الماتى عىلىم، ءبىلىم، مادەنيەت ورتالىعى. ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى، ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ەلىمىزدىڭ ەتنولوگيا، ەتنوگرافيا جانە انتروپولوگيا عىلىمىنىڭ بىردەن-ءبىر ورتالىعى ەكەنى انىق.

قازاقستاندا قازىرگى تاڭدا ەتنوگراف عالىمدار ساۋساقپەن سانارلىق دەسەك، سولاردىڭ ءبىرى وسى ينستيتۋتتتىڭ بەلگىلى ەتنوگراف عالىمى احمەت توقتاباي ەكەنى راس. ءال-فارابي اتىنداعى قازمۋ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ «ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا» ماماندىعىنىڭ تۇلەگى احمەت توقتاباي جاس مامان رەتىندە عىلىمعا بەت بۇرعان كەزىندە العاشقى عىلىمي زەرتتەۋىن  قوجا احمەت ساۋلەت كەشەنىنە قاتىستى جازبا دەرەكتەردى سارالاۋدان باستاعان. ول قوجا احمەتتىڭ 8-دەن استام جاناما (لاقاپ) اتى بولعانىن، تايقازاننىڭ 10 قۇلاعىنىڭ بولۋى قازاقتىڭ ون سان «الاش»، «ون تۋلى الاش» ۇعىمىمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن دەگەن، باتىل بولجامىن دا جاسايدى. وسى كەزەڭدەردەن بەرى احمەت ۋالحانۇلىنىڭ قازاق تاريحىنا قاتىستى كيەلى جەرلەردى، تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە تىنباي ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار قازاق ەتنوگرافياسىندا كوپ زەرتتەلە قويماعان ماسەلەلەردى ءدوپ باسىپ، قازاق ەلىنە عانا ەمەس شەت ەلدەرگە دە تانىتىپ، ناسيحاتتاپ وتىرعان عالىمداردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى دەۋگە بولادى.

احمەت توقتاباي قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى 130-دان استام نىسانداردى تۇڭعىش رەت اشىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىپ، سۇبەلى ۇلەس قوسقان زەرتتەۋشى عالىم.  اتاپ ايتساق، تولە بي كەشەنىن انىقتاۋى، ابىلايحاننىڭ قازاق جەرىن ازات ەتۋ ءۇشىن سوعىسقان تاشكەنت تۇبىندەگى ازاتباسى شايقاسىنىڭ ورنى، ەسىمحان ۇيدىرگەن سانتاس قورىمى، ءومىر بويى ورىسپەن سوعىسقان تەلقوجا باتىردىڭ قابىرى ت.ب. عالىم احمەت توقتاباي 300-دەي عىلىمي-كوپشىلىك ماقالالاردىڭ، ونىڭ ىشىندە 50 عىلىمي ماقالانىڭ، 9 مونوگرافيانىڭ «تۇركى حالىقتارىنىڭ ەتنوگرافياسى» (2002), «تۇركى حالىقتارىنىڭ ەتنومادەنيەتى» (2006), «قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحى» (2010), «قازاق تازىسى» (2013), (3 تىلدە جارىققا شىقتى), «تۇركى حالىقتارىنىڭ جىلقى مادەنيەى» (2015), «قازاقتىڭ كيەلى جەرلەرى» (2021), «ورتا ازيا قازاقتارىنىڭ كيەلى جەرلەرى» (2022), «كوننىي مير كازاحوۆ» (2022) ت.ب.، 2 جوعارعى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان كومەكشى قۇرالدىڭ، بالالارعا ارنالعان 7 تانىمدىق  كىتاپشانىڭ اۆتورى، ءبىراز ەڭبەكتەرى اقش، گەرمانيا، فرانتسيا، يتاليا، انگليا، تۇركيا، رەسەي ەلدەرىندە  جارىق كورىپ، بۇگىندە الەم تانىعان قازاق عالىمدارىنىڭ ءبىرى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.

عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ اراسىندا قازاق تاريحىندا بەلگىلى ورنى بار قازاق ءبيىنىڭ تاشكەنتتىڭ شايحانتاۋر اكىمشىلىك بىرلىگىندە ورنالاسقان «قارلىعاش بي» كەسەنەسىنىڭ تولە ءبيدىڭ قابىرى، جاتقان جەرى ەكەندىگىن 1982 جىلدىڭ وزىندە اق دالەلدەۋى ەدى. عالىم ەتنوگراف احمەت توقتاباي وزبەك اعايىندار اراسىندا «قارلىعاش بي » اتالعان ماۆزولەيدى تاريحي-ەتنوگرافيالىق تۇرعىدان زەرتتەي وتىرىپ، عىلىمي قۇجاتىن جاسايدى. ول ەل اراسىنان كەسەنەگە قاتىستى اڭىز اڭگىمە، شەجىرەلەرمەن قوسا زەرتتەۋلەردى سالىستىرا وتىرىپ زەرتتەيدى.  وزىنە دەيىن ىزدەنگەن ورتا ازياداعى ساۋلەت ونەرىنىڭ ءىرى مامانى گ.ا. پۋگاچەنكوۆانىڭ بۇل ەسكەرتكىشتىڭ كوشپەندىلەردىكى ەكەندىگى، ونىڭ ورتاازيالىق وتىرىقشىلاردىڭ ارحيتەكتۋراسىنا مۇلدەم ۇقسامايتىندىعى، ءبىر كامەرالى كۇمبەزى اسپانمەن استاسىپ بيىكتە تۇرىپ، الىستان كورىنەتىن شاتىرلى ماۆزولەيلەر كوشپەندىلەردىكى ەكەندىگىن، مۇنداي قۇرىلىستار قازاقتاردا ءحىح-حح ع. باسىنا دەيىن جالعاسقاندىعى جونىندە جازعان زەرتتەۋشىنىڭ تۇجىرىمىن عالىم –ەتنوگراف احاڭ قيلى جاۋگەرشىلىك كەزەڭدە حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ باسقارا بىلگەن تولە ءبيدىڭ كورەگەندىگىن، تاريحي دەرەكتەرمەن، عىلىمي زەرتتەۋلەر جانە ەل اۋزىنان جازىلىپ العان مالىمەتتەرىمەن سالىستىرا وتىرىپ نەگىزدەيدى (توقتاباي ا. ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ بەيىتى قايدا؟ //قازاق ەلى، 1996, 4 قاراشا). ول تاشكەنتتەگى «قارلىعاش بي» كەسەنەسىنىڭ تولە بيدىكى ەكەنىن دالەلدەۋدە كوپ ىزدەنەدى، ماسكەۋدەگى ارحيۆ دەرەكتەرىمەن،  بەلگىلى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىن (م. تىنىشپاەۆتىڭ، ءا.ديۆاەۆتىڭ، ۆ.بارتولدتىڭ، ءا. مارعۇلانمەن م.ە. ماسسوننىڭ تولە بي كەسەنەسى جونىندەگى جازبالارىن، ي.ۆ. ەروفەەۆا، ك. حافيزوۆا، ت.ب.) تالداي وتىرىپ ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەيدى. تاشكەنت بيلىگى 200 جىل بويى قازاقتاردىڭ قولىندا بولعاندىعى تاريحتان بەلگىلى. تولە بي جولبارىس حانمەن بىرگە بيلىك جۇرگىزىپ، تاشكەنت حالقىنان الىم-سالىق الىپ وتىرعاندىعىن ارحيۆ دەرەكتەرىمەن دالەلدەيدى  (پۋتەشەستۆيە رۋسسكيح كۋپ­تسوۆ ۆ تاشكەنت ۆ 1741-1742 گوداح // رۋسسكي ارحيۆ يزداۆاەمىي پەتروم بارتەنەۆىم. م.، 1888. كنيگا 2. س. 413.) سونداي اق، قازاق ءبيىنىڭ سول جەردە قايتىس بولعاندىعىن دا تاشكەنت ماڭايىندا تۇراتىن قازاقتارمەن بوستاندىق اۋدانى  اقساقالدارىنان الىنعان دەرەكتەرمەن سالىستىرا دالەلدەيدى. ماسەلەن، بۇل كەسەنەدە قازاقتىڭ ءبيى تولە ءبيدىڭ جاتقانىن، تاشكەنت تۇرعىنى مارقۇم تويبازار اۋحاۋوۆتىڭ حاقنازار زامانىنان كەلە جاتقان مازاردا ەكى قابىر بولعانىن كوزىم كوردى، -دەگەن دەرەگىن كەلتىرەدى. تولە ءبيدىڭ  «قارلىعاش بي» دەپ اتالۋ سەبەبىن دە ينەمەن قۇدىق قازعانداي ەتىپ دالەلدەيدى. عىلىم اكادەمياسىنىڭ سيرەك قولجازبالار قورىندا ساقتالعان بايبولوۆ قازانقاپتىڭ «تولە بي تاريحى» داستانىمەن ەل اۋزىندا جاتتالىپ قالعان ءارتۇرلى اڭىز اڭگىمەلەردى سالىستىرا وتىرىپ تالدايدى. جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە قازاقتار جاۋدان ۇركە قاشقاندا، تولە بي ۇيا سالعان قارلىعاشتىڭ ۇياسىن بۇزبايىن دەپ ورنىندا وتىرىپ قالعان دەسە، «تولە بي تاريحى» داستانىندا  تولە بيگە جوڭعار قونتايشىسىنىڭ جاۋشىلارى كەلىپ، سەنى حان كوشسىن دەپ جاتىر دەيدى، سوندا بي: «اتا-بابامىزدىڭ ادەتى بويىنشا شاڭىراققا ۇيا سالعان قارلىعاش بالاپاندارىن ۇشىرعانشا كوشپەيدى، مەن ول سالتتى بۇزا المايمىن، حانىڭا ايتا بەر»، -دەگەن ەكەن. بۇل سوزگە جوڭعارلاردا توقتاپ، جاقسى ءداستۇر ەكەن دەپ، تيىسپەگەن ەكەن. وسىدان كەيىن تولە ءبيدىڭ ابىرويى حالىق الدىندا بۇرىنعىدان دا ءوسىپ، «قارلىعاش بي» اتى تەك قازاققا عانا ەمەس وزبەك، تاجىككە دە تاراعاندىعىن ايتا كەلىپ، كەسەنەنىڭ تولە بيدىكى ەكەندىگىن دالەلدەيدى. سونىمەن قاتار تولە بيگە قاتىستى جەر اتاۋلارى، تابيعي نىساندار: شىنار اعاشى، ات بايلايتىن ارشاسى، ت.ب. جونىندە ەل اۋزىندا قالعان شەجىرە اڭىزداردى كەلتىرە وتىرىپ جازادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا بۇگىندە كورشىلەس ەلدىڭ يەلىگىندە قالعان مۇرامىزدى جوقتاپ، ونى «قارلىعاش بي» دەگەن اتپەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ بارا جاتقان تاريحي تۇلعامىزدى قايتا ءتىرىلتتى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.

عالىم ا. توقتاباي تەك تولە ءبيدى عانا ەمەس، وزبەكستان جەرىندە جاتقان سامارقاند قالاسى داگبيت قىستاۋىنداعى ايتەكە ءبيدىڭ باباسى ءجالاڭتوس باتىر سەيتقۇلۇلىنىڭ قابىرىن، ونىڭ سامارقاندتا سالعان عيماراتتارىندا زەرتتەپ ماقالالار جازسا، 1999 ج. وزبەكستاننىڭ بۇحارا وبلىسى نۇراتا اۋدانىنداعى  ايتەكە ءبيدىڭ دە بەيىتىن زەرتتەۋ ناتيجەسىندە ايتەكە، تولە  مەن قازىبەكتىڭ ناقتى ءومىر سۇرگەن جىلدارىن انىقتادى.

احمەت اعامىزدىڭ كورەگەندىلىك قاسيەتىنىڭ ۇتىمدىلىعى سوندا، ول قازاق ەتنوگرافياسىندا زەرتتەلمەي جاتقان ماسەلەلەردى ءدوپ باسۋىندا دەۋگە بولادى. ول ءبىر كەزدەرى قازاقتىڭ جاز جايلاۋى، قىس قىستاۋى بولعان اتا-بابا جەرىندەگى كيەلى جەرلەر مەن قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى سوڭىنا ءتۇسىپ ىزدەۋ ارقىلى دا قازاق تاريحى مەن ەتنوگرافياسىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان عالىم دەپ، اۋىز تولتىرىپ ايتا الامىز. ماسەلەن، ول تاشكەنت قالاسىنداعى سىرگەلى اتالاتىن اۋماعىندا (قازاقتىڭ سىرگەلى رۋى اتىنداعى قونىس) «حاناباد» اتتى ورتاعاسىرلىق سارايدىڭ ورنى، تاشكەنتتەن 40 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان انگرەن ماڭايىندا «كۇلتوبە»، «قىرىق قىز»، «كۇشىلىك اۋىلى»، ت.ب. جەرلەردىڭ قازاق تاريحىمەن بايلانىستىلىعى جونىندە جازادى. اقيقاتىندا، تاشكەنت 200 جىلداي (1598-1784 جج.) قازاق حاندىعىنىڭ باستى قالاسى بولعاندىعى بەلگىلى. ماسەلەن، انگرەندەگى كۇلتوبە دەگەن جەردە قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى باس قوسىپ كەڭەسەتىندىگى جونىندە م. تىنىشپاەۆتا ءوز ەڭبەگىندە جازادى، سوندىقتان حالىق اۋزىندا «كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە جيىن» دەگەن ناقىل ءسوز قالىپ قويعان. سول سياقتى بوستاندىق اۋدانىنداعى ازاتباسى وزەنى مەن ازاتباسى اۋىلىنىڭ (قازاقتار تۇراتىن ەلدى-مەكەن) تۇيەتاۋ تاۋشىعىنىڭ قازاق تاريحى ءۇشىن ماڭىزى ەرەكشە، سەبەبى، ابىلاي حان قازاق جەرىن ازات ەتۋدى تاشكەنتتەن باستاپ، جوڭعارلاردى ىعىستىرا وتىرىپ، شىرشىق وزەنىنىڭ ماڭىنا تىقسىرىپ، شەشۋشى جەڭىسكە جەتەدى، سوندىقتان قازاقتار بۇل جەردى ازاتتىقتىڭ باسى دەپ اتاعان، بۇگىندە بۇل جەر «ازادباش» دەپ اتالادى.

تاشكەنت قالاسىنداعى قازاقتىڭ رۋ-تايپالارىمەن اتالاتىن كونە مەشىتتەر: قويلىق اتا (ۇلى ءجۇز ىستى رۋىنىڭ), سۇزەك اتا (وشاقتى), شىمىر اتا (دۋلات), زەڭگى بابا (جالايىرلاردىڭ), سونداي اق،  قازاقمازار، جىلاندى اتا، جالاڭاش اتا، شوپان اتا ت.ب. كونەدەن كەلە جاتقان اۋليەلى مەكەندەر ورنىنا بارىپ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ناتيجەسىندە «ورتا ازيا قازاقتارىنىڭ كيەلى جەرلەرى» (2022) اتتى مونوگرافياسىن جارىققا شىعاردى. ا.توقتاباي اعامىز قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇراسىن زەرتتەۋشى عانا ەمەس جوقتاۋشىسى دەپ ايتساقتا قاتەلەسپەيمىز. ول تەك شەت جەرلەردەگى كيەلى جەرلەردى عانا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ ۇلى تۇلعالارى، ماسەلەن، س. راحيموۆتىڭ قازاق ەكەندىگى جونىندە دە زەرتتەپ، حالىققا قازاق ەكەندىگىن دالەلدەدى. ءبىز مۇندا تەك شەت جەرلەردەگى قازاق تاريحى مەن مادەني مۇراسىنا قاتىستى  ەڭبەگىن عانا سارالاپ جاتىرمىز، ونىڭ «جىلقى كۋلتى» ەڭبەگى تەك ەلىمىزدە عانا ەمەس، شەت ەلدەردە قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ،  ۇلكەن باعاسىن العان ەڭبەك. ا. توقتابايدىڭ تاريحي-ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەرى جان-جاقتى، سان-سالالى. ەلىمىزگە بەلگىلى عالىم، تاريحشى-ەتنوگراف اعامىزدى مەرەي تويىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، قالامىڭىز مۇقالماسىن، ەڭبەگىڭىز جەمىستى، وتباسىڭىز امان بولسىن دەيمىز.

ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ، ارحەولوگيا، ەتنولوگيا جانە مۋزەولوگيا كافەدراسىنىڭ  پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ب.ك. قالشاباەۆا

Abai.kz