كسرو ىدىراعاننان كەيىن بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ورىس ءتىلدى حالقى 2-3 ەسەگە ازايدى. سەبەپتەر ءارتۇرلى بولدى: ۇلتارالىق جانجالدار، ەكونوميكالىق قيىندىقتار، ۇلتتىق ماسەلەلەر، جەرگىلىكتى ەمەستەرگە ۇنامايتىن جاڭا زاڭدار.

قازاقستاننىڭ ورىس قاۋىمداستىعى دا 6 ميلليوننان 3 ميلليونعا دەيىن ازايدى. بىراق، ءبارىبىر ولاردىڭ سانى ەلىمىزدە ميلليونمەن ولشەنەدى. ەسكى وداقتاستاردىڭ ىشىندە ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى كوپ شوعىرلانعان ۋكراينا دەسەك، ۋكراينادان كەيىن ورىستاردىڭ ەڭ ۇلكەن دياسپوراسى بىزدە ورنالاسقان. ولار نەلىكتەن قازاقستاندا قالۋدى شەشتى؟

كسرو ىدىراعاننان كەيىن جاڭا مەملەكەتتەردە جاعداي بىردەي قيىن بولدى. ول كەزدە قازاقستان مەن رەسەيدەگۋ جاعداي بىردەي قيىن ەدى. سوندىقتان باسپاناسى، جۇمىسى بار ادامدار ەشقايدا كوشكىسى كەلمەدى. ونىڭ ۇستىنە ستاليندىك گولودومور مەن حرۋششەۆتىڭ «تىڭ جەرلەرىنەن» كەيىنگى قازاق كسرو-سى سلاۆياندار باسىم رەسپۋبليكاعا اينالدى.

ال تيتۋلدى ۇلت – قازاقتار ەتنيكالىق ورىستاردى سانى جاعىنان 1989 جىلى عانا قۋىپ جەتتى. ورىستار مەن ۋكراينداردى قوسا ەسەپتەسەك، ارتىقشىلىققا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا قول جەتكىزىلدى. باسقاشا ايتقاندا، حالقىنىڭ سانى بويىنشا جاڭا ەل - قازاقستان رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى ۇلتتىق ايماققا ۇقسادى. بۇل جاعداي ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ءۇشىن ءتيىمدى بولدى جانە ولاردىڭ كوڭىلدەرى جاي ەدى.

ەكىنشى سەبەپ - قازاقستاندا ەتنوسارالىق قاتىناستار سالاسىنداعى كەز كەلگەن قول سۇعۋشىلىققا قاشاندا قاتاڭ توسقاۋىل قويىلعان ەدى. جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەت ينتەرناتسيوناليزمدى جىگەرلەندىرىپ، تاتۋلىق پەن باۋىرمالدىقتىڭ جاڭا مەرەكەلەرىن ەنگىزدى. قازاقستاندا جۇزدەن استام حالىق تۇراتىنى، ولاردىڭ بارلىعى دا ەل ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنى كۇن سايىن باق-تا ايتىلىپ، دارىپتەلدى. ياعني، بۇل سالاداعى كەڭەستىك ساياسات ايتارلىقتاي وزگەرگەن جوق.

ءۇشىنشى سەبەپ - ورىس تىلىنە قاتىستى بولدى. تاۋەلسىز قازاقستان كارتادا جەكە مەملەكەت رەتىندە پايدا بولعاننان بەرى جانە وسى ۋاقىتقا دەيىن ونى قازاقتار ەمەس، ەل ازاماتتارىنىڭ كوپشىلىگى يەلەنىپ كەلەدى. ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولماسا دا، رەسمي مارتەبەگە يە جانە بيلىك تاراپىنان كەڭىنەن قولدانىلدى جانە ءالى دە سولاي قولدانىلادى. كوپتەگەن ونەركاسىپتىك كاسىپورىندار مەن كوممەرتسيالىق فيرمالار وسى تىلمەن جۇمىس ىستەيدى. سوندىقتان كسرو ىدىراعاننان كەيىن پايدا بولعان باسقا ەلدەردە ءتىل ماسەلەسى ەتنيكالىق ورىستاردىڭ ۇدەلە كوشۋىنە سەبەپ بولسا، قازاقستاندا مۇنداي ماسەلە بولعان جوق.

ءتورتىنشى سەبەپ - ەكونوميكالىق سەبەپ بولدى. سوناۋ 1940-شى جىلدارى قازاقستان قۋاتتى يندۋستريالىق جانە عىلىمي الەۋەتى بار كەڭەستىك رەسپۋبليكاعا اينالدى. ارينە، 1990-شى جىلدارى بۇل وتە قيىن بولدى، بىراق جاڭا مىڭجىلدىقتا جاعداي بىرتىندەپ جاقسارا باستادى.

سايىپ كەلگەندە، مۇنداعى ءومىر دەڭگەيى ءپۋتيننىڭ «ۋكرايناداعى سوعىسىنا» دەيىنگى رەسەيدەگىدەي بولدى. كەيبىر جىلدارى جان باسىنا شاققانداعى ءجىو رەسەيدەگى كورسەتكىشتەردەن دە اسىپ ءتۇستى. رەسەيدە قازاقستاندىق ەڭبەك ميگرانتتارى جوق ەكەنىن ءبارى بىلەدى.

بەسىنشى سەبەپ -  قازاقستان كورشىلەرىمەن بەيبىت قارىم-قاتىناستى ساقتادى. ال حالىقارالىق دەڭگەيدە كوپ بەلسەندىلىك تانىتپاۋدى ءجون كوردى. قازىرگى پۋتيندىك رەسەي اگرەسسيۆتى سىرتقى ساياسات جۇرگىزىپ جاتقانى بەلگىلى. ءتىپتى، بۇل ساياساتقا رەسەيدىڭ ءوز ساياساتشىلارى دا كەلىسپەيتىندىكتەرىن ايتۋدا. رەسەيدەگى سەرگەك سانالى از عانا توپتىڭ ايتۋىنشا، ءپۋتيننىڭ قازىرگى ساياساتى رەسەي ءۇشىن وتە قاۋىپتى.

ال قازاقستانداعى ەتنيكالىق ورىستار سانكتسيانىڭ قۇرساۋىنداعى ەلگە كەتكەلەرى كەلمەيدى. قازاق ەلىندەگى ۇيرەنشىكتى تىنىشتىقتى تاڭدايدى. ال رەسەيدىڭ «ءلاپباي تاقسىرشىل» حالقى پۋتين ساياساتىنىڭ قاتە ەكەنىن ەندى-ەندى تۇسىنە باستادى. حالىقتىڭ دەموكراتيادان باس تارتۋى، ادام قۇقىقتارىنىڭ بەلگىلى ءبىر «جىپتەرگە» جانە «ءداستۇرلى قۇندىلىقتارعا» قول جەتكىزۋى رەسەيدى انىق اپاتقا الىپ بارۋدا.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz