«ياپىراي، بۇل قيال تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەيتىن نە دەگەن باقىتتى بالا ەدى» دەپ ويلايمىن عوي سوندا، كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە جاتىپ. ءراش اپكەسى اۋىلدىڭ ماڭدايعا باسقان جالعىز  دارىگەرى. تولەمبەك اعاسى بولسا، مەكتەپتە بىلدەي مۇعالىم. ول وزگە بالالار سياقتى قىزىلشا-پىزىلشاڭا بارمايدى. «اۋىرۋ» دەگەن انىقتا-ماسىن الا سالادى. اقساۋساق بولماعاندا قايتسىن. ناعاشىسى تاۋپيىق كۇركىرە-گەن فەرما باستىعى. شەرنياز باۋىرى دا بىردەڭەنىڭ قۇلاعىن ۇستاعان. قاراپ جاتقانى جوق. ايتپاقشى، وتىز جەتىنشى جىلى «حالىق جاۋى» بولىپ اتىلىپ كەتكەن اقپا اقىن - اراپ وسى اۋىلدان شىققان. اراپ پەن قيالدىڭ ءتۇپ ناعا-شىسى ءبىر. ناعاشىلارى مىقتى بولعانعا ۇقسايدى...

ءسويتىپ، سۋقانىمىز سۇيمەسە دە، قۋ ساباعىنا قايتا كىرىستىك قوي. بىراق، ۇزاققا بارمادى...اۋىلدىڭ بالالارى اندا-ساندا ات سۋارۋعا باراتىنبىز. كولگە جا-قىن بولعاندىقتان با، بۇل جاقتىڭ سۋى اششى بولىپ كەلەتىن. تۇششى سۋعا قاندى-رىپ الۋ ءۇشىن، اتتارىمىزدى جوعارى جاقتاعى بۇلاقتارعا بارىپ سۋاراتىنبىز. سونداي ءبىر ات سۋارۋ كەزىندە - اكەم ءمىنىپ كەلگەن اساۋ ات مەنى سۇيرەتىپ كەتىپ، اياقتى سىندىرىپ، ءبىر جىلداي ساباقتان قالعانىم بار. «شالقاڭنان ءتۇسىپ جات تا قوي ەندى، قۇدايىم تىلەۋىڭدى بەردى» دەپ قيال دوسىم كۇلگەن سوندا.

«ياپىراي، بۇل قيال تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەيتىن نە دەگەن باقىتتى بالا ەدى» دەپ ويلايمىن عوي سوندا، كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە جاتىپ. ءراش اپكەسى اۋىلدىڭ ماڭدايعا باسقان جالعىز  دارىگەرى. تولەمبەك اعاسى بولسا، مەكتەپتە بىلدەي مۇعالىم. ول وزگە بالالار سياقتى قىزىلشا-پىزىلشاڭا بارمايدى. «اۋىرۋ» دەگەن انىقتا-ماسىن الا سالادى. اقساۋساق بولماعاندا قايتسىن. ناعاشىسى تاۋپيىق كۇركىرە-گەن فەرما باستىعى. شەرنياز باۋىرى دا بىردەڭەنىڭ قۇلاعىن ۇستاعان. قاراپ جاتقانى جوق. ايتپاقشى، وتىز جەتىنشى جىلى «حالىق جاۋى» بولىپ اتىلىپ كەتكەن اقپا اقىن - اراپ وسى اۋىلدان شىققان. اراپ پەن قيالدىڭ ءتۇپ ناعا-شىسى ءبىر. ناعاشىلارى مىقتى بولعانعا ۇقسايدى...

ءسويتىپ، سۋقانىمىز سۇيمەسە دە، قۋ ساباعىنا قايتا كىرىستىك قوي. بىراق، ۇزاققا بارمادى...اۋىلدىڭ بالالارى اندا-ساندا ات سۋارۋعا باراتىنبىز. كولگە جا-قىن بولعاندىقتان با، بۇل جاقتىڭ سۋى اششى بولىپ كەلەتىن. تۇششى سۋعا قاندى-رىپ الۋ ءۇشىن، اتتارىمىزدى جوعارى جاقتاعى بۇلاقتارعا بارىپ سۋاراتىنبىز. سونداي ءبىر ات سۋارۋ كەزىندە - اكەم ءمىنىپ كەلگەن اساۋ ات مەنى سۇيرەتىپ كەتىپ، اياقتى سىندىرىپ، ءبىر جىلداي ساباقتان قالعانىم بار. «شالقاڭنان ءتۇسىپ جات تا قوي ەندى، قۇدايىم تىلەۋىڭدى بەردى» دەپ قيال دوسىم كۇلگەن سوندا.

ارادا ءبىراز جىلدار وتكەندە ءبىز ءوزىمىزدىڭ اتامەكەن - اياگوز جاققا كوشىپ كەت-تىك. جايپاقتا اپكەم تولەۋعايشا مەن جەزدەم تۇرسىنبەك زاكەريانوۆتار كىش-كەنتاي زىبيلامەن كوشپەي قالىپ قويعان. بۇگىندە مەنىڭ سول قايران جالعىز ءاپ-كەم دە، جەزدەم دە ومىردەن وزعان. ولارعا سول بۇرىنعى «كوممۋنيزم» مەن «ءسوتسياليزمنىڭ»، قازىرگى جايپاقتىڭ توپىراعى بۇيىرعان ەكەن. قيالدىڭ اكە-شەشەسى، مەنىڭ اكە-شەشەم، اعام دا بۇگىندە باقيلىق بولعان...

مەن اتامەكەن اياگوزدىڭ «اقشاتاۋ» ورتا مەكتەبىنەن ءبىتىرىپ، ءبىر-ەكى جىل اۋىل-دا، اياگوز اۋداندىق مادەنيەت بولىمىندە، اۋداندىق «العا» گازەتىندە قىزمەت ىستەپ، ەكى جىلدىق اسكەري بورىشىمدى اياقتاپ كەلىسىمەن بىردەن اسەم الماتى-عا تارتىپ، سول كەزدەگى س.م. كيروۆ اتىنداعى قازمۋ-دىڭ جۋرناليستكا فاكۋل-تەتىندە وقىدىم، رەسپۋبليكالىق «قاينار»، «جالىن» باسپالارىندا، قازاق راديوسى مەن تەلەديدارىندا، ءتاۋلسىز ساياسي «ازات» گازەتىندە، الماتى قالاسى اكىمدىگىندە ءار ءتۇرلى قىزمەتتەر اتقاردىم.

اياگوزدە وقىپ جۇرگەنىمدە دە اراكىدىك الاكولگە سوعىپ تۇردىم. بىراق، قيالمەن قاتىناس سيرەدى. «كوزدەن كەتكەن سوڭ، كوڭىلدەن دە كەتەدى» دەگەن سول. جاڭا ور-تا، جاڭا دوستار دەگەندەي...دەگەنمەن، جايپاق جاقتان حات-حابار الىپ تۇردىق. دوسىمدى ءراش اپكەسى «كارى اكە-شەشەڭدى قايدا تاستاپ كەتپەكسىڭ» دەپ، كونسەر-ۆاتورياعا جىبەرمەي الىپ قالىپتى. كولىكتىڭ جاقسىسىن ءمىنىپ، قىزدىڭ سۇلۋىن قۇشۋعا قۇشتار دوسىم ءدايىمحان ەسىمدى اۋىلدىڭ تاماشا ءبىر قىزىنا ۇيلەنىپتى دەپ ەستىدىم. بالا كۇنگى دوستىق قىمبات قوي قانشا دەگەنمەن، ىشتەي تىلەۋلەس بولىپ ءجۇردىم...

قيال دوسىمدى مەن ارادا كوپ جىلدار وتكەندە، «قاينار» باسپاسىندا قىز-مەتتە جۇرگەنىمدە، ءبىر سىقاق ولەڭ جازىپ، ونى اۋەلى «بالدىرعان» جۋرنالىن-داعى ەسكى دوس اقىن نەسىپبەك ايتۇلىنا، اقىرى، سونىڭ سىلتەۋىمەن «ارا» جۋر-نالىنىڭ ءبولىم باستىعىنا اپارىپ بەرگەنىم بار. ءبولىم باستىعى دەگەنىم، قاي-دان بىلەيىن، بالا كۇنگى دوسىم قيال سابدالين بولىپ شىقپاسى بار ما! باسىن-دا قيال دا ء(وزى ءسال قىزۋلاۋ ەكەن) مەن دە ءبىر-ءبىرىمىزدى تانىماي، ودىرايىسىپ قالدىق. بىراق، كوپ ۋاقىت وتپەي بۇرىنعىشا شۇيىركەلەسىپ، سوناۋ ءبىر ەستەن كەت-پەس بالالىق شاعىمىزدى ەسكە الىسقانبىز. دوسىم اۋداندىق، وبلىستىق گاز-ەتتەردە شىڭدالىپ، ورلەپ الماتىعا كەلىپتى. قايتارىمدا قيال:

- جۇماش، ولەڭدەرىڭمەن سىرتتاي تانىسپىن. تاماشا ليريك اقىن بولىپسىڭ. تەك الدەكىمدەرگە ەلىكپەگەنىڭ دۇرىس بولار ەدى. سىقاعىڭنىڭ الدى دا، سوڭى دا وسى بولسىن. ويتكەنى، ليريك اقىندى ساتيريك اقىن ولتىرەدى اقىر اياعىندا، وسىنى ۇمىتپا! - دەپ ول مەنىڭ «اپاما جەزدەم ساي» دەگەن سىقاق ولەڭىمدى ور-ىسشاعا اۋدارتىپ، ەكى تىلدە «ارا-شمەل» جۋرنالىنا جاريالاتقانى بار.

ءسال تولعانى بولماسا، الدىمدا تۇرعان سول باياعى اڭقىلداعان، ەش وزگەرمەگەن قيال باۋىرىم ەدى. بۇدان كەيىن ەكى دوس بۇرىنعىشا، توننىڭ ىشكى باۋىنداي قايتادان ارالاسىپ كەتتىك. ىشىمدىگىمىز دە، سۋات جاعالايتىنىمىز دا، كوگال قۋا-تىنىمىز دا ءبىر. بىراق، سوڭعى ۋاقىتتا دوسىمنىڭ الگى پالەنى جيىلەتكەنىن باي-قادىم. ءىش تارتايىن دەسەم، قيمايمىن. اقىل ايتايىن دەسەم، ءوزىم جەتىسىپ تۇر-عانىم شامالى، مەن دە ىشەمىن. اقىرىندا، دوسىم «ارادان» وڭباي اراندا-دى. بىلايشا ايتقاندا، تەپ-تەگىس جەردەن ءسۇرىندى. بىرەۋمەن شاتاقتاسقاندى قوي، وكپەلەتىپ العانىنا وكىنەتىن پاراساتتى دوسىم، سايتان ءتۇرتتى مە، باس-كوز دەمەي، قىپ-قىزىل توبەلەستىڭ ىشىنە قويدى دا كەتتى! ىشىمدىكتىڭ كەسىرىنە قوسا، الدەكىمدەردىڭ ايتاقتاۋىنان دا بولعانىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلەمىن-اۋ! ام-ال نە، بولار ءىس بولىپ قويدى. ەكى تۇيە سۇيكەنسە، اراسىندا شىبىن ولەدىنىڭ كە-ءرى. اقىرىندا، باسىن زورعا دەپ اراشالادى. «ءبارى وزىمنەن...تىنىش جۇرسەم، مەندە نە اتاسىنىڭ قۇنى بار» دەدى دە، ءوزى جوعالىپ كەتتى.

«ءىشىپ ءجۇرىپ، تاعى ءبىر شۇقىر بىردەڭەسىنە ءتۇسىپ كەتپەدى مە» دەپ جۇرەكسىنىڭكى-رەپ جۇرسەم، قيالىم سوۆەتتىڭ قىلىشىنان ءالى قان تامىپ تۇرعان كەزدە، جاۋ امەريكانىڭ «جاۋىز» راديوسىنىڭ شتاب پاتەرىنەن (ازاتتىق) بارىپ بىراق شىعىپتى عوي سابازىم! ريزا بولىپ كەتكەم بە، «ولمە، دوسىم» دەمەيمىن بە سوندا. «ءوي، مەن ولمەيمىن عوي» دەيدى ول دا. قيال سابدالين ءسويتىپ، «ازاتتىق-تىڭ» قازاقستانداعى بىلدەي تۇڭعىش ءتىلشىسى، كەيىن قازاستانداعى بيۋروسىنىڭ باستىعى بولدى.

قازاقستانداعى تۇڭعىش ساياسي قوزعالىس «ازات» قوزعالىسىندا، ونىڭ وسى اتتاس گازەتىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىمىزدە: سابەتقازى اقاتاي، ميحايل ەسەنال-يەۆ، مارات شورمانوۆ، حاسەن قوجا-احمەت، جاسارال قۋانىشالى، دوس كوشىم، مىنا مەن جانە تاعى باسقا ۇلتجاندى ازاماتتار وسى قيالدىڭ ارقاسىندا «از-اتتىق» راديوسى ارقىلى ءوزىمىزدىڭ عانا ەمەس، شەتەلدىك قازاقتارعا دا كەڭىنەن تانىمال بولعان ەدىك. سول تۇستاعى «ازاتتىق» راديوسىنىڭ ديرەكتورى حاسەن ورالتايمەن، تۇركيا تۇرىكشىلدەرمەن: تۇران يازعانمەن، ەردوعان اسىلۇيجىمەن، سىدىحان ۇلىشايمەن، شەريزات دوعىرىمەن، نۇركامال پىنارمەن، سۋات شەر-ۋشىمەن، ت.ب. بەلگىلى تۇلعالارمەن ءبىزدى وسى قيال دوسىمىز تانىستىرعانىن ۇم-ىتقامىز جوق.

1990 جىلى ءوزىم ورىنباسار بولىپ جۇرگەن «ازات» گازەتىندە (رەداكتورى مار-قۇم باتىرحان دارىمبەت) جارىق كورگەن مەنىڭ ايگىلى جەلتوقسان قاسىرەتى جايلى جازىلعان «زوبالاڭ» اتتى داستانىمدى جوعارى باعالاعان دا، ءارى وسى داستان-نىڭ «ازاتتىق» راديوسىنان ءبىر ساعاتتىق راديو قويىلىم رەتىندە بەرىلۋىنە (وقىعاندار - نۇركامال پىنار، سۋات شەرۋشى) مۇرىندىق بولعان دا وسى قيال سابدالين. سول جولى داستانىم ءۇشىن ءبىرىنشى رەت قوماقتى قالام اقى الدىم.

1990 جىلى جازدا قيال سابدالين ءبىزدىڭ «ازات» گازەتىنە «ازاتتىق» راديوسى-نىڭ تاريحى حاقىندا، جاكەن باپىش، حاسەن ورالتاي تۋرالى توپ ماقالا بەرگە-ءنى ءالى ەسىمدە. سول جىلدىڭ شىلدە ايىندا قازاقستان توپىراعىنا ءيسى تۇرىككە تانىمال ءبىر توپ ءمىللاتشىل ازاماتتار مىنگەن ۇشاق كەلىپ قوندى. ولار: حاسەن ورالتاي، تۋران يازعان، ەردوعان اسىلۇيجە، سىدىحان ۇلىشاي، شابان قاراتاش، ت.ب. ازاماتتار ەدى. قۇرمەتتى مەيمانداردى مۇحتار شاحانوۆ، سابەتقازى اقا-تاي، مارات شورمانوۆ، جاعدا بابالىقۇلى، قيال سابدالين، حاسەن قوجا اح-مەت، مەن جانە تاعى باسقا ۇلتجاندى ازاماتتار قارسى الدىق. مۇحتار شاحانوۆ اعامىز «قازاقستان» قوناق ۇيىندە سول كۇنى قوناقتارعا ارناپ كەشكى اس بەردى.

تۇركيادان كەلگەن كىلەڭ تۇرىكشىل ازاماتتارمەن تانىستىعىم مەنىڭ ومىرىمە دە ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزدى. ارادا ءبىر-جار جىل وتكەندە ايگىلى "تۇرىك دانالارى" اتتى اۆتورلىق تەلەباعدارلامانى ومىرگە اكەلۋىمە مۇرىندىق بولدى. 2000 جىلعا دەيىن اپتا سايىن بەرىلىپ تۇراتىن جارتى ساعاتتىق بۇل تەلەحابارىم ەف-يردەن تۇسكەن ەمەس. قىسقاسى، تۇرىكشىل باۋىرلاردىڭ الماتىعا كەلۋى ءىرى وقيعا بولعان ەدى. نە ءبىر قىزىق جاعداياتتارعا دا قارىق بولىپپىز. الداعى ۋاقىتتار-دا ول ءوز الدىنا ءبىر شىجىعى مول «قىزىق» ماقالا بولاتىن ءتۇرى بار...

قىزىق دەمەكشى، انەۋ ءبىر جىلى قيال دوسىم جانە جوعالىپ كەتتى. «ياپىراي، نە بولىپ قالدى» دەمەيمىز بە ەندى. ءوزىمىز باسقارىپ وتىرعان «تانىم.تۆ» سايتى ارقىلى «قايداسىڭ، باۋىرىم؟» دەپ سۇراۋ سالىپ ىزدەمەيمىن بە، اقىرى ەكەۋ-ءمىزدىڭ ورتاق دوسىمىز - ءفادلي ءالي ارقىلى تاۋىپ المايمىن با، «باۋىرىم بارسىڭ با، ءتىرىسىڭ بە» دەمەيمىن بە. «ءوي، مەن ولمەيمىن عوي» دەيدى ول دا. ساس-پايدى. باسە، مەن بىلەتىن قابىرعالى قالامگەر قيال سابدالين وسىنداي بولسا كەرەك ەدى عوي دەيمىن. قازىر ەكەۋمىز بۇرىنعىشا ارالاسىپ-قۇرالاسىپ تۇرام-ىز. بالا كۇننەن بەرگى دوسىم ۇرتتاعانىن، «كوگالدى» قۋعانىن شورت دوعارعان. سول شورت دوعارعاننىڭ دا كەسىرى مە ەكەن، جۇرەك تالماسىنا ۇشىراعان. اقىرى وتا جاساتقان. ابىلايى ءالى انا جاقتا...وتىر. بۇل وقيعا قيال مەن ءدايىمحاندى ويسىراتىپ كەتكەنىن مەن جاقسى بىلەمىن. بىراق، مەنىڭ قولىمدا نە تۇر، «ولمە، دوسىم» دەگەننەن باسقا!

سۇلەيمەن پايعامباردىڭ جۇزىگىنىڭ استىندا «بۇل دا وتەدى» دەگەن جازۋ بار ەكەن...

سوڭى

Abai.kz