمەكشىنىڭ ورمەگى انىق بەدەرلەنگەن فوتودا بۋىلدىر قارا سۇلبا زورايىپ كورىندى. ەرگەجەيلى. قارا سيلۋەت. سىرت ءپىشىنى ادام اناتومياسىنا كەلىڭكىرەيدى، كەسپەلتەك، باسى ساڭىراۋقۇلاق سياقتى دوڭگەلەك، اياق جاعى كەسكەن تومار سياقتى، تۇتاسىمەن قويۋ قارا داققا ۇقسايدى. بىرنەشە كادر تۇسىرگەن، ەڭ قىزىعى، ءار كادردە ول قۇبىلىپ، باسقاشا سيپاتتا كورىنەدى. جەتى كادردە جەتى ءتۇرلى كەسكىن. الگىنىڭ بويى ءسات سايىن بەس سانتيمەترگە ۇزارىپ وسكەنى ءبىلىندى. كوزگە شىبىن تىشسا قۇرت ءار سەكۋند سايىن بالالاپ وسەدى ەكەن. بالا كەزىندە كوزىنە كوك شىبىن تىشىپ كەتىپ، اكەسى موتوتسيكلىن زىر ەتكىزىپ، جىلدام دارىگەرگە جەتكىزگەن. فەلدشەر جىگىت ەمىن بىلەدى ەكەن، اكەسىنەن تەمەكى سۇراپ الىپ، ۇگىتىپ جىبەرىپ سۋ قۇيدى دا، اششى سۋىن كوزىنە تامىزدى. كوز ۇياسىندا اسقان جىلدامدىقپەن كوبەيىپ ءوسىپ بارا جاتقان اپپاق قۇرتتار قىرىلىپ قالدى. قۋىرىلعان ۇساق شاباقتارداي دومالاپ، سۋمەن شايىلىپ شىقتى. فەلدشەر كوزىن تازا سۋمەن جۋىپ تازارتقان سوڭ ءدارى تامىزدى. كوزى ۋداي اشىعان، قىزارىپ شىعا كەلدى. مىناۋ سول كوزگە تۇسكەن قۇرتتاي وسە بەرەتىن پالە ەكەن. ەڭ سوڭعى كادردە بويشاڭ، كەسەك. ول وڭاشادا فوتوسۋرەتتەرگە الماكەزەك ءۇڭىلىپ ۇزاق تەسىلدى. بىرەۋ ايتسا نانباس ەدى. و، سۇمدىق، قاراعان سايىن ماڭدايداعى جالعىز كوز جىلتىراپ كورىنەتىن سياقتى. بىرەسە بىتەۋ بەينە قۇر قارا داق، كوز بىتپەگەن سوقىر بولىپ كورىندى. ءتۇسىنىپ كور! ول قىلمىس تۋرالى حرونيكا ساراپتاماسىنا مۇنى جازعان جوق. جۇرت وندا ءوزىن قۋىپ كەتكەن، ەسى اۋىسقان سانايدى دەپ تارتىندى. مىنا فوتوسۋرەتتەر ساۋ باسىنا جاي تۇسكەندەي ەسەڭگىرەتتى، جانىنا بەيمالىم كۇدىك ۇيالاپ، بەيمازالىق باستى.

سايان سۋرەتشى دوسىن قوناققا شاقىرىپ، بولعان وقيعانى قىسقاشا بايانداپ، فوتوسۋرەتتەردى كورسەتكەن. ينتەللەكتۋال دوسى ءتۇسىنىپ بولمايتىن ابستراكتىلى سۋرەتتى ءجيى سالادى. سۋرەتشى فوتوسۋرەتكە ۇزاق ءۇڭىلدى.

– نەگاتيۆتەرىن بەر، كورەيىن.

– ماڭدايدا كوز كورىنە مە؟ – دەپ سۇرادى سەرجانت.

– كەنەپكە توگىلگەن قارا بوياۋ سياقتى، – دەپ جاۋاپ بەردى سۋرەتشى پلەنكانى كوزىنە تىم تاياپ قاراپ. – سەن مۇنى ەسكى تامعا ەرتىپ اپارعان جىگىتكە كورسەتتىڭ بە؟

– جوق.

– مالەۆيچ «قارا كۆادرات» اتتى كارتينا سالعان، سول سياقتى ەكەن.

– ول كارتينا ساعان ۇناي ما؟

– جوق. نونسەنس.

– مىنا پلەنكالار مازامدى الدى. كورگەن ساتتە نە سەزدىڭ، ماعان سونى ءتۇسىندىرىپ ايتشى.

– گويا ادامعا ءتان ۇسقىنسىزدىقتى، جەكسۇرىندىقتى، قوراشتىقتى، ۇرەيدى بەينەلەۋدىڭ قاس شەبەرى. ول ءومىردىڭ كولەڭكەلى كەلبەتىن بوياماسىز كورسەتۋگە قۇشتار. بىراق سول سۇمپايى كورىنىستەر كوزدى كەرەمەت شىنشىلدىعىمەن ءارى تابيعي قانىق بوياۋىمەن ارباپ الادى، ونىڭ سەبەبى شىندىق قاشاندا كوركەم. بۇل اسقان ونەردىڭ قۇدىرەتى.

– قۇبىجىق قۇبىلىپ وسە بەرگەنى نەسى؟

– سايان، سەن قۇبىجىق دەپ ءدال اتادىڭ. قازىر بىلەسىڭ، قوعامدا ترەنينگ، كوۋچ دەگەن ۇعىمدار العا شىقتى. جۇرت اقى تولەپ، جاپپاي سولاردى تىڭدايدى، وزدەرى ىزدەنىپ وقۋعا قۇلقى جوق. وڭاي بايۋدىڭ جولىن ىزدەيدى. ەڭبەكسىز، ءبىلىمسىز ءىس بىتپەيتىنىن ۇقپايدى كوبى. مەن پسيحولوگيانى مەتافيزيكالىق تەرەڭدىكپەن جازاتىن عۇلاما اۆتورلاردى باعالايمىن. مۇنىڭ سىرىن اشاتىنداي تەوريانى ايۆانحوۆتان وقىدىم. ونىڭ ايتۋىنشا، ەزوتەريكالىق كىتاپتاردا تابالدىرىق قاراۋىلى تۋرالى ايتىلعان. ول تابالدىرىق كۇزەتەدى. ونى ەزوتەريكتەر ادام بالاسى كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى بەتپە-بەت كەزدەسەتىن قۇبىجىق تۇرىندە ەلەستەتەدى. مىنە، وسى تابالدىرىق كۇزەتكەن قۇبىجىق مىنا ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ ءبىر بولشەگىمىز، قارا پيعىلىمىز، تۇلا بويدى قۇرساعان بارشا جامان، زيانكەس، كىناراتتى، كۇنالى، بۇزاقى، تەرىس ىستەردىڭ كوندەنساتسياسى، ياعني، قويىتىلعان، بايىتىلعان ءتۇرى. قانت قوسىپ قويىتىلعان قالبىرداعى ءسۇت سياقتى. بىراق ءتىل ۇيىرەتىن ءتاتتى ءدام ەمەس، كىلەڭ ۋلى، اششى قوسىندى. زۇلىمدىق، كەسىر، اقاۋ، كەمىستىكتەن تاۋداي قور جينالىپ، تۇتاسىپ تىعىزدالىپ قالادى. ادامدا بارلىق جاقسى نارسە دە، جامان نارسە دە تابيعاتتاعى سياقتى جيناقتالىپ، نىعىزدالادى. ۇيىعان قان سياقتى قارايىپ تۇنەرەدى. جۇرەك قارايسا ادام اڭعا اينالادى. اڭنان ادام زۇلىم، جىرتقىشتان بەتەر سۇراپىل. قازاق كوز ەتى ءولىپ كەتەدى، كوزى ۇيرەنگەن دەپ ايتادى. تەگىندە جاقسى نارسە ەمەس، جاماننان جيرەنبەۋدى، سۇمدىق نارسەنى جاتسىنباي قابىلداۋدى، ارسىزدىقتان بەزىنبەۋدى، ەنجارلىقتى، نەمقۇرايلىقتى ايتادى.

– وتكەندەگى الاباجاق تۇسىنىكسىز كارتيناڭ سونداي بىردەڭە ەمەس پە؟ – دەپ سۇرادى سايان دوسىنا تۋرا ايتا بەرەتىن ادىەتىمەن.

سۋرەتشى وعان نە ءيا، نە جوق دەمەي ءسوزىن جالعادى.

– ايۆانحوۆ ءۇندىستاننىڭ نيلگيري تاۋلى ايماعىندا كوزىمەن-اق اتىپ ولتىرەتىن مۋلۋكۋرۋم تايپاسى تۋرالى جازادى. بلاۆاتسكايانىڭ «تەوسوفيالىق سوزدىك» كىتابىندا بار اتاۋ. ولار ساناسىنا ۋ جيناعانى سونشالىق، تەسىلە ءبىر قاراعاننان-اق ادامدى نە اڭدى ءولتىرىپ جىبەرۋگە قابىلەتتى. سەنەسىڭ بە؟!

– بىرەۋدى كوزىمەن اتىپ جىعادى، كوزى جامان، سۇق تيەدى دەپ جاتادى.

– زاتتاردىڭ قۇپيا ءمانى كوزگە كورىنبەيدى. ءبىز كوزبەن كورەتىن نارسەلەر سىرتقى قابىق قانا. اشۋ، ىزا، كەك، جەك كورۋ، قىزعانۋ، الداۋ، ارباۋ، وتىرىك، ناستىق، كىر، قوقىس، بىلعانىش، ءناپسى، وڭباعان، سۇم-سۇرقيا، بۇزىلعان، پاسىقتىق، زالىمدىق، اگرەسسيا تۋدىراتىن بارشا تومەنگى تىلەكتەردى بىرتىندەپ بويعا ءسىڭىرۋ قاتەرلى. ماڭگىرتىپ، جىندى قىلاتىن ۋلى ۋتامىر، يتجيدەك، قۇتىرعان، ساسىق مەڭدۋانا سياقتى ەلىتكىش، ەسىرتپە، ۋلى وسىمدىكتەردە وسى قۇبىلىس بار. بىزدەر جاساعان كۇنا جانە قىلمىس اقىرى زىلدەي اۋىر، دۇلەي قارا كۇشكە اينالادى.

سۋرەتشى ەلىگە، بەرىلە سويلەگەن. سايان دوسىن ءوزى سياقتى سكەپتيك دەپ ويلايتىن. ەندى مۇلدەم ولاي ەمەستىگىنە قايران قالدى.

– ايۆانحوۆ ادام شىن مانىندە ەكى وڭىردەن تۇرادى دەپ جازادى: ونىڭ ءبىرى تىلمەن ايتقىسىز كەيىپسىز، سۇرىقسىز، كورىكسىز، قوراش بولسا، ال ءبىرى اسپاني سۇلۋلىق، كەرەمەت كوركەمدىك. اۆتور نەلىكتەن دەپ سۇرايدى. ءبىز جاساعان جاقسىلىق ءبىر جاققا، جاماندىق ءبىر جاققا شوعىرلانىپ جينالادى. ولار ءبىر-بىرىمەن قوسىلمايدى. بۇل اقبار ماعان قاتتى اسەر ەتتى. مەن وسى يدەيانى قالاي بەينەلەسەم دەپ تولعانىپ جۇرگەمىن. وسى سانادان تىس وكتەم وبراز جانىما جاي تاپتىرماعان. مىنا پلەنكالاردى قۇداي كوزىمە كورسەتكەنى كەرەمەت بولدى. ايۆانحوۆ ادام بالاسىنىڭ كىم ەكەنى ءالى اشىلعان جوق دەپ جازعان. مەنىڭشە، دانىشپان پلاتون ءوزىڭدى ءوزىڭ تانى، سوندا جارىق دۇنيەنى تانيسىڭ دەپ سودان ايتقان. ادامعا تاڭداۋ بەرىلگەن. نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ.

– پلەنكاعا ءتۇسىپ قالعان كەسكىن جاندى زات پا، الدە فانتاستيكالىق ماقۇلىق پا؟ نە نارسە؟ نەگە ءار كادردا ءارتۇرلى بولىپ شىققان؟!

– مىنا سۋرەتتەردە فانتوم سياقتى. فانتوم – بۇل ەلەس، قۇبىلىس، ادام جانى، سانانىڭ بۇلدىراپ كورىنۋى، استىرتىن سيپات. مۇمكىن، استرالدى الەمدە ءومىر سۇرەتىن ەكىنشى «مەن»، استرالدى ەنەرگيا، ءتۇس ارقىلى بىلىنەتىن ىشكى الەم.  اربىر ادامدا حايۋاندىق ۇرەي تۇڭعيىق جاسىرىنعان. ەنتەلەحيا – جان-ءتاننىڭ كوزگە كورىنبەيتىن، بىراق سەزىنۋگە بولاتىن ەنەرگياسى.

– ول نە سوندا؟

– ادام بالاسى جامان جاعىن باسقالاردان شەبەر جاسىرادى.تابيعاتى ەكىجۇزدى. تۇبىندە ونىڭ ءوز جاماندىعى ءوزىن قۇرتىپ تىنادى. قورىققانعا قوس كورىنەدى. ماتەريالدى نىسان فورماسىن قابىلدايتىن وي تۇرلەرى بار. ادام ءوزىنىڭ مەنتالدى دەنەسىندە بەينە سومدايدى، سول بەينە وي كۇشەيگەندە سىرتقا شىعۋعا قابىلەتتى. ۆيزۋاليزاتسيا. كەيدە ادام جانىنىڭ قارا جاعى كوپ ءبىلىم بەرەدى، نىشان بەرىپ، سىر شاشادى. جوعارى الەمدە زۇلىمدىق پەن ىزگىلىككە، اق پەن قاراعا ءبولۋ جوق. ول اۋليەلەر الەمى. تومەنگى الەمدە اق پەن قارا، جارىق پەن قاراڭعى ءاردايىم كۇرەسەدى. مۇندا تەك رۋحى كۇشتى جەڭەدى. بۇل الەمدە ءبارى ءبىر-بىرىمەن ءوزارا بايلانىستى. قۇدايدى تانىپ-ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس، سەبەبى جاراتىلىس ادام ساناسىنا تۇسىنىكسىز، اقىلعا سىيمايتىن قۇدىرەت.

– قۇدايدى ءسۇيۋ كەرەك، بىراق فاناتيزم قۇدايشىلدىققا جاتپايدى، مەنىڭشە، مۇندا باقاي ەسەپ بار، – دەپ قالدى كۇمانشىل سايان.

– كۇن قيادان باتقانشا، اي قيادان اسقانشا دۇنيە قۇبىلا بەرەدى. بارلىق زاتتار ءوز تابيعاتى بويىنشا وزگەرمەلى. بۇل الەمدە تۇراقتى ەشتەڭە جوق. ەسكى ءولىپ، جاڭا تۋادى، الماسۋ زاڭدىلىعىنا باعىنادى. جاراتىلىس جاسارىپ، جاڭارىپ تۇرۋى كەرەك. بۋدديزم ءدىن ەمەس، ءىلىم. مۇندا ءومىر ءسۇرۋدىڭ كەز كەلگەن فورماسى ۇنەمى قوزعالىستاعى تەنتىرەۋ، قاڭعىرۋ، كەزۋدەن وزگە تۇك ەمەس. جەكە تۇلعامىن، اداممىن دەۋ قيال، ويدان شىعارعان. ادام ءوز ءومىرىن يگەرەمىن دەپ ويلايدى، قارەكەت جاسايدى، بىراق مۇنىڭ ءبارى اداسۋشىلىق. ويتكەنى بولمىس، تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ شىنايى كورىنىسى اينالۋ، وزگەرۋ، قۇبىلۋ، ءبىر تۇردەن ەكىنشى تۇرگە اۋىسۋ. ادامزات كورگەنىنە باعادى، ۇستاعانىنان تىستەي قاتىپ ايرىلعىسى جوق، بارىنان ايرىلۋدىڭ زارىنان بارىپ قايعى-قاسىرەت شىعادى دەپ سانايدى. مەنىڭ ايتارىم وسى، – دەدى سۋرەتشى.

– ءبىزدىڭ قازاق مۇنى ءبىر سوزبەن دۇنيە جالعان دەمەي مە. باقتاشىنىڭ ولەرىندە تىرناق دەگەنى جازمىش بولىپ شىقپاسىن دەپ ويلادىم، – دەدى سايان.

ەكەۋى ادەتتەگىشە ءبىر شولمەك شاراپتى ءبولىپ ىشكەن جوق. تەكشە شوكولادپەن كوفە ءىشتى. سايان تاۋ سۋىنان اۋلانعان حاريۋس دەگەن بالىق قۋىردى. ول كوپ ۇزاماي پوليتسياداعى قىزمەتىن تاستاپ كەتتى. ومارتا ۇستاپ ارا وسىرەمىن دەپ شەشتى.

ومارتا  

بوزتايدىڭ جىلى وتكەن سوڭ ايەلى ءۇيىن، وتىز باس ءىرى قارا مالدى جەكەگە ساتىپ، قالاداعى قىزىنىڭ قاسىنا كوشىپ كەتكەن. ەربولات وتكەن كۇندە بەلگى جوق دەپ ويلادى.

– اتتەڭ، بوزتايدىڭ قارا شاڭىراعىن ۇستاپ قالار ۇلى جوق. تۇسىمدە ناعاشىمنىڭ ەسكى قىستاۋىن كوردىم. جاپالاقتاپ قار جاۋىپتى. قورجىن تامنان بۋداقتاپ ءتۇتىن شىعىپ جاتىر. مەن بولسام سول ماڭدى اينالشىقتاپ كەتە الماي ءجۇرمىن. ءتۇسىم ۇزدىك-سوزدىق، شىم-شىتىرىق. سوسىن سول ماڭدا كوك تاقيالى شال ءبىر تۇبىردەن قوس جارىلىپ وسكەن اعاش ءدىڭىنىڭ شىرىگەن جاعىن بالتامەن شاۋىپ تاستادى. ءبىر قاراسام، الگى كەۋىپ تۇرعان اعاش كوگەرىپ، جاس بۇتالارى تارالىپ ءوسىپ قالىپتى، جاقسىعا جورىدىم، – دەدى ول تاڭەرتەڭگىلىك شاي ۇستىندە ايەلىنە.

ۋاقىت ەمشى. ەربولات جۇيكەسى تىنىشتالىپ، كادىمگى قالپىنا كەلە باستاعان. كورشىسىنەن ەستىگەن جاڭالىعى بايىز تاپتىرماي، اياق استىنان جولعا جينالدى. وتكەندە اۋىلعا تەكسەرۋشى بولىپ كەلگەن جاس جىگىت بانكتەن نەسيە الىپ، ەسكى قىستاۋدى ساتىپ الىپ، ورنىمەن قوپارىپ كۇرەتىپ تاستاپتى دەگەن حابار شاعىن اۋىلدى ەلەڭ ەتكىزگەن. ەربولات بار شارۋاسىن جيىپ، ناعاشى جۇرتىنىڭ ءىزى قالعان جەردى كورۋگە اسىقتى. جولدا ول قازاق سالتىمەن رۋ سۇراسقاندا ساياننىڭ اتالارى وسى ەلدەن ەكەنىن، ناعاشىسىمەن قىز الىسپايتىن رۋدان ەكەنىن ەسكە ءتۇسىردى.

ايگۇل كەمەلباەۆا

Abai.kz