ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى:

قازىرگى كەزدە حالىق سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن تۋ كورسەتكىشىن ارتتىرۋمەن قاتار حالىقتىڭ ساپالىق قاسيەتتەرىنە دە نازار اۋدارۋعا تۋرا كەلىپ وتىر. ورتالىق ازياداعى ميگراتسيالىق تولقىن قازاق ەلىنىڭ پايداسىنا شەشىلە مە؟ قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق كوكجيەگىنە كوز جىبەرۋ ماقساتىمەن بەلگىلى ساياساتتانۋشى ءازىمباي عاليمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى:

قازىرگى كەزدە حالىق سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن تۋ كورسەتكىشىن ارتتىرۋمەن قاتار حالىقتىڭ ساپالىق قاسيەتتەرىنە دە نازار اۋدارۋعا تۋرا كەلىپ وتىر. ورتالىق ازياداعى ميگراتسيالىق تولقىن قازاق ەلىنىڭ پايداسىنا شەشىلە مە؟ قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق كوكجيەگىنە كوز جىبەرۋ ماقساتىمەن بەلگىلى ساياساتتانۋشى ءازىمباي عاليمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قازاقستاننىڭ قازىرگى دەموگرافيالىق قارقىنى كوڭىلىڭىزدەن شىعا ما؟
- وتكەن عاسىردىڭ 50-60 جىلدارى قازاقستان بالا تۋ جاعىنان دۇنيەجۇزىلىك رەكوردقا جاقىن كورسەتكىش بەردى. ءبىزدىڭ باقىتىمىزعا وراي سول زاماندا پرەپاراتتار مەن ۆاكتسينالار كوپ تابىلىپ، ءولىم جاعدايلارىن ازايتۋعا دا سەپتىگىن تيگىزدى. سول كەزدەگى دەموگرافيالىق سەرپىلىس تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋىنا اتسالىسىپ جۇرگەن 80-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىنداعى بۋىندى ومىرگە الىپ كەلدى. قازىرگى تاڭدا قول جەتكىزىپ وتىرعان ءوسىمىمىز 50-60 جىلدارداعى دەموگرافيالىق قۇبىلىستىڭ ءۇشىنشى تولقىنى. نەكەلەسۋشى جاس وتباسىلاردىڭ كوبەيۋىنىڭ ارقاسىندا بالا سانى ارتىپ وتىر. بۇرىنعى جىلدارداعى كورسەتكىشتەرمەن سالىستىرعاندا ءوسىم بايقالادى. بىراق بالا سانىن ءار ايەلگە شاققانداعى كورسەتكىشى تومەندەدى. 7-8 بالانى دۇنيەگە اكەلەتىن وتباسىلاردىڭ ورنىن 2-3 بالالى وتباسىلار باستى. بۇل كۇردەلى ماسەلەنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ءمۇفتيات ابورت جاساتۋعا تىيىم سالۋعا ارنايى ءباتۋا شىعارۋ كەرەك سياقتى. ويتكەنى دەموگرافيانىڭ ءتۇيىنىن رۋحاني ورتالىقتار ارقىلى اعىتۋعا بولادى.
1992 جىلدان بەرى قازاقستانداعى ورىس، ۋكراين، بەلورۋس، تاتار ۇلتتارىنىڭ وكىلدەرى دەپوپۋليا­تسياعا ۇشىرادى. ياعني بۇل حالىقتار اراسىندا تۋعانداردان ولگەندەردىڭ سانى اسىپ ءتۇستى. جانە نەكەلەسۋشى جاستاردىڭ سانى دا كۇرت ازايدى. اتالعان دياسپورالاردىڭ قازاقستانداعى سانىنىڭ كەمۋىن ولاردىڭ ءوز ەلىنە قونىس اۋدارۋىمەن عانا ءتۇسىندىرۋ قاتە، سونىمەن بىرگە ولاردىڭ دەموگرافيالىق توقىراۋعا ءتۇسىپ جاتقانىن دا قوسا ايتۋىمىز كەرەك.
- ءبىز وزگە تۇركى حالىقتارىن قازاقتىڭ قۇرا­مى­نا ءسىڭىرۋ ارقىلى سانىمىزدى ارتتىرا الامىز با؟
- قازاقستانداعى نەگىزگى ءوسىمدى 66 پايىزدى قۇراپ وتىرعان قازاقتار بەرەدى. اعىلشىنداردا حەريتيدج (heritage) دەگەن ءسوز بار. قازاقشاعا «مۇرا» دەپ اۋدارعانىمىزبەن، ولار ءۇشىن بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى ۇلكەن. اعىلشىندار «مەنىڭ تەگىم» دەگەندى «My heritage» دەپ ايتادى ەكەن. باسقا حالىقتاردى وزىمىزگە سىڭىرۋدە ءبىزدىڭ سانىمىزبەن قاتار ساپالىق قاسيەتتەرىمىز باستى ءرول اتقارادى. ءبىز ءوز حەريتيدجىمىزدى تابۋىمىز كەرەك. سوندا اسسيميلياتسيا ء(سىڭىرۋ) ءۇردىسى ءتىپتى جاقسى ناتيجە بەرەدى. قازاقستانداعى ۇيعىرلار سوڭعى ون جىلدا ەڭ از دەگەندە 25 پايىزعا ءوسۋ كەرەك ەدى، ال ولار 6-7 پايىزعا عانا ءوستى. ويتكەنى ولار قازاقتاردىڭ اراسىنا ءسىڭىپ جاتىر. ونى وزدەرى قالىپتى قۇبىلىس دەپ باعالاپ، ءسىڭىپ جاتقاندارىن جاسىرمايدى. ەلىمىزدە سانىنىڭ كوپتىگى جاعىنان قازاقتان كەيىنگى ۇلت ورىس، ءۇشىنشى ورىنعا قازىر وزبەكتەر شىقتى. ودان بولەك 200 مىڭداي وزبەكستان ازاماتى قازاقستاندا جۇمىس ىستەپ ءجۇر. 5-9 ميلليون وزبەك رەسەيدە كۇنكورىس قامىمەن ءجۇر. جەرى تار، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق رەفورما جۇرگىزبەگەن وزبەكستان اۋىر كەزەڭدى باستان وتكەرۋدە. قازاقستاندا وزبەك ۇلتىنىڭ اسسيميلياتسياسى بايقالماعانىمەن، اداپتاتسياسى بايقالۋدا. اداپتاتسياعا ءتۇسىپ جاتقانىنىڭ ەكى بەلگىسى بار. بىرىنشىدەن، قازاقستانداعى وزبەكتەردىڭ 70-80 پايىزى قازاقشا بىلەدى. ەكىنشىدەن، بالالارىنىڭ اتتارىن قازاقشا قوياتىن بولدى.
وزبەك قازاققا ەڭ جاقىن حالىق ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. 500 جىل بۇرىن ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ءومىر سۇرگەنبىز. قازاق پەن وزبەكتى ديناستيا ءبولدى. ولار ءشايباني اۋلەتىنىڭ سوڭىنان ەردى، ءبىز ورىس حاننىڭ ۇرپاقتارىن وزىمىزگە حان ەتىپ سايلادىق. وسى تۇرعىدان بىزدەر ەتنوگرافيالىق تۇسىنىكتەمەلەر جۇرگىزە ءبىلۋىمىز كەرەك. تولقۇجاتتارىندا وزبەك دەپ جازىلىپ تۇرسا دا قازاقستانداعى وزبەكتەردى وتانىنا ورالىپ جاتقان قازاقتار ەسەبىندە قابىلداۋىمىز قاجەت.
قازاقتاردا ۇلتارالىق نەكەنىڭ ۇلەسى ەرلەردىڭ اراسىندا 3,5 پايىز، قىزداردىڭ اراسىندا دا 3,5 پايىز. دەموگرافيالىق مەجە بويىنشا 8 پايىزعا دەيىن از بولىپ ەسەپتەلەدى. وندا دا ۇلتارالىق نەكەنىڭ جارتىسى وزبەك، ۇيعىر، قىرعىز سياقتى قازاققا جاقىن تۇركىتىلدەس حالىقتار. ورىسپەن، نەمىسپەن نەكەلەسۋ از. ال ەلدەگى ۇيعىرلاردىڭ ءاربىر ءتورتىنشى جىگىتى، ءاربىر ءتورتىنشى قىزى ۇلتارالىق نەكەگە تۇسەدى. قازاقستانداعى وزبەك جىگىتتەردىڭ 12 پايىزى، وزبەك قىزداردىڭ 10 پايىزى ۇلتارالىق نەكەگە تۇسكەن. بۇلار كىممەن نەكەلەسۋى مۇمكىن، ارينە، قازاقتارمەن نەكەلەسەدى. ءبىز قازاقتار ءبىر-ءبىرىمىزدى قاتتى قاستەرلەيدى ەكەنبىز. دىنىمىزگە بەرىكپىز، ءوز ۇلتىمىزدىڭ وكىلدەرىمەن نەكەگە تۇرامىز.
- قالا قازاقتارىنىڭ سانى كوبەيىپ كەلەدى دەگەن ءسوز بار. بۇل قانشالىقتى نانىمدى؟
- 1970 جىلدان باستاپ قازاقستانداعى ورىس، ۋكراين، بەلورۋس وكىلدەرى سانىنىڭ كەرى سالدوسى پايدا بولدى. ياعني كەلگەندەردەن كەتكەندەردىڭ سانى كوبەيە باستادى. 1990 جىلدان بەرى قاراي بۇل ۇدەرىس ۇدەدى. ماسەلەن، 1994 جىلى 410 مىڭ وزگە ۇلت وكىلى ەلدەن كوشىپ كەتتى. سول سەبەپتى ءبىزدىڭ ەلدە ۇلتارالىق قاقتىعىس بولعان جوق. قالاداعى پاتەرلەردىڭ سانى ارزانداپ، وعان قازاقتار كىرىپ الدى. ۋربانيزاتسيا جەدەلدەپ، قالالىق قازاقتاردىڭ سانى ارتتى. قازىر قازاقتاردىڭ 55 پايىزى قالالى جەرلەردە تۇرادى. بۇرىن قالادا تۇرعان جازۋشىلار اۋىل تۋرالى شىعارمالار جازاتىن. سەبەبى ول كەزدە قازاقتاردىڭ كوبى اۋىلدى جەردە تۇراتىن، قالالار باسقا ۇلتتاردىڭ ەنشىسىندە ەدى. بۇگىنگى تاڭدا قالا دا قازاقتىڭ قۇتتى مەكەنىنە اينالدى. جانە بۇل باعىت ارى قاراي جالعاسىن تاۋىپ، قالا قازاقتىڭ نازارىن وزىنە اۋدارا بەرەتىن بولادى. ەكىنشىدەن، قازاقتار جەكەمەنشىك يەسى اتاندى. قالالى جەر بىلاي تۇرسىن، بۇرىن اۋىلداعى قازاقتاردىڭ جەكەمەنشىگىندە مالى جانە ارزان باسپاناسى عانا بولدى. جەرگە جەكەمەنشىك مۇلدەم بولعان جوق. قازىر ايتەۋىر بىرتىندەپ بولسا دا پاتەر يەسى، دۇكەن يەسى، جەر يەسى، كاسىپورىن يەسى اتانىپ جاتقان قازاقتاردىڭ سانى ارتۋدا. ۇشىنشىدەن، قالا قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن، ءدىني ىزدەنىسىن وياتتى. ەگەمەندى ەل بولۋىمىز ۇلتتىق سانامىزدى وياتسا، دۇنيەجۇزىلىك تولقىنمەن بىرگە دىنگە قۇشتارلىعىمىز كۇشەيدى. وعان قوسا ەكزيستەنتسيالدى-تۇرمىستىق تىرشىلىگىمىز جاقساردى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قازاقتار جەرگىلىكتى باسشىلارعا قاتتى تاۋەلدى ەدى. جەم-ءشوپ، جەر، كومىر سولاردىڭ قولىنان وتەتىن. قازىر باسشىلاردى تانىساڭ دا امانداسپاۋعا قاقىڭ بار. دەربەس شەشىم قابىلداي الاتىن مۇمكىندىك تاپتىق.
قالالى جەردەگى قازاقتاردىڭ مولايۋىنىڭ ارقاسىندا قازاقشا وقيتىنداردىڭ ۇلەسى 85 پايىزعا جەتتى. قازاقستانداعى وزگە تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ قازاقشا ۇيرەنۋگە باس قويعانى انىق بايقالادى. قازاق حالقى 70-ءشى جىلداردان بەرى قونىس اۋدارىپ كەتىپ جاتقان باسقا ۇلتتاردىڭ ورنىن تولتىرۋمەن قاتار دەموگرافيالىق وسىمگە دە قول جەتكىزۋدە. قازاقستان حالقى 2000-2008 جىلدارى 8-9 پايىزعا ءوستى. قازاقستان 1989 جىلداعى حالقىنىڭ سانىنا 2008 جىلى ازەر جەتسە دە، بۇل جولى 16 جارىم ميلليون كورسەتكىشكە قازاقتاردىڭ ەسەبىنەن جەتتىك.
- قازىرگى قانداستارىمىزدىڭ بويىنان قانداي قاسيەتتەردى بايقايسىز؟
- مەن سوڭعى ۋاقىتتا قازاقتىڭ ەكى ايرىقشا قاسيەتىن بايقادىم. بىرىنشىدەن، ءبىز شيراق حالىق ەكەنبىز، ەكىنشىدەن، ءدىنى بەرىك حالىق ەكەنبىز. اشارشىلىقتان، سوعىستان، رەپرەسسيادان قىناداي قىرىلدىق، ءتىرى قالعاندارىمىز ەسىمىزدى جيىپ، جالما-جان تىرشىلىك ەتپەسەك، نە تۇرمەدە، نە كونتسلاگەردە ولەتىنىمىزدى تۇسىندىك. مەنىڭ ارعى اتالارىم، اعايىندى ءتورت جىگىت 1916 جىلى ءبىر كۇندە اجال قۇشقان. ال اتام تۋعان باۋىرى ەكەۋى دە رەپرەسسياعا ۇشىرادى. ءبىرى قيىر شىعىسقا ايدالىپ، كەيىن ەلگە ورالدى. ەكىنشى اتام اتىلدى. اكەمدى سوعىسقا شاقىرىپ، بىراق سوعىسقا جىبەرمەي تۇرمەگە جاۋىپ تاستاعان. ءبىزدىڭ اۋلەتتە تۇرمەگە جابىلماعان تەك مەن عانا. مەنىڭ بابالارىم مەن اتالارىم ورتا جاسقا جەتكەندە نە ءولىپ كەتكەن، نە اباقتىعا قامالعان. مەن ءۇشىن تۇرمە دەگەن ءالى كۇنگە دەيىن قورقىنىشتى ءسوز. مۇنداي اۋىر قيىندىقتى كورگەن حالىق تەز شيرايدى. تاعدىر ءبىزدى شارۋاقور ەتىپ تاربيەلەپتى. مەن كەيدە ۋنيۆەرسيتەتتەردى بىتىرگەن ۇندىستاندىقتارعا، پاكىستاندىقتارعا، بانگلادەشتىكتەرگە، ارابتارعا تاڭعالامىن. شەتىنەن سىلبىر، بوس قوي. كەلىسكەن دۇنيەنى دەر كەزىندە ورىندامايدى. ال قازاقتار ونداي ەمەس. ەتىمىز ءتىرى. ينەنىڭ كوزىنەن وتەمىز. شيراقتىق بىزگە باستاپقى ءپرينتسيپىمىزدى تاۋىپ بەردى. ول پرينتسيپ بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ بويىندا بولعان ساقتىق فورمۋلاسى. ماسەلەن، ەلگە جاۋ شاپتى. تۇركىستاننان حابار كۇتپەي-اق نە ىستەۋ كەرەكتىگى ىشكە فورمۋلامەن بەكىتىلىپ، بارلىق جولدارى مەن نۇسقالارى قاراستىرىلىپ قويعان. ويتكەنى فورمۋلا بەلگىلى. قازاق گوموگەندى جابىق حالىق ەكەن. رەۆوليۋتسياعا دەيىن حريستيان دىنىنە وتكەن قازاق 1 پايىز عانا بولعان. سول زاماندا شوقىنعان قازاقتارعا مىنا قاسكەلەڭنىڭ ماڭىنان جەر بەرەدى ەكەن. اشتىقتان، جوقشىلىقتان قينالعان بىرەن-ساران قازاقتار عانا حريستيان دىنىنە ءوتىپتى. مەنىڭ ويىمشا ولار كەيىننەن مۇسىلمان دىنىنە قايتىپ كەلدى. وسى كۇنگە دەيىن حريستيان ءدىنىن قابىلداعان قازاقتاردىڭ ۇلەسى 1 پايىز توڭىرەگىنەن اۋىتقىعان ەمەس. وڭتۇستىك كورەياداعى كارىستەردىڭ 40 پايىزى ءبۋدديزمدى تارك ەتىپ، حريستيان دىنىنە ءوتىپ كەتكەن. مەن سول ەلگە ىسساپارمەن بارىپ، حريستيان كارىستەردەن نە ءۇشىن دىندەرىن اۋىستىرعاندارىن سۇراعانىمدا، ولار قاباق شىتىپ جاقتىرتپادى. ءدىن اۋىستىرۋ ءار ادامنىڭ جەكە ءىسى ەكەنىن ايتىپ، ماعان جەكىپ تاستادى. ءبىزدى مۇندايدان قۇداي ساقتاسىن.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان
بەيبىت نالىباەۆ

"انا ءتىلى" گازەتى