باسى: «ۇلىلىق اۋرۋىنىڭ» جاڭا كورىنىسى...

جالعاسى: قازاقى ساندىراقتىڭ ءبىرى...

جالعاسى: مۇرات زامانداسقا حات...

جالعاسى: جەر-سۋ اتاۋلارىن جەكەشەلەندىرۋگە بولمايدى!

مەن، 1992-1996 جىلدار ارالىعىندا «قازاقستان-زامان» گازەتىندە  اۋدارماشىسى ءارى ءجۋرناليسى بولىپ جۇمىس ىستەگەندىكتەن دە بولار، بۇل گازەت مەنىڭ جانىما  وتە جاقىن. گازەتتىڭ 19 شىلدەدەگى  نومەرىندە رەداكتسيانىڭ  انىقتاما تۇسىنىكتەمەسىسىز مىڭداعان ادامداردىڭ قولى قويىلعان «اشىق حاتپەن» پرەمەر مينيستر باقىتجان ءابدىرۇلىنىڭ اتىنا ارناعان وتىنىشتەرىن قوسا جاريالاپتى. بۇل حاتتىڭ العا قويعان ماقساتى «...توق ەتەرى قازىر بىزگە تاريحشى عالىمداردىڭ المەرەك بي جونىندەگى زەرتتەۋلەرى، پىكىر-ۇسىنىستارى، تاريحي دەرەكتەرى وتە قاجەت بولىپ وتىر» دەلىنگەن ەكەن.

مەن، عاسىردان اسا قان كەشكەن قازاق-جوڭعار سوعىسىن ارنايى زەرتتەگەن تاريحشى ەمەسپىن. دەگەنمەن، ول تۋرالى ازدى-كوپتى حاباردار ەكەنىم دە بەلگىلى. مەنى ويلاندىرىپ-تولعاندىرعان ماسەلە، ماقالادا ءسوز بولعان جەر-سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارىمەن ونوموستيكالىق اتاۋلارعا قاتىستى ەشبىر دالەل-دايەكسىز، قۇجاتتىق نەگىزسىز ويجوتا سوزدەردى زاڭداستىرعىسى كەلگەن ۇرىنشاقتىقتىعىندا  بولىپ وتىر.

مەن «ۇيعىر اۆازى» گازەتى كوتەرگەن جەر-سۋ اتاۋلارىن ەشبىر دەرەك-دايەكسىز بولسا دا ءبارىن ۇيعىرشا اتاۋلار دەيتىن اۋاجايىلۋلارعا تويتارىس بەرىپ ەدىم.

ال، مىنا «اشىق حاتتا» ءسوز بولعان ماسەلەلەر ابدوللاجان سامساقوۆتىڭ ماقالاسىندا كوتەرىلگەن بولجال،  ويجوتالاردان دا اسىپ تۇسكەندەي بولعانى وكىنىشتى.

مەن «اشىق  حاتشىلاردى» قولداۋ ءۇشىن  «جەر-سۋ اتاۋلارىن جەكەشەلەندىرۋگە بولمايدى» اتتى ماقالامداعى «شەلەك، شونجى ت.ب.» توپونيمدەرگە بەرگەن انىقتامالارىمنان باس تارتۋ ارقىلى (ول ارينە مۇمكىن ەمەس ەكەنىن باسا ايتامىن) «اشىق حات» يەلەرىنىڭ  مۇلدە قيسىنسىز انىقتامالارىن قولداۋىم كەرەك بولادى. ول دا مۇلدە قابىلداۋعا بولمايتىن جولسىزدىق بولار ەدى.

ناقتىلاپ ايتقاندا، بۇگىنگە دەيىنگى جازبا جانە اڭىز اڭگىمەلەردە قالماقتىڭ «قورداي باتىرى» دەگەن كەزدەسپەيدى. «قورداي» باتىر دەگەندى قورداي اسۋىنداعى تاقتاعا جازىپ قويعاندار كەيىنگى جىلدار ەستەلىگى.  مۇنداعى «قورداي» قازاق باتىرى دەلىنىپ تۇر. «اشىق حات» اۆتورلارى توبەدەن تۇسكەندەي ەتىپ «جوڭعاردىڭ باتىرى قورداي ەلۋ مىڭ قول باستاپ قازاقتارعا قارسى جورىققا اتتانادى» دەپ جازا سالادى.

ال، «اشىق حاتتاعى «المەرەك باتىر وتىز بەس جاسىندا جوڭعاردىڭ باتىرى العاباستىڭ، ون سەگىز جاسىندا جوڭعاردىڭ (قوڭتايشىسى) قولباسشىسى، ءارى قاس باتىرى شونجىنىڭ باسىن الىپ، قازاقتىڭ ابىرويىن اسقاكقتاتا تۇسەدى» دەگەن سوزدەردەن نە ۇعۋعا بولادى؟ قالماقتىڭ «العاباس» دەپ قازاقشا ات قويۋى تۋرالى قانداي نەگىز بار؟ «العاباس» كەڭەس زامانىندا پايدا بولعان ەلدى مەكەندەر اتى ەمەس پە ەدى؟

«قورداي» تۋرالى م.قاشقاريدىڭ «تۇرىك سوزدىگىندە «قورداي قۇستىڭ ءبىر ءتۇرى» دەي كەلىپ، وزەن-كولدەر جاعاسىندا سايرانداپ جۇرگەن «اققۋ-قورداي» تىركەسىن قودانادى. («تۇرىك سوزدىگى» 3-توم. 324-ب.) اڭ-قۇستىڭ اتىمەن اتالاتىن ايگىلى ادامدار تۇرىك حالىقتارىندا كوپتەپ كەزىگەدى. بىراق ول بىرەسە قازاق باتىرى، بىرەسە قالماق باتىرى بولىپ قاتار ايتىلماسا كەرەك.

«شونجى» تۋرالى مەن جوعارىدا اتالعان زەرتتەۋ ماقالامدا جەتەرلىكتەي توقتالعانمىن. توپونيميكالىق اتاۋدى ونوموستيكالىق اتاۋعا اينالدىرىپ جىبەرگەن اعايىندار تاريحشىلاردان قانداي تاريحي دالەل سۇراپ وتىر؟ تاريحشىلار جوق دەرەكتى قايدان الماق؟

«اشىق حاتتا»  مىناۋ ءححى عاسىردا ەش ىڭعايسىزدانباستان «بابامىز جايلى كوكتەن تۇسكەن شىندىق پەن اڭىز اڭگىمەلەر وتە كوپ» دەپ جازىپ وتىرعان ادامدار تاريحشىلاردىڭ دالەلدەرىنە نەگە مۇقتاج بولدى ەكەن؟  وسى ارادا, «كوكتەن تۇسكەن شىندىق» دەگەندى پايعامبارلارعا تۇسكەن  «ۋاقي»  دەپ ۇعۋعا ءتيىس ەكەنىمىزدى،  بىراق اتالمىش «شىندىق» كىمگە، قاشان  ءمالىم بولعانىن كىم بىزگە ايتىپ بەرە الاتىنىن سۇراۋعا ءماجبۇر  ەكەنىمىزدى ايتپاي تۇرا  المايمىز.

ش.ش.ۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح ينستيتۋتىنداعى باسقا تاريحشىلارمەن ەلىمىزدەگى تارحشىلار قاۋىمى بۇل سۇراقتارعا قالاي  جاۋاپ بەرەرىن وزدەرى بىلەر، ال مەن بۇل ماسەلە جونىندەگى ويلارىمدى تومەندەگىشە تۇيىندەگىم كەلەدى:

1. بۇگىنگە دەيىنگى رەسمي، بەيرەسمي تاريح پەن تاريحي قۇجاتتاردا المەرەك باتىر باسىن الدى دەگەن شونجى، العاباس، قورداي باتىر اتتى قالماق باتىرى تۋرالى ەش نارسە بولماعان، نەمەسە مەن بايقاماعان بولارمىن، سوندىقتان ول تۋرالى ايتارىم جوق.

2. «شونجى، قورداي، شەلەك، ىلە، ەرتىس، قاس، كۇنەس، كەگەن، نارىنقول، مۇقىر، قاپشاعاي، تۇرگەن، اقسۇمبە، تۇرپان ت.ب. جەر-سۋ اتاۋلارى جونىندەگى تۇجىرىمدارىمدى وزگەرتە المايمىن، ءارى وعان ەشبىر قاجەتتىلىك تە جوق.

3. المەرەك بابامىزدىڭ اۋليەلىگى مەن بيلىگى، باتىرلىعى جونىندەگى اڭىز بەن اقيقاتقا قۇرمەت ەتەمىن. ال، قۇرمەتتەۋ ول ادامنىڭ اتىنا ەلدى مەكەن اتىن بەرمەسە بولمايدى دەگەنگە تىرەلىپ تۇرماسا كەرەك.

4. جەر-سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارىن ادامداستىرۋ، ادام اتىمەن اتاۋ ءبىزدىڭ قازاق حالقىندا مۇلدە بولماعان، ورىس وتارشىلدارى (اق، قىزىل) الىپ كەلگەن كوپ ىندەتتىڭ ءبىرى ەدى.

ءبىز كورشىلەردىڭ جامان ادەتتەرىن ونىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورىپ ەلىكتەپ-سولىقتاۋعا داعدىلانىپ كەتكەن حالىقپىز. ال، مىنا بەس مىڭ جىلدىق جازبا تاريحى بار قىتاي ەلىنىڭ تاريحىندا قانشاما ايگىلى ادامدار، زۇلىم، شەن قۇمار پاتشالار مەن قولباسىلار بولسا دا، سولاردىڭ اتىندا ءبىر دە ءبىر جەر-سۋ، ەلدى مەكەن، قالا، كوشە اتتارى بولماعان ەكەن. قىتاي تاريحىن، ونىڭ گەوگرافياسىن، توپونيميكاسىن زەرتتەۋشىلەر ەش شاتاسپاستان-اق بەس مىڭ جىلدىق تاريحىن جازىپ تا، وقىپ تا كەلەدى.

ال، ءبىز ءبىر جۇيە اۋىسسا، نەمەسە ءبىر پاتشا، كوسەمسىماقتار اۋىسسا ولاردىڭ اتىنداعى ەلدى مەكەن، قالا، دالا، كوشە اتتارىن جاپپاي وزگەرتىپ، مەملەكەت قارجىسىن ىسىراپتاۋدىڭ سىرتىندا حالىقتىڭ تاريحي جادىن، ۇرپاق، ءداستۇر جالعاستىعىن وكتەمدىكپەن بۇزىپ، تالقاندايمىز. سوندا بۇنداي داراقىلىق پەن اتاققۇمارلىقتىق ءبىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىمىزعا وڭدى اسەرى بولا ما، الدە كەزەكتى ناۋقان قۇربانىنا اينالا ما؟ ەگەر «شونجى» اتاۋىن وزگەرتۋ سونشا كەرەك بولسا، سول وڭىردەگى تاريحي جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ ءبىرىن ماسەلەن «شارىن، كوكبەكتى، الاتاۋ نەمەسە قاپتاعان «نۇرلاردىڭ» ءبىرىنىڭ الدى-ارتىنا ءبىر انىقتاما ءسوز تىركەپ-اق جاڭا اتاۋ بەرۋىمىزگە بولار ەدى عوي.

5. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جەر-سۋ، ەلدى مەكەن  اتاۋلارىن ادام اتىنا اۋىستىرۋ تاريحىنا نازار اۋدارعاندا،  ودان ءبىر تۇتاس حالىقتىق - مەملەكەتشىلدىكتەن كورى جەرشىلدىك-رۋشىلدىق سياقتى ورتا عاسىرلىق دەرتتىڭ زاردابىن  سەزگەندەي بولار ەدى.

بۇل دەرت-ىندەت ۇلتتى ۇيىتۋعا، مەملەكەتشىلدىككە، ۇلتتىق تۇتاستانۋىمىزعا وسى ۋاقىتقا  دەيىن از كەدەرگى كەلتىرمەگەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت رەتىندەگى قازاق حالقىنىڭ ەلىمىزدى مەكەندەگەن پالەنباي ءجۇز ەتنيكالىق توپتار الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىمەن ابىروي-اتاعى، سونداي-اق بولاشاق ۇرپاقتارىمىزعا قالدىرار وڭدى ۇلگى-ونەگەمىزدى ەستەن شىعارۋعا حاقىمىز جوق. تاريح ساباعى بىزگە وسىنداي باتپان جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن  ارقالاتىپ وتىر. ءار ءىستى كوڭىل اۋانىمەن ەمەس، اقىل مەن پاراساتپەن كەڭ ويلاپ، كەڭ ءپىشۋدى ۇيرەنۋىمىز كەرەك. مىنا الاساپىراڭ ءححى عاسىر سىنىنان امان-ەسەن ءوتۋ ءۇشىن ۇلكەن-ۇلكەن ىستەرىمەن اينالىسۋعا ۇجىمداسايىق اعايىن، وتىرا قالىپ قول جيناپ، ۋلاپ-شۋلاۋ ەندىگى جەردە ۇيات بولار.

2018 جىل.

الىمعازى داۋلەتحان،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ش.ش.ۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ   پروفەسسورى

Abai.kz