مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بار بولعانى 12 بەتتەن تۇراتىن «قارالى سۇلۋ» اڭگىمەسىن – ونداعى كوركەمدىك بوياۋلاردىڭ قانىقتىعى، ادام جانىنىڭ ىشكى يىرىمدەرىنە تەرەڭ بويلايتىن كامەرالىق داعدىسى جانە دۇنيە قىزىعىن، ۇزاق ۋاقىتقى مىزعۋدان ويانا ءدۇر سىلكىنگەن تابيعات اۋانىن – پەندە عۇمىرىنا كەرەعار، شاعىستىرا وتىرىپ سۋرەتتەيتىن ءتاسىل-امالدارىنا قاراي شارتتى تۇردە ەكى ارناعا بولۋگە بولار ەدى.

«التى جىل – قارالى، قايعىلى التى جىل ءوتتى. ءاربىرى سارىلعان ۇزاق... سوققان كۇزدىڭ سۋىق كۇنىندەي قۋارعان جۇدەۋ جىلدار... سانسىز كوپ كۇندەر ءوتىپ جاتسا دا، نە ءبىر جاڭا ءۇمىت اكەلىپ سەرگىتكەن، نە بولماسا جۇدەۋ كوڭىلدى ءبىر ساعاتقا بولسا دا سەلت ەتكىزىپ الاڭداتقان مەزگىل بولعان ەمەس. قاراكوز بۇل ءومىردى ابدەن مويىنداپ بولعان. كوپ جىل بويىنا سوزىلعان قارالى كۇي قاراكوز ءومىرىنىڭ قالپى بولعان...» بۇل قاراكوزدىڭ جەكە باسىنا قاتىستى جايتتەر.

«...كوشەدەگى كوڭىلدى قاتىن-قالاش، جەلىكتى قىز-كەلىنشەك ماڭايلاسقان جىگىتتەرمەن قالجىڭداسىپ، كۇلىسىپ وينايدى. ارقىراعان سەمىز، سۇلۋ اساۋلاردى مىنگەن جاس جىگىتتەر ۇيىرىنە قاراي جۇلقىنا، الاسۇرىپ جەر سۇزگەن ايعىرلارىن قۇتىرتىپ-ويناقشىتىپ كەلىپ، قالىڭ جىلقىنى دۇرىلدەتىپ، جەلدىرىپ ايدايدى... ءدۇن-دۇنيە ماستىق تويىنىڭ بۋى اسپانعا شىعىپ، قۇتىرىنىپ جەلىگەدى. شۋلاعان جەلىكتى كوش، تاڭەرتەڭگى كولەڭكە باسقان قارا جارتاس پەن قالعىعان وزەكتى دە وياتا سەرگىتكەندەي. بۇل كەشكە تابيعات تا جىلدىق ۇيقىسىنان ويانىپ، ەلەڭ بىلدىرگەندەي...

جىل بويى تۇل بولىپ تۇرعان جايلاۋ، بۇگىنگى كۇن جىل قۇسىنداي بوپ قيقۋلاپ، جوڭكىلىپ كەلە جاتقان ەلدى جاڭا كورىپ سەرگىگەندەي.

قازىرگى بارلىق سۋرەت، بارلىق دۇنيە ادامدى قىزىق دۋمانعا، ساعىمدى تۇسپەن زور تىلەككە قول بۇلعاپ شاقىرىپ تۇرعانداي. بۇل قىزۋعا جەلىكپەگەن جان جوق...».

جالپى، بوياۋلاردىڭ الماسۋى، الما-كەزەك قۇبىلۋى، ءبىر-بىرىمەن شارپىسۋى اڭگىمە تابيعاتىن شيەلەنىستىرە تۇسەدى. مۇقاڭ قاراكوز تاريحىن، قاراكوز جايىن ءسوز قىلعاندا، ىلعي قارا تۇسكە («قارالى، قايعىلى»، «قارا جەل»، «قارالى كۇي») دەن قويادى. اڭگىمەنىڭ باستالۋى دا ايبارلى، قاھارلى. اربىرەۋىنىڭ ماعىنالىق جۇگى جەتى باتپان، اۋىر-اۋىر سوزدەر. «التى جىل – قارالى، قايعىلى التى جىل ءوتتى». ءاۋ باستان-اق، اۆتور وقىرمان ىقىلاسىنىڭ بۇتكىل جان-جۇيەسىن تراگەديالىق اۋەنگە، تراگەديا بولعاندا، قاراكوز تراگەدياسىنا ساي بۇرادى. ءيا... «سودان بەرى قاراكوز قارالى تور بۇلبۇلىنداي». ءيا، سودان بەرى «كوپ جىل بويىنا سوزىلعان قارالى كۇي – قاراكوز ءومىرىنىڭ كۇندەلىكتى قالپى بولعان. كۇندەگى داعدىسى، سالتى بولىپ كەتكەن». قاراكوز ءومىرىن ويران-اسىر قىلعان الدەبىر قۇپيا، الدەبىر ءازىر بەلگىسىز وقيعا – اڭگىمە جولدارىنان تىس، اۋا كەزىپ ءجۇر. اڭگىمەنىڭ العاشقى جولدارى-اق، ادام تىرشىلىگىنىڭ قاراڭعى قالتارىستارىنا، ادام تاعدىرىنىڭ نەبىر كەزدەيسوق زاۋالدارىنا، سىلكىنىستەرىنە باعىتتايدى. ءاۋ باستان ادام ويىن، وقىرمان ىقىلاسىنىڭ ارقىراعان ارىنىن ەكى جارىپ، ەكىۇداي كۇي كەشتىرەدى. «قارالى سۇلۋدىڭ» شىنايى تراگەديالىق بولمىسىنىڭ قويۋلانا تۇسەتىن تۇسى – قاراكوز اۋىلىنىڭ كوش-كەرۋەنىنىڭ سۋرەتتەلەتىن جەرى. وزىنە بەيمالىم قۇپيانىڭ الىس تارتىلىسىن سەزىنىپ، سوعان مويىنسۇنىپ، يىرىمىنە ەندى باتا بەرگەن وقۋشى سەزىم-كۇيىن – جازۋشى قاق ماڭدايدان سالىپ ءوتىپ، كوش-كەرۋەن دۇنيەنىڭ اسەم دە جايدارى كورىنىسىن العا تارتادى. ۇشى-قيىرى جوق قاراڭعى دۇنيەنىڭ ءون بويىنا جاسىرىنا-جاسقانا باتا بەرگەن كوڭىل – تابيعاتتىڭ «جىلدىق ۇيقىسىنان ويانىپ، ەلەڭ بىلدىرگەندەي»، «جىل بويى تۇل بولىپ تۇرعان جايلاۋدىڭ» «...بۇگىنگى كۇن جىل قۇسىنداي بوپ قيقۋلاپ، جوڭكىلىپ كەلە جاتقان ەلدى جاڭا كورىپ سەرگىگەندەي»، قازىرگى بارلىق دۇنيەنىڭ «ادامدى قىزىق دۋمانعا، ساعىمدى تۇسپەن زور تىلەككە قول بۇلعاپ شاقىرىپ تۇرعانداي» قالپىمەن تانىسىپ، ايرانداي بۇزىلادى. باستاپقى قارالى دا قاراڭعى، قۇپيالى دۇنيەنىڭ قارا تۇستەرى مەن كەيىنگى تۇلەگەن كوكتەمە-الەمنىڭ قىزىلدى-جاسىلدى، الاق-جولاق تۇستەرىنىڭ شارپىسۋى – ادام بويىندا ەكىۇدايى ەسكەن سەزىم جارىقشاقتارىن قىج-قىج قايناتىپ، تۇلەگەن تۇلكى بۇلاڭ الەمنىڭ... قىزۋىنا جەلىكتىرە، سونىڭ قىزىعىنا مالىندىرا تۇسەدى. «ەڭ اياعى شال قويشى بولات ۇستىنەن كوش ءوتىپ بارا جاتقاندا، قۇلاعى شولاق بيەنى تىراڭداتىپ شاۋىپ كەلىپ، كوش جانىندا كەلە جاتقان تۇرعىلاس ايەلدەر اراسىنا كەلىپ كيلىگىپ، جاۋىرىنىن قيقاڭداتىپ، قالجىڭداسا كۇلەدى. ارقايسىسىنا كوزىن قىسىپ، يەك قاعىپ، ىزدەنىپ سوقتىعادى». ال بۇل كوشتە «جالعىز جۇدەۋ، جالعىز جابىرقاعان، قايعىنىڭ تۇساۋىندا كەلە جاتقان – قاراكوز...

وسى كوپ مالى بار باي اۋىلدىڭ يەسى بولعان، مىنا دىردۋ كوشتىڭ باسشىسى بولعان جالعىز جەسىر ايەل – قاراكوز». اڭگىمە باسىنداعى قاراكوزدىڭ قارالى جايى كەيىنگى اشىق-جارقىن دۇنيەنىڭ شىنايىلىعىنا كۇمان تۋعىزادى. اجەپتارقى تۇلەگەن، كوكتەگەن الەمنىڭ تابيعي قالپىنان سەكەم الدىرادى. قاراكوزدىڭ قارالى كۇيىنىڭ ءدۇمپۋى كوكتەگەن دۇنيەنى سىلكىنتىپ، ونى ىشتەي قاۋساتادى، ىرىتەدى. ادام بويىنداعى ەكىۇدايى سەزىم وتىنىڭ لاۋلاي ءتۇسۋى دە – وسى ەكى الەمنىڭ: «قارالى سۇلۋدىڭ» قارالى الەمىنىڭ – ىردۋ-دىردۋ تىرلىكپەن، ادامدار دۇنيەسىمەن سىيىسپاۋىنا بايلانىستى. اڭگىمەنىڭ ودان ارعى دامۋ بارىسى – وقۋشىنىڭ ىنتىق بوپ وتىرعان قۇپياسىنا، ياعني قاراكوز باسىنىڭ قۇپياسىنا تىرەلەدى. ءيا، «...بۇرىن قاراكوز تىرشىلىك بازارىندا ەركىن ءجۇزىپ جۇرگەن ەركەمىن دەيتىن». «اياق استىنان كەلگەن ءبىر قازا ءبىر-اق كۇننىڭ ىشىندە قاراكوزدى قارالى عىلىپ، قاڭعىرتىپ كەتكەن...». ارينە، بۇل قازانىڭ جاي سىرىن، قاراكوز تاعدىرىنىڭ تالقىسىن وقىرمان قاۋىم جاقسى بىلەدى. سوندىقتان ءبىز وعان توقتالماي، اڭگىمەنىڭ بۇل بولشەگىن – وقىرمان پەيىلىن تۇستەردىڭ قۇبىلۋىنا، وزگەرۋىنە (العاشىندا – «بۇلتسىز اشىق كوك اسپان»، كەيىن – «سول اسپاندى تورلاعان» ءتۇسى سۋىق، شوق قارا بۇلت) باعىتتاعىمىز كەلىپ وتىر. ءبىر جاعىنان – وسىناۋ مامىراجاي دۇنيەدە، جالپاق جالعاندا قالاۋىن تاپپاي الاسۇرىپ تۋلاعان قاراكوزدىڭ جانى.

جازۋشى ويى، ونىڭ قولدانعان شىعارماشىلىق ءتاسىلى – ارقيلى تۇستەردىڭ، ءارتۇرلى اۋەندەردىڭ شارپىسۋى، ءبىر-بىرىنە «اينالۋى» ارقىلى قاراكوز جانىنىڭ تەرەڭ يىرىمدەرىنە قۇلدىراتا تۇسەدى. قاراكوزدىڭ تراگەدياسى ونىڭ الاسۇرعان جانى مەن اينالا دۇنيەنىڭ بەي¬-جاي اعىسىنىڭ توقايلاسقان جەرىندە، وسى ەندىكتەردىڭ قيىلىسقان شەكاراسىندا ءجۇرىپ جاتادى. اڭگىمەنىڭ ءون بويىندا ەكىۇدايى دۇنيە – قاراڭعى تۇڭعيىققا مالىنا باتقان، تۇنەك ءتۇننىڭ شىمىلدىعىنىڭ ىشىندە جانتالاسىپ، كۇيىپ-جانىپ تولعاتقان قاراكوز جانى جانە بىرەسە سىلدىر-سىلدىر بۇلاق بوپ، بىرەسە جويقىن كۇش بولىپ دۇنيە جاۋلاعان تابيعات، ادامدار الەمى – كەزەك-كەزەك الماسىپ، ارپالىسىپ، ءبىرىن-ءبىرى جالماۋعا ىنتىعادى. وسىناۋ تەكەتىرەس قوس الەم قاقتىعىسىنىڭ ءورشي تۇسەتىن، جاندارمەن الىس-جۇلىسقا تۇسەتىن مەزگىلى – ءتۇن مەن كۇن ارالىعىنداعى، كۇن مەن ءتۇن ارالىعىنداعى بەيۋاق. قاراڭىز: «...كۇندە تىرشىلىگىنە ىرزا بولعان جۇرت ۇيقىدا جاتقان قۇلقىن-سارىدە، مۇڭايىپ باتقان بەيۋاقتا قاراكوز قارالى جاۋلىعىمەن بەتىن جاۋىپ وتىرىپ، زارلانىپ داۋىس ايتاتىن...». بەيۋاق. بەيمالىم سەزىمدەردىڭ قۇتىرىنا ويانىپ، ويناق سالاتىن كەزى. قاراكوز دۇنيە قىزىعىن تارك ەتكەن... «ول مۇقاشتىڭ تىلەۋىن تىلەپ، ەندى ەرگە تيمەيتىن تۇل قاتىن بولىپ وتىرىپ قالۋعا وزىنە-ءوزى سەرت بەردى...». ءيا، ول ءوز جانىنان دۇنيەگە سوزىلاتىن جولدى قىسقارتىپ، تۇيىقتاپ، دۇنيە-جالعانعا اشىلار ەسىكتى تارس جاپقان. قاراكوز تراگەدياسىنىڭ سىرى وسىندا. ويتكەنى التى جىلدان بەرى دۇنيە قىزىعى وعان جات. ونىڭ ءتانى دە، جانى دا التى جىلدان بەرى جالعان قىزۋىنان ادا. ول ءۇشىن دۇنيە سالقىن، وگەي. دۇنيە ونىڭ جان قالاۋىن تاۋىپ بەرمەك تۇگىلى، سۇيگەن جارىنان اجىراتىپ، ماڭگىلىك جالعىزدىققا دۋشار ەتتى. جالعان – ونىڭ شەشىلمەي، «قوزانا تىلەنگەن سەزىمىنىڭ»، ىسكە اسپاعان ماقساتىنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەپكەرى. قاراكوزدىڭ تراگەدياسى – ءتان ازابىندا ەمەس، جان ازابىندا. جاتباۋىر، وگەي ومىرمەن بايلانىستى كۇرت ۇزگەن جان شىرىلىنىڭ ءتان شىرىلىنا، ءتان ازابىنا ۇلاسقان شاعى («ول بۇنىڭ ىشىندە تىرشىلىككە ۇمتىلعان جاڭا ءومىر ۇرىعىنىڭ جارىق دۇنيەگە شىققىسى كەلىپ قوزانا تىلەگەنى ەدى». ىشتەگى قارا جىلاننىڭ قىبىر-جىبىر قوزعالۋى دا سول تۇنشىققان، تاركىلەنگەن سەزىمنىڭ الاسۇرۋىنان. جان ازابى – باستاپقى دا، ءتان ازابى سونىڭ شەشىلۋى، جالعاسى. جالعانعا دەگەن وكپە-نازدىڭ زاپىران بوپ اقتارىلعان تۇسى.

«...سول كۇش قاراكوزدى كوپ زامان قيناپ ءجۇردى... الگى كۇنگە شەيىن مەزگىل-مەزگىل اساۋ سەزىم قۇتىرتىپ كەلىپ، ءبىر توڭدىرىپ، ءبىر قىزدىرىپ، ىسىتىپ، قارالى قاراكوزدى وتقا سالاتىن. بارلىق ۇزاق قارالى كۇندەردە ويلاپ وتكەن قايعى مەن الگى سياقتى ازاپتار قاراكوزدىڭ مىنەزىن دە وزگەرتتى... ول ەرەكشە سەزىمدىلىكتىڭ سەبەبىنەن دەرتتى سياقتاندى. بۇرىنعىعا قاراعاندا، قانى بۇزىلعانداي: تەز اشۋلانىپ، تەز جىلاپ، تەز كۇلىپ جىبەرەتىن كۇيىپ-جانعىشتىق پايدا بولدى...».

وسى ەكىۇداي دۇنيەنىڭ دامۋى بارىسى دا ەكىۇداي. قاراكوزدىڭ باسىنا تۇسكەن شىرعالاڭ – ىمىرتتىق، قارا قويۋ، كۇڭگىرت تۇستەرگە مالىنىپ، بارىنشا باياۋ، بارىنشا ازاپتى داميدى. ال اينالا دۇنيە... «جاز جاسارعان تابيعات تا – مىنەكي جەلىگىپ ەلىرەدى... جان كىرگەندەي بوپ، قىزۋى تىرشىلىكتى كوكسەگەندەي ماستانادى... ءجۇز بۇرالادى. بوزبالا اساۋمەن تەڭسەلىپ، قۇتىرىپ شابادى. قىز-كەلىنشەك نازدانىپ كۇلەدى...». قاراكوز تابيعاتى مەن جالعان اراسىنداعى تەكەتىرەس وسىلايشا شيرىعا تۇسەدى، باس اينالاتىنداي تەرەڭدىككە قۇلدىراي تۇسەدى. كوش-كەرۋەن دۇنيەنىڭ سىڭعىرى مەن سىلدىرى، ايقايى مەن ۇيقايى – ونىڭ ۇلكەن وزگەرىس ۇستىندە ەكەندىگىن پاش ەتەدى. ال قاراكوز ءومىرى ءبىرسارىندى، باياۋ قالىپپەن ەش وزگەرىسسىز، دامۋسىز بەي-جاي اعۋلى. ىشتەگى جىلاننىڭ ويانۋى – ءدال وسى ەكىۇداي قوزعالىستاردىڭ يەن ورتاسىنا، شەكارالىق تۇسىنا  تاپ كەلەدى. ەندىگى جەردە ىشتەگى قارا جىلان جارىق دۇنيەگە شىعۋ ءۇشىن ارپالىسۋلى. ەندىگى جەردە شەشۋىن تاپپاي توقتاماس.

«...ىشتە – ىستىق سەزىم قارسى سوققان سالقىن لەپ...». «ەلسىزدە جالعىز ءوزى ءجۇز تولعانىپ جىرلاعان بۇلبۇل قاراكوزدىڭ ۇزاق جىلعى قايعىسى مەن جايىن، تابيعاتتىڭ يەسىزدىگىن جىر قىلعانداي. قارالى ايەلدىڭ سۇلۋلىعىن قوشەمەتتەگەندەي. بۇل دا سەزىم كۇيىن شەرتەدى. ونسىز دا قايناپ جۇرگەن قاندى ءبىر توڭدىرىپ، ءبىر ىسىتىپ، قاراكوزدىڭ جۇرەگىن قىسىپ ەنتىكتىرەدى...».

قاراكوزدىڭ سەزىم كۇيلەرىن شەرتكەن تۇستار «بۋىرقانعان، بۋسانعان»، ىشكى قيمىل-قوزعالىسى مول، ەكپىندى، دۇركىن-دۇركىن كەلەر، ەكسپرەسسياعا تولى. «قارالى سۇلۋدىڭ»، ياعني اڭگىمەنىڭ باسىندا، ەكى دۇنيە (قاراكوز – جالعان) ءوز الدىنا بولەك، ءبىر-بىرىنە سامارقاۋ پاراللەلدى ءومىر كەشسە، جوعارىدا كورسەتىلگەن جولدار سول ەكى دۇنيەنىڭ توعىسار، شارپىسار، بىرىگەر كەزەڭىنىڭ تاياۋ قالعاندىعىنىڭ ايعاعى. ىشتەگى جىلانمەن ارپالىسىپ، توعايعا قاشقان قاراكوزدىڭ الدىنان «الىس قوڭىراۋدىڭ سىڭعىرى»، سىلق-سىلق كۇلكى، سىڭعىر-سىڭعىر اعىس ەستىلىپ، دۇنيە ءوز بويىنا شاقىرىپ، الىستان قول بۇلعاپ، شىم-شىم باتىرىپ بارا جاتىر. ەكىۇدايى سەزىم وقۋشىنىڭ دا جانىن پارشا-پارشا قىلىپ، الدەبىر بەيمالىم زور ىسكە، الدەبىر قۇپيا قۇدىرەتكە ەنتىكتىرە تۇسەدى. مۇحاڭنىڭ دانالىعى ءتاني، فيزيولوگيالىق قۇبىلىستىڭ رۋحي سەبەپتەرىن اشىپ، اجىراتىپ، العا تارتۋىندا. سول سياقتى، فيزيولوگيالىق جاي-كۇيدىڭ، سەبەپتەردىڭ – رۋحاني سەبەپتەردەن تۋىندايتىندىعىن كورسەتىپ بەرۋىندە.

قاراكوز سەزىمىنىڭ، جانىنىڭ الاسۇرۋىنىڭ شەشىلۋ ءساتى دە – بەيۋاق. كۇن مەن ءتۇننىڭ بىرىنە-ءبىرى وتە قويماعان ۋاعى. اڭگىمەنىڭ شارىقتاۋ شەگى – وسىناۋ قاتىگەز دە، قاسىرەتتى كۇرەستە قاراكوزدىڭ جەڭىلگەن تۇسى. كەنەت ويانىپ، الاسۇرىپ، جاندانىپ، ناقتى كۇشكە اينالىپ، قاراكوزدىڭ ءوز باسىن دۇنيە الدىندا تىزە بۇكتىرە يگىزگەن، ىشتەگى «قارا شۇبار» جىلاننىڭ «قۋانا ويناق سالعان» تۇسى. تابيعاتىن، تۇلا بويى ءبىتىمىن ىشتەگى قارا شۇبار جىلان جەڭگەننەن كەيىن، قاراكوزگە ءبارىبىر ەدى. ونى جەڭگەن – قارا ءتۇن. قاراكوز وسى ءتۇنى – ءوز بويىنداعى ايەل¬دىك شوق سەزىمدەردى، ايەل تابيعاتىن، ايەلدىك زاتىن مانسۇق ەتىپ، قاڭعىپ كەلگەن بولاتتىڭ قوينىندا تۇنشىقتىردى. ايەلدىك قۇرىلىمىمەن قوش ايتىستى. بۇدان  بىلاي، ول – ءوزىن تىزە بۇكتىرگەن، ءناپسى الدىندا كۇڭ ەتە جازداعان ايەلدىك نىسپىسىنان، وتقارۋ ءتان ازابىنان ادا، تازا. سول ءتۇنى ول – پەندە تاعدىرىنا ابدەن مويىنسۇندىرعان، ايەلدىك ماعىناسىن تۇنگى سۋىق سۋعا بۇقتىردى. ءسويتىپ، تازاردى. ماڭگى قايتا ورالماستاي، مانسۇق ەتتى. ەندى ونىڭ الدىندا – تىرشىلىكتىڭ ادام بالاسىنا تاڭعان، اسىرەسە قاراكوز سەكىلدى اقجۇرەك ايەلگە ارناعان وزگەشە داڭعىل جولى تۇردى. قاراكوز ءوز تاعدىرىنىڭ، ءتان ازابى¬نىڭ تۇنەك تۇنىمەن قوشتاستى، بازارلى، دىردۋ ءومىردىڭ سالقىن دا سامارقاۋ ايدىنىنا ىستىق دەنەسىن بۇقتىردى. ءسويتىپ، تازاردى.

مۇحاڭ ەڭ ءبىر قۇدىرەتتى دە، كلاسسيكالىق اڭگىمەسىن وسىلاي اياقتادى.

ەرمەك امانشاەۆ

Abai.kz