ءتورتىنشى تاراۋ

1

ءتورتىنشى تاراۋ

1

ماقسۇتتار قۇلجاعا كەلىپ جاتقالى ون بەس كۇندەي ۋاقىت بولعان، وسى كۇندەر ىشىندە مۇحاباي گۋبەرناتورعا زورعا ءبىر رەت كىردى. شەرۋ ارىزىن قىتاي تىلىندە سى-لىڭ-بۋ دەپ اتالاتىن گۋبەرنەلىك شتابتىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى ليۋ بين ءيدىڭ وزىنە ەنگىزىپ، كۇرەنىڭ بۇكىل ماسەلەنى شەشپەي وتىرعانىن اشىپ ايتقان. «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسىنىڭ» اتىنان دايەكتى ءىس ەتىپ قويعان-دى. گەنەرال كۇرە ۋەزدىك ۇكىمەتىن باسقارعان پولكوۆنيكپەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەندە، ما شيانگون اناداعى گۇلنازىم قولىمەن جازىلعان قولحاتپەن قوسىپ، شەرۋ ەلىندەگى كەرىمبەك دەيتىننىڭ ەرتە كۇننەن ۇكىمەت نازارىنداعى «بۇلىكشىل» ادام ەكەنىن تىركەپ، رەسمي قاتىناس حاتىن بەرى جولدادى. بۇل ەندى كەرىمبەكتىڭ ءوز باسىن دا جاۋاپتى ەتەرلىك جول جاساۋ ارەكەتى بولاتىن. «ەل ءبۇلدىرۋشى، جالاقور» دەگەن اكت قاعاز كەلىپ ءتۇستى. جانە بۇكىل شەرۋ رۋىن تاراتۋ تۋرالى ما شيانگوننىڭ ليۋ بين يگە ەرتە كۇننەن جولداپ قويعان رەسمي بايلانىس قاعازى بار. وندا كەرىمبەكتىڭ اتى ەرەكشە قاداعالانعان. مۇحاباي جاقتاپ وتىرعان وسى كەرىمبەك. سول ءۇشىن ليۋ بين ي ءوز قارىنداسىنىڭ كۇيەۋى - ما شيانگوننىڭ ەمەۋىرىنىمەن قازاق قىزىن سۇراقشىنىڭ قالاي اكەتۋى جايلى بالەندەي ءمان بەرىپ، شىمىرىككەن جوق... قايتا، ما شيانگوننەن الگىندەي كەرى قاتىناس جەتىپ، كەرىمبەك ىستەپ جۇرگەننىڭ ءبارى ونىڭ «ۇكىمەتكە ىشتەي قارسى، قاستاندىق پيعىلى» ەكەنىن ءبىرتالاي قاۋىپ-قاتەرلى دالەلمەن شوعىرلاندىرا تىركەي جازعاندا، بۇل جۇمىس ءتىپتى ەندى مۇحابايدىڭ ءوز باسىنا دا سۇراق تۋدىرعانداي بولدى... كۇماندى ساۋال ءوز-وزىنەن تۋعان. ونىڭ نە سەبەپتەن بۇل ارىزدى ءوزى كوتەرىپ، سوڭىنداعى ارىز يەسى بولعان كۇدىكتى قازاقتاردى دۇربەلەڭدەتىپ باستاپ جۇرگەنىنەن قاھارلى گەنەرال ەندى انىق ءىش تارتتى. كەرىمبەك دەگەننىڭ كىم ەكەنى جايلى، مۇحابايدى كوزگە شۇقىعانداي ەتىپ بۇنىڭ وزىنە تەرگەۋ سالعاندا، ايماقتىق ءبىر ۇلكەن مەكەمەنىڭ باستىعى - مۇحاباي شىنىمەن ساسا باستاعان. مۇحاباي ءوز جاۋابىندا بىرىنشىدەن، قازاقتىڭ مۇنداي ءجون-جوبانى جانە ءتىلدى بىلمەيتىندىكتەن، سونىڭ مۇقتاجىنا قاراۋعا «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسى» جاۋاپتى ەكەنىن، ۇكىمەت بۇنىڭ ءوزىن ارنايى سونداي جۇمىستار ءۇشىن قويىپ وتىرعانىن، ەكىنشىدەن، ولاردىڭ العاشقى ارىزى بويىنشا «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسى» جىبەرگەن بايلانىسقا كۇرە جەتە نازار اۋدارماعاندىقتان كىرىسىپ جۇرگەنىن تىلگە تيەك ەتكەن بولدى. جول نۇسقاپ، ايتارىن جەتكىزىپ قانا بەرۋ ماقساتىندا ەكەنىن دالەلدەي الماي تەرلەدى. سونداي تۇستا ەندىگى ءوز ءحالىنىڭ دە انىق مۇشكىل ەكەنىن اڭداعان. ما شيانگوندى جامانداۋمەن ليۋ بين ءيدىڭ ءىشىن جىلىتا العان جوق.

- الدە، ما شيانگون وڭباعىردىڭ ساعان ىستەگەن ءبىر جازىعى بار ما؟ - دەپ، اسا شارگەز ادام ەكەنى بىردەن بايقالاتىن گۋبەرناتور مۇحابايعا وتىرىك اڭقاۋسىپ قارادى.

كۇرەگە قۇلاق اسقان ليۋ بين ي مۇحابايدىڭ وسى «قىستىرىلۋى» تۋرالى ەرتەڭگى ساعات سەگىزدە تۇسىنىك جازىپ كەلۋىن بۇيىرىپ، ونى ءوز الدىنان كارلەنىپ شىعارعان. مۇحاباي وسى كۇنى ءدىن نازاراتىنا - ءالىحان تورەگە بارىپ جولىعۋعا ءماجبۇر بولدى. سەبەبى ءالىحان شەرۋدىڭ ءدىن نازاراتىنا بەرگەن اناداعى ارىزىن قولىنا الىپ، ءوز توتەسىمەن گەنەرالعا بارماسا بولماۋعا اينالعان. مۇحاباي الىحانعا كەلىپ وسىنى ءوتىنىش ەتتى. سونىمەن ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ وزگە ءبىر جۇمىستاردى دا سىلتاۋراتقان بوپ مۇحابايدان بۇرىن ءالىحان تورە كەلىپ، گۋبەرنيا باستىعىنا كىرگەن.

بىراق ما شيانگوننىڭ دەگەنى دەگەندەي شىعىپ، بۇل جۇمىسقا ءدىن نازاراتىنىڭ دا بىلىنبەي بۇيىرلەپ ارالاسقانىن انداعاندا، ليۋ بين ي كەرىمبەك تۋرالى ما شيانگون ايتىپ جاتقان بەتى تەرىس دالەلدەرگە تولىعىراق كوز جەتكىزە تۇسكەندەي بولدى. بۇلاردىڭ ۇيىمداسا باستاعانى قيتىعىنا شىڭداپ ءتيدى. «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسى!»، «ءدىن نازاراتى!» مۇسىلماندار بارلىعى سىبىرلاسىپ العان سياقتى. بۇل «انىق قاتەرلى بەت». سونىمەن قازاق، تاتار بىرلەسكەن ۇيىمشىل ارىزدى بۇل جاقتا مۇحاباي قولداپ جاتقان بولدى. ول بارىنشا «تەرىس» ادام ەكەندىگىنەن سەزىك الدىرعان-دى. ليۋ بين ي ىسقاقبەككە تەلەفونمەن «مۇحابايدىڭ ورنىنا ۋاقىتشا وتىراسىڭ» دەگەندى حابارلادى. بۇل ءسوز مۇحابايدى تەك قويماي، قاماۋعا الۋعا اينالعان سىڭايدى اڭعارتقان. قاماۋعا ءبىر الىندى دەگەن ءسوز ۇرىمجىگە ايدالىپ، مۇحاباي اتتى ادامنىڭ سۋ تۇبىنە كەتكەن بولادى.

از ۇلتتىڭ وقىعان ادامىن ازايتا بەرۋگە سىلتاۋ، جەلەۋ كەرەك. ماسەلەن، بۇگىن وسى مۇحابايدى ۇستايتىن بولسا، قالعان ۇيعىر، قازاق، قىرعىزعا «قىلمىسكەردىڭ» ايىبىن ەسەلەپ، قۇزعىنداتا جاريالايدى. تىرپ ەتۋگە ەشكىمنىڭ شاماسىن كەلتىرمەيدى. بىرىنە سونى ىستەسە، قالعانىنا جول اشىلا تۇسەدى. گەنەرال وسى ورايدا شەرۋ تۋرالى ما شيانگون جازعان قاتىناستى مۇقياتتاپ قايتا قارادى... پولكوۆنيك كەرىمبەك پەن شەرۋدەن اياپ قالعان قارالىعى بولماي، بۇل ەلدىڭ زاماننان بەرگى «ىستەپ» كەلە جاتقان سان ءتۇرلى تىنىشسىز ايتىس-تارتىسىن: ۇكىمەت ادامى جەكەلەپ بارسا، ءىز-ءتۇزسىز جوق ەتىپ ءولتىرۋ سونان شىعاتىنىن، اكىمشىلىك قىزمەتكەرى بارسا ساباۋ سودان تۋاتىنىن، توبەلەس سالۋ مەن توپتانىپ ارىزدانۋ تاعى سونان قوزداپ ورەتىنىن ءبىر ايتقان.

سوعان قوسا ماموزى دەگەن كۇرەنىڭ وكىمەت ءۇشىن وڭ كوزىندەي بولعان جاقسى قىزمەتكەردىڭ قىزىن الىپ قاشتىرىپ، كۇنى بۇگىن تاپتىرماي، جوعالتىپ وتىرعانىن جازعان. دۇڭگەندەردى ەكىگە ءبولىپ، كەدەيلەردى «يناباتتى» كىسىلەرىنە قۇتىرتىپ ايداپ سالىپ وتىرعانىن دىلگىر سوزدەرمەن جەتكىزگەن. «اسىرەسە الىم-سالىق جانجالى وسى شەرۋدە» دەگەن. بۇل جاڭ قاي شى ۇكىمەتىنىڭ جانىنا اسىرەسە شىنداپ تيەتىن جەرى. وسىدان كەيىن ليۋ بين ءيدىڭ قاباعى مۇحابايعا مۇلدە تەرىس بوپ، ءىس بەتى ەندى كۇن رايىنداي شۇعىل بۇزىلعان. انادا مۇحابايعا سەنىم ارتقان فاتيحتار جۇمىسىنىڭ جوسپارىنا ەندى انىق زور نۇقسان كەلۋگە اينالدى! اسىرەسە مىنە، وسىعان كەلگەندە ىسقاقبەك، فۋجە، ماقسۇتتىڭ جانى ءدال مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلە ساستى... ىسقاقبەك، فۋجە، مۇحابايلاردىڭ شەرۋ ىشىندە وتكىزىلگەن جاسىرىن جيىندى ەستىگەلى بەرگى ءتىل جەتپەس قۋانىشتارى سۋ سەپكەندەي باسىلدى. ۇشەۋى ەندى اقىل قورىتۋ ءۇشىن باس قوسىپ، جاسى ۇلكەن ءالىحان تورەگە كەلدى. بۇل جولى كەرىمبەكتەر تاۋدا قالعان. شىلدەنىڭ ىشىندە بيىل قۇلجادا كۇن ىستىق بولعاندىقتان جايلاۋدان تۇسە الماپ ەدى.

- مەنى دە تاۋبا-قازىعىما بايلاي ما دەپ ەدىم، ەل ىشىندەگى كادىرىمىزگە قاراپ تيىسە الماي قويا بەرگەنىن سەزدىم، - دەپ باستادى ءالىحان ءسوزىن: - بۇعان ەندى بۇركىتتىڭ قوياسىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن قۇرىم كيگىز اساتقانداي بىردەمە كەرەك...

ءبىر وڭعا باسسا، ءىسىڭ سوندا باسار، كورىپ تۇر.

- انا ءبىز كۋالىككە اكەلگەن تاتار جاستارىن قابىلداماي وتىر! تىم قۇرسا، سولاردىڭ كۋالىگىن تىڭداپ، ايتارىن اۋىزبا-اۋىز ەستىگەندە دە، مۇحاباي اعامىزدىڭ بۇل ىسىنە ءسال جەڭىلدەۋ قارار ما ەدى؟ - دەپ ماقسۇت ارمان ەتە سويلەدى. ءالىحاننىڭ ول دا ويىندا ەكەن.

- سونىڭ ءبارىن، ىشتەگى قوياسى تۇسكەن سوڭ، قۇلپىرىپ شىققان الگى بۇركىتتەي، كوڭىلدەندىرىپ الىپ قوزعالۋىڭا بولادى. انىق قىبى قانىپ كەتسە، تاتار قىزداردى ەرمەك ءۇشىن تىڭداپ كورۋى دە اجەپ ەمەس... سولار ارقىلى گۇلنازىمعا دا سەبى ءتيىپ كەتۋىنە بولادى، - ءالىحان وسىنداي پىكىرلەردى ايتا وتىرىپ ەندى تەك «پارە» كەرەك ەكەنىن قورىتا سويلەگەن. ىسقاقبەك قوستاپ:

- «التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايادى» دەگەن عوي، - دەپ ەدى، ءدىندار ءالىحان ونىڭ ءسوز ساپتاسىنا كەلىسپەگەن قياپاتپەن اۋەلى ازىراق كۇلىپ الدى دا، ەندى اشىق رەنجىگەن ۇنمەن:

- مىنە، ءبىزدى مۇسىلماندىقتان شىعاراتىن وسىنداي دۇمشە ۇعىم!.. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن ەشبىر مۇسىلمان بىلمەي ايتادى! نادۇرىس، قاتە! پەرىشتە التىندى كورگەن سوڭ اللانىڭ ساۋلەت، نۇرىمەن جاراتقان جاقسى نارسەسىن اتتاپ كەتپەيتىن، باسىپ كەتىپ نادان بولمايىن، - دەپ قۇرمەتتەپ جولدان قاشىپ ەدى. سەندەردىڭ الگى «جولدان شىعادى»، «جولدان تايادى» دەپ ساۋەگەيسىپ جۇرگەندەرىڭ سول! - دەپ، شامدانىڭقىراپ سويلەدى: - ءجۇزىن قۇبىلاعا، نيەتىن قۇدايعا بەرگەن ءمۇھمىن-مۇسىلمان بالاسى جاڭاعىداي قولدانۋعا قاتتى-نازار، بولمايدى! - وتە تەتىر، تەتىر! ودان حالاس بولۋ كەرەك! - دەدى، قىزاراقتاپ. ءۇش جىگىت امالسىز ۇندەي الماي، جۇيەدەن ۇتىلعاندارىن ۇيالىپ قالدى.

ليۋ بين ءيدىڭ اديۋتانتى، ءارى ءتىلماشى، سوزگە جۇيرىك مايور دۇڭگەن ۇرىمجىدە اسكەري مەكتەپتە ىسقاقبەكپەن بىرگە وقىعان. جانە ەكەۋىنىڭ ءار كەز دۇرىس ۇشىراسىمى دا بولاتىن. ليۋ بين ي سول ارقىلى پارەنى قاتتى جەيدى دەۋشى ەدى. «پارە» اتتى ادامدى ءوز رۋحىنىڭ بىلعانىشتىعىنا وراي، «قۇلاق كەستى قۇل» ەتىپ الۋعا بولاتىن «عىلىم» گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ تۇزىن تاتقان بارلىق شەنەۋنىكتەر ءۇشىن دۇعالىق سۋىنداي.

ىسقاقبەك سول اديۋتانتقا ەكى-ءۇش قايتا بارىپ قۇپيا اينالدىردى.

...ليۋ بين ي بىلتىر ەلىنە كوشكەن شىڭجاڭ ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى شىڭ شى ءسايدى شىعارىپ سالۋعا ۇرىمجىگە بارعاندا، شىعىس تۇركستان ولكەسىنەن، 1933 جىلدان 1943 جىلعا دەيىن ون جىل ىشىندە، جەتپىس ماشيناعا ءۇي-مۇكامال، التىن-كۇمىسىن ارتىپ كوشكەنىن ءوز كوزىمەن كورگەن... سوندا ءبىر جاعىنان جاعاسىن ۇستاپ، تاڭىرقاسا، ەكىشپى جاعىنان مۇنىڭ ءىشىن ورتەگەن ۇلكەن قىزعانىش تا كىرگەندەي، قۇلجاعا تىنىشسىزدانىپ قايتقان. سونىمەن قورىتىندى ءسوز پارا اساتۋ بولدى. سول حابار بويىنشا تايلاقباي شەرۋ جيىنىنا اقىل سالىپ، گۇلنازىم جونىندە كەرەككە جاراسا جاراتىڭدار دەپ اناداعى مولتان قوسقان تورى قىسىراقتىڭ ءۇيىرىن اۋىلدىڭ ارىپپاي باستاعان جىگىتتەرىنە ايداتا جىبەرگەن. وسىدان كەيىنگى ەكى-ءۇش كۇندى ماقسۇتتار قالانىڭ ءدوڭ-مازار دەيتىن جاعىنداعى ۇلكەن مال بازارىندا وتكىزدى. مال باعاسىنا قانىق گەنەرالدىڭ تابىستاۋىمەن الگى اديۋتانت ءتىلماش «ءاربىر جىلقى 300 سومنان كەم بولماسىن» دەپ وتىر دەگەن ءسوزدى مۇحابايعا قاتاڭ سىبىرىمەن ەسكەرتكەن. جىلقىنى شالما سوعىپ قاراڭعى تۇندە ۇستايتىن ارىپپاي، قارىمساقتاردىڭ قولىندا سىمعا تارتقانداي شيرىقتىرا، تۋ قۇيرىقتان ەشكى قىلى قوسىلا ەسىلگەن، قولدى قيمايتىن قارا قىل ارقان بار. بازارداعى كوپ جاياۋلاردى تاڭىرقاتىپ جىلقى ۇستاۋ باستالعان. اساۋلار دۇركىرەپ بەرى قاراي جوسىلعاندا تۇرا قاشاتىن، ءجۇن كەۋدە قاشقارلىقتار، تارانشى ۇيعىرلار دا ارىپپايدىڭ شالمانى ءبىر سوققاننان ۇستايتىن قىراندىعىنا قاراپ بۇل قازاقتى جىلقىنىڭ پىرىندەي كورىپ العان.

- اللا-اكبار! بۇلارعا ارعي اتتى، پايتاللارنى تۇتۋ قوينىڭ قوزىسىدەك ەكەندا! - دەپ تاڭىرقاساتىن. مال بازارىنىڭ كەڭ تاقتاق قوراسىندا كوپ اساۋدى جوسىلتىپ، الۋشىنىڭ كورسەتكەن جىلقىسىن شەرۋ جىگىتتەرى ءبىر بۇيىرگە تىقسىرىپ تىعىپ، ارقاندى ات ۇستىنەن تولعاپ كەپ، ۇيىرە ۇرىپ تاستاعاندا، انەۋگۇنگى مولتان اكەلگەن جاس  قىلقىنا ءتۇسىپ قۇلىنداعى داۋسى شىعا شىڭعىراتىن. شەتىنەن شۋ اساۋ، موينىنا تۋعالى نوقتا-قۇرىق ءتۇسىپ كورمەگەن وڭشەڭ تاعى بولىپ شىعاتىن.

ماقسۇت پارە مەن داۋ داۋلاۋعا ءوز ىشىنەن ەجەلگى نامىسقوي ىزاسى كەلىپ، سۇيەگى قورلانعانداي كورسە دە، ءۇنسىز شىداپ كونگەن. توپتى جىلقىنى اۋىلدان بەرى الىپ شىعاردا دا ارى-ۇجدانى جەتپەي، نامىستان اشۋى كەلىپ، ءبىر نارسەنى سىلتاۋ قىپ جولداستارىنان ءبولىنىپ كەتكەن. بۇل ۋاقىتقا شەيىن ءوز بويىندا بولماعان، وسىناۋ جامان داعدىعا ەندى ءبىر كۇندە ار-نامىسى جەتىپ، قالاي مويىنسىنىپ كەلە جاتقانى ويىنا ءالسىن-ءالى ورالا بەرگەن. جانە سوعان ءسال دە بولسا كوندىگۋ ەمەس، وزىنە مەزى كۇيدە، ىشكى لاعنەت-نالاسىن ارناۋمەن عانا شەكتەلگەن. ءالىحان تورەنىڭ ليۋ بين ءيدى قوماعاي قۇستىڭ ەڭ ءبىر ءساتسىز كەزىنە كەلىستىرە تەڭەپ شەنەگەنىن ەستىگەندە، سول سوزگە شىن ءسۇيسىنىپ، ليۋ بين ءيدى انىق جيرەنىشپەن جەك كورگەن. بۇگىنگە شەيىن كىرسىز ارداقتاپ كەلگەن، ءوز باسىن وزىنە تابىندىرعان تورەنى جەكپە-جەككە شاقىرارداي ىزالى ەدى.

ليۋ بين ي الدىنا ءوزى كەلىپ تىلەنىپ تۇرعان ءبىر شوعىر جىلقىنى قىلعۋدان تايىنىپ جاڭىلعان جوق. سابىندالعان قۇرىم كيىزدى ورتان قولمەن ارى ايداپ تىققاندا قىلعىپ سالعان بۇركىتتەي تۇيىلمەي جۇتتى. وسىدان كەيىن ءالىحان ءسوزى دانىشپاننىڭ مەگزەۋىندەي شىعىپ، اسقاق گەنەرال ءوز اديۋتانتىن اۋدارماشى، ءتىلماش ەتىپ، تاتار قىز-جىگىتتەرىن دە تىڭداپ كورۋگە الدىنا كەلتىردى.

- نە بولدى؟ - دەدى، بوساعادا شەتتەرىنەن جەرگە قاراپ ءتىزىلىپ تۇرعان: عازيز، ءلاتيف، ءاسىما، گۇلگانالارعا. جىرشى عازيز ءتىل قاتىپ:

- بولعانى سول، ءبىز ۇشەۋمىزدى اربادان ۇرىپ ءتۇسىرىپ، ءبىر دالاعا اپارىپ بايلاپ تاستادى. گۇلنازكەيدى (بۇلار گۇلنازىمدى وسىلاي اتاپ العان) الىپ كەتكەندەرىمەن تۇرماي، قالعان قىزداردىڭ بارىسىنە جەتى ادام بىلگەندەرىن ىستەدى! - دەگەن.

- سەن قىزداردى ول كەزدە كوزىڭمەن كورمەگەن بولساڭ، انىعىن قايدان بىلەسىڭ؟ مىنا ۇيالماس، توزعان بەت، قىزدارىڭ قازاقپەن بىرلەسىپ جالا جابۋى دا مۇمكىن.

- ىشىندە مىنە، مەنىڭ سۇيگەن قىزىم - ءاسىما بار... جالعان بولسا، بۇل ماعان ماقتانعالى، ءسۇيىنشى سۇراعالى ايتا ما؟

- سەن ونىمەن بۇرىن جىنىس بايلانىسىن جاساپ پا ەڭ؟

عازيز بۇل تۇستا نە دەرىن بىلمەي قىزاراقتاپ:

- جوق... بىزدە... بىزدە توي بولادى... تويعا ساحلاپ جۇرگەن ەم، - دەدى ساسىپ قالىپ. قىزدار جەرگە كىرەردەي، قۇتتارى قاشا، تومەن قاراستى. جالپاق قارا قاستى، شوي قارا گەنەرال قاتۋلانىپ:

- قىز دەگەن سىر ايتار دوسىن دۇشپانداي ساناسا بولاتىن حالىق... ار-نامىسى سونداي. ادامزاتتا ءوز تاعدىرى ءۇشىن ەڭ كوپ ويلاناتىن دا قىزدار... ولار ويلاي-ويلاي، سايتان تاپپاعاندى تاباتىنىن سەن بىلەسىڭ بە؟.. بۇرىن ايىرىلعان نامىس پاراساتىنان وسىنداي كەزدە «جاڭا ايىرىلعان» كىسى بولىپ الۋى دا مۇمكىن! - دەگەن. عازيزدىڭ ءوزىن ماسقارالاعىسى كەلگەن. قاسكوي گەنەرالدان شىققان بۇل ءسوز مىنالار ءۇشىن بەينە ايداھاردىڭ ىسقىرىعىنداي جات سۇركەي ەدى. ىسقاقبەكتىڭ تومەنگى جاعىندا وتىرعان ماقسۇت «شويىن قارا، شويىن قارانىڭ ويىن قارا» دەگەن ماتەلدى ەسكە الدى. بار ءسوز وسى بولدى. ماڭىنا جۋىتقان جوق.

...ليۋ بين ي كۇرەگە قاتىناس جازدى. «بۇل ويلانارلىق ماسەلە، قازاق قىزى وزدەرىنە قايتارىلسىن» دەگەن قاتىناستى گۋبەرناتور ما شيانگونگە جىبەردى دە، قۋعىنشىلاردىڭ قولىنا شتاب ءمورى باسىلعان، ەكى باستى ايداھار سۋرەتتى بەلگىسى بار رۇقسات-ناما قاعاز بەردى.

ليۋ بين ءيدىڭ مۇنى ىستەۋىنە كوبىرەك سەبەپشى بولعان، قازاق جايىن جاقسى بىلەتىن، اديۋتانت، ءوز كوڭىلدەسى - ىسقاقبەكتىڭ ءوتىنىشىن مۇقيات ەسكەرىپ گۋبەرناتورعا:

- تاقسىر! سول قازاقتىڭ قىزىنا قۇزىرىڭىزدان راقىم ەتىپ، بار ساۋابىن الساڭىزشى! مايمىل ادامنىڭ بەرگەنىن الادى، قايتا سۇراساڭ ۇيالارلىق شاماسى جوق، بەرمەيدى... قولىنان ەشنارسە شىقپايتىن، مىرزالىعى جوق، تار ادام دا سونىڭ ءبىر كورىنىسىنە ۇقساماس پا ەدى... ال ەگەر ءسىز ءوز مۇمكىندىگىڭىزگە بي بولعىڭىز كەلسە، كىمدى جارىلقاپ، كىمنىڭ كوز جاسىن قۇرعاتپاس ەدىڭىز؟! - دەگەن. بۇل انىعىندا، وسىنداي ءارى پاڭ، ءارى اسقاق باسشىعا تەك مىنا اديۋتانتتاي جەنتەك «سىباعا» اساتا الاتىن ەپتى ادامنىڭ عانا اۋزى بارىپ ايتار باتىلدىق بولاتىن.

ءالىحان تورەنىڭ «كورىپ كەلى» بارداي، مۇحابايدى دا ەندى ەركىنە قويا بەردى. ءسويتىپ ءبىر اي شاماسىندا ماقسۇت توبى كۇرەگە قايتىپ كەلدى. بىراق بۇل ۋاقىتتا ۇيەزدىك ۇكىمەت الدىندا كورشىلەس ءسۇيدىن دۋانىنىڭ ارىزشى قازاقتارى قاپتاپ جۇرگەندىكتەن، ماقسۇتتار ون كۇندەي ما شيانگوننىڭ بوساۋىن كۇتتى.

 

2

 

ما شيانگون ەسىكتەن كىرگەن ەكى قازاق جاسىنا شانشىلىپ قارادى. بۇلاردىڭ كىمدەر ەكەنىن ەكەۋىنىڭ سوڭىندا كەلە جاتقان ءتىلماشتان سۇراپ ءبىلدى. ماقسۇت قولىنداعى تىگىنەن جازىلعان ءۇش-ءتورت قانا ءسوزى بار «قىز قايتارىلسىن» دەگەن شتاب قاعازىن ما شيانگون ءۇنسىز ۇسىنىپ بەرگەن-ءدى.

اساۋ وياز قاعازعا قاراي سالىپ ءتىلماشتان بۇل ەكەۋىنىڭ كەرىمبەكتىڭ نەسى، كىمدەرى ەكەنىن شانشىلىپ سۇرادى. ماقسۇتتىڭ كوزىڭە سالقىن زيىنمەن قاراپ:

- ني دى بابا - كە-لىم-بە-كى؟ - دەدى. «سەنىڭ اكەڭ كەرىمبەك پە» دەگەندى ايرىقشا ىنتامەن سۇراعانداي.

ماقسۇتپەن بىرگە كىرگەن قاباعى تۇكسيگەن مامىرتاي دا كەرىمبەكتىڭ «بالاسىمىن» دەدى. ءوزى اناسىنان قىرقىنان شىقپاي قالعان، قانىكە باعىپ وسىرگەن جيەن. قانىكە بۇنى ماقسۇتپەن قاتار... ەكەۋىن تەڭ ەمىزىپ، بىردەي عىپ باعىپ اسىراعان-دى.

ما شيانگون كەرىمبەكتىڭ قۇلجادا «ءبىلىم جۇرتىن» بىتىرگەن بالاسىنىڭ بار ەكەنىن ءبىلۋشى ەدى. مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنىڭ ۇيەزدىك تىزگىنىن ءوز قولىندا ۇستاپ وتىراتىن پولكوۆنيك، ايماقتاعى ۇلكەن مەكتەپتە وقيتىن، ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى، از ساندى ۇلتتار بالالارىن سوناۋ وقۋعا كىرگەن كۇنىنەن باستاپ قاداعالاپ... ءبىلىپ وتىرۋعا ءتيىس ەدى. بۇنىڭ كارىنەن تايسالماعان ماقسۇتتىڭ بار قيمىل-قوزعالىس، تۇرعان-تۇرىسىنا قادالا كوز سالىپ، قويىن جازباسىن الىپ ءبىر تۇستى ەكى-ءۇش اۋدارا قاراپ جىبەردى دە:

- سەنىڭ اتىڭ ماقسۇت پا؟ - دەپ سۇرادى: - مەن سەنىمەن ءبىر رەت سويلەسپەك ەدىم، مىنە، ءوزىڭ كەلدىڭ... سەنىڭ قانداي ادام ەكەنىڭدى وسىندا، بىزدەگى جىڭ سا ءجۇيدىڭ (پوليتسيا) ءجۇيجاڭى ايتقان. ۇكىمەت سەندەردى نە ءۇشىن وقىتقان؟ - ما شيانگون ماقسۇتقا «جاۋاپ بەر» دەگەندەي قارادى. ماقسۇت بىردەن ەشنارسە ايتقان جوق. ءسوز اياعىن ءۇنسىز توستى.

- نەمەنە... كەرىمبەك ەندى سوڭىنداعى ءىزباسار بولتىرىكتەرىن شاپتىردى ما!؟ - دەپ ما شيانگون قايتا سويلەگەندە، ماقسۇت وسى تۇستان ساڭىلاۋ تاپقانداي بولىپ:

- كەرىمبەك قانداي بولسا، ءبىز دە ءدال سونداي ادامبىز عوي، قۇرمەتتى شيان-گون. ادام ايداماي، جۇمىس رەتى ايداعان سوڭ، ءوزىمىز كەتۋدى دە ويلايمىز عوي، - دەگەندە ودان بۇنداي جۇرەكتىلىك كۇتپەگەن پولكوۆنيك جاس جىگىتكە ءسال تاڭدانىپ تا قاراعانداي. ويتكەنى ونى ءوزىنىڭ الدىڭعى ءزىلدى سوزدەرىمەن تويتارىپ تاستادىم دەپ ويلاعان.

ما شيانگون جاڭا بۇلار كەلگەن سوڭ، وسىندا جۇرگەن ماموزىنى شاقىرتىپ العان. ءازىر، مىنە، تۇرەگەپ تۇرعان ەكى جىگىتتىڭ قارسى جاعىندا ءۇنسىز وتىرعان. ماموزى ماقسۇتتىڭ مىنا ءسوزى ۇستىندە ما شيانگونگە قاراي قىتايشالاپ، كەرىمبەكتىڭ اتىن قوسىپ بىرنەڭە ايتىپ جىبەردى.

ما شيانگون ليۋ بين ءيدىڭ الدىنا قازاقتىڭ قالاي بارا العانىن، تىلدەرىن قايتىپ وتكىزە العاندارىن بىلگىسى كەلەتىنىن ىشتە جاسىرىپ قالا الماي:

- گۋبەرناتورعا بارعان، ول كىسىنىڭ ءوز الدىنا كىرگەن كىم؟ كەرىمبەكتىڭ ءوزى مە؟ - دەپ قالدى. مامىرتاي:

- ول كىسى ەشكىمگە قۇلاق اسپاۋشى ەدى دەيسىزدەر مە؟ ءادىل باسشى ءبىزدىڭ دە ايتقانىمىزدى تىڭدادى، - دەپ قويدى، ءالى تىك تۇرعان بويى. ما شيانگون بۇعان كوز تاستاعاندا:

- كەرىمبەك دەگەن سونو-وۋ تاۋدا جاتىر، - دەدى، قولىن الىسقا سەرمەپ، مامىرتاي ءسوزىن لىپىل قاققان شاپشاڭ ءتىلماش ءدال اۋداردى. بۇل كەزدە ماموزى قىتايشالاپ جىبەردى:

- نە، سوندا سەندەردىڭ بۇل سوزدەرىڭ بويىنشا مۇندا وتىرعان ما شيانگون تاقسىردا ادىلدىك جوق دەگەن ۇعىم تۋماق پا؟

ما شيانگون بۇل سوزگە اڭىرىپ قالدى. ماموزىدان:

- بۇلاردىڭ قىزى قايدا؟ - دەپ سۇرادى. ءوز تىلدەرىمەن سويلەسىپ، گۇلنازىمدى بۇل ماڭدا، ءتىپتى ىلە ايماعىنىڭ كولەمىندە ۇستاماي قازاق جوق جاققا اكەتكەنىن ايتىستى. سوناۋ ماناس ساۋانداعى، ماموزىمەن دوس دۇڭگەندەرگە ءتۇسىرىپ كەتكەنى ءبىلىندى. ال ماناس، ساۋان دەگەن ۇرىمجىمەن ەكى ورتادا. العاشىندا قۇلجاعا جەتىپ بەكىنگەن سۇراقشى مەن راحيم ۇرىمجىدەن شتابقا كەلگەن ءبىر ماشيناعا بەلگىلى دۇڭگەن اديۋتانت ارقىلى سويلەسىپ، گۇلنازىمدى سونىمەن اكەتكەن. قۇلجا مەن ءۇرىمجى اراسىنا ماشينا وتە سيرەك قاتىنايدى. جەتكىلىكتى ەتىپ اقى تولەپ، ءتۇن ورتاسىندا جاسىرىنىپ جولعا تۇسپەك بولعاندا، برەزەنت جاپقان جۇك ماشيناسىنىڭ ۇستىنە قىزدى يتەرمەلەپ كوتەرىپ سالعانى بىلىنگەن. بۇل قىزدىڭ بۇرالىپ، السىرەپ قالعان ادام ەكەنىن كورگەن اديۋتانتتىڭ ءوزى راحيمنىڭ دۇڭگەن ەكەنىن ءبىلىپ:

- بۇلارىڭ باراتىن جەرىڭە جەتپەيدى. ىلىنگەنشە ءولىپ قالادى عوي، كومۋگە عانا اپارا جاتقان بولماساڭدار قيناماي، جىبەرسەڭدەر بولماي ما؟ - دەگەن كەڭەس بەرگەن-ءدى. انەۋگۇنى پارە تۇسىندا سول اديۋتانت ءوز كورگەنىن گەنەرالعا سىبىرلاپ ايتىپ بىلدىرگەن. قازاق قىزىنا جانى اشىعانى انىق ەدى... سوعان قوسا ىسقاقبەكتىڭ جابىسا ايتۋىمەن انەۋگۇنى گەنەرالعا شىنداپ باتا سويلەگەنى سول.

ما شيانگون مامىرتايلاردى ءوز الدىندا كوپ تۇرعىزعان جاق. ماموزىنى دا سوزگە كەلتىرمەي:

- قىزدارىڭدى اكەلىپ بەرەدى... حاباردى وسىندا كەلىپ ءتىلماشتان الىپ تۇراسىڭدار... - دەپ «بار، شىعىڭدار» دەگەندەي بەلگى بايقاتتى. سولارمەن ىزبە-ءىز ما شيانگون ءتىلماشتى دە قايتاردى. ماموزىنى ءوز قاسىندا وڭاشا قالدىرعىسى كەلگەندەي... جاڭاعى «قىزدارىڭدى اكەلىپ بەرەدى» دەگەنى شىعارىپ سالما ءسوز ەدى. قۇلجاداعى گەنەرالدىڭ ايتقانىن ورىندايتىن كىسى بولىپ كورىنگەن.

 

3

 

ماقسۇت پەن مامىرتاي پاتەرلەرىنە اسىعىس جەتىپ، «قۋانىش حاباردى» ءوز قاسىنداعىلارىنا اكەلگەندە، ارىپپاي:

- اپىر-اي، وسى راس پا ەكەن؟ شىندارى-اق پا؟ ءاي، كىم ءبىلسىن، ارجاعىندا بىردەڭە بوپ جۇرمەسە...- دەپ كوزى ءالى تولىق جەتە الماعانداي، ماقسۇتقا بار زەيىنىمەن اڭتارىلىپ قاراپ، ويلانىپ قالىپ ەدى... بۇلاردىڭ تۇسكەنى، ۇيعىر ساۋداگەرى ابدول-قاشىردىڭ ءۇيى. ۇيعىرلار وسىنداي: «ابدول-قاشىر»، بالەن-بۇعاز، تۇلەن-توڭعىز» دەگەن سياقتى ات قويۋعا ۇستا.

تەرىستىك بەتتەگى الما باۋ جاق تەرەزەنى اشتىرىپ، قوناقتار كولەڭكەلى، كەڭ بولمەدە وتىرعان. تۇسكى شايعا دۇكەنىنەن ءۇي يەسى ابدول-قاشىر دا كەلگەن. كەرىمبەك اۋىلىندا بۇنىڭ قوسپا مالى بار:

- قاناپيانىڭ حال-احۋالى قانداق؟ - دەپ وزگە ەلدەن بۇرىن كەرىمبەكتىڭ مال-شارۋاعا يەلىك ەتەتىن بالاسىن سۇرادى. بارسا-قايتسا مالىن سوعان تابىس ەتەتىن. ءوزى ەندى-ەندى باي تۇسكەن، اسا مالساق. «جاڭا بايىعاننان قارىز الما، ۇيقىسىن بۇزاسىڭ» دەگەندەي-اق كوزگە ىستىق اقشاسىنان بىرەۋگە قارىز بەرسە، ابدولدىڭ دا ۇيىقتاي الماۋى كامىل. بۇل وتىرعاننىڭ ىشىندە وزگەدەن گورى شارۋا جايىن جاقسى بىلەتىن مامىرتاي. ابدول قازىر كوبىنەسە وسىعان سويلەپ:

- ءھا، مامىر-احۋن، قىزىڭ شوڭ بولدى ما؟ كەلىن باشقا تۇعمادى ما؟ - دەپ الىپ، سوعان جالعاستىرا: «ءبىزنىڭ كوك ارعي سەمىرىپتى ءما؟ قارا پايتال يورعا تۇعىپتى ما؟ مامىرتاي اشۇ قاشقا پۇقا اسقاپ قالعان-دۇ. پۇتى ساقايىپتى ما، ءوزى؟ - دەي تۇسەدى. نۇسىپبەك، ارىپپايلار ابدول-قاشىردى ءوزدى-ءوز ىشىنەن سىناپ، شولاق بايدى اجۋاعا سالىپ وتىرسا دا، تۋراشىل مامىرتاي ءجونىن ايتىپ:

- جاقسى، ءبارى دە جاقسى، مەن مالىڭىزدىڭ بارلىعىن كوزدەپ، بايقاپ قويىپ ءجۇرمىن، - دەپ ەدى، ابدول كۇلىم كوزدەنىپ، ساقال-مۇرتىن تۇزەتىپ، سيپاقتاپ قالدى. بال سالعان ىدىستى مامىرتايدىڭ الدىنا تامان ىسىرىنقىراپ، «جەپ-ءىش» - دەگەندەي تىقپالاڭقىراپ قوزعاقتاتىپ قويدى.

ماقسۇتتار ەلگە قۋانىشتى «ءسۇيىنشى» حابار ايتىپ جىبەرىپ، وزدەرى گۇلنازىمدى انە كەلەدى - مىنە كەلەدىمەن ون-ون بەس كۇندەي وسىندا بولعان. ارا-اراسىندا زەرىككەندە اتقا ءمىنىپ، كۇرەنىڭ شىعىس تەرىستىك بەتىندە قالىڭ كوك اعاشى مۇنارتىپ كورىنگەن ءسۇيدىن قالاسىنا بارىپ قايتادى. ماقسۇت وسى كۇندەردىڭ بىرىندە ءسۇيدىن قالاسى اق پاتشا گەنەرالى - دۋتوۆتىڭ ولتىرىلگەن جەرى ەكەنىن ءوز قاسىنداعى اۋىل ادامدارىنا اسا قىزىقتى ەتىپ اڭگىمەلەپ بەرگەن.

قۇلجا «ءبىلىم جۇرتى» وقۋ ورداسىندا قۇرىلعان ماقسۇتتاردىڭ جاسىرىن «تاۋ تۇلەگى» ۇيىمىنىڭ قۇپيا دوكۋمەنت قورىندا دۋتوۆ ءولىمى جايلى «ىلە» گازەتى 1921-جىلى جاريالاعان قيىندى ساقتاۋلى.

كەزىندە قولايى تۋىپ باسىلىپ كەتكەن تاريحي وقيعا كۋاسى بۇل ۋاقىتتا وتە قاتاڭ تىيىم سالىنعان، گومينداڭ وكىمەتىنىڭ شامىنا تيەتىن قۇبىلىسقا اينالعان. جاڭ قاي شى پاتشانىڭ مەرەيى ءۇشىن «تاۋدا بۇعىنىڭ ءمۇيىزى سىنسا، ويدا سيىردىڭ ءمۇيىزى سىرقىرايدى» دەگەندەي اڭگىمە ەدى. گازەت قيىندىسىندا:

«قۇلجا، 10 فەۆرال. التىنشى فەۆرال كۇنگى كەشتە سۇيدىندەگى دۋتوۆ تۇراتىن پاتەرگە اتتىلى التى ادام كەلدى. ونىڭ ۇشەۋى كۇزەتشىلەردەن وڭاي ءوتىپ دۋتوۆ تۇراتىن ۇيگە كىردى.

اديۋتانتتى جالعىز وقپەن جايراتىپ سالىپ، دۋتوۆتى قايتا ۇيىرگە قوسىلماستاي جارالادى. ەكى كۇزەتشىنى تابان اۋزىندا ءولتىرىپ، كەلگەن ادامدار بەلگىسىز ءبىر جاققا تايىپ بەردى. سول تۇنگى ساعات ەكىلەر شاماسىندا دۋتوۆ جان تاپسىردى» دەلىنگەن. گازەت شاماسى وسىعان عانا كەلگەنمەن ءىس بارىسى وتە ۇرىمتال، قىزىق بولعان-دى. قاسىمحان چانىشەۆ پەن ۇيعىر ماحمۋد حوجامياروۆتار باسى سەرگەلدەڭگە تۇسكەن جانسەبىل دۋتوۆتىڭ ءوز ماڭىنداعى ادامدار ارقىلى ونىڭ سەنىمىنە ابدەن كىرىپ العان-دى. ءوزىنىڭ ءبىر حاتىندا دۋتوۆ قاسىمحانعا: «حاتىڭدى الدىم. ەندى جاڭالىقتارىڭدى باياندايىن: اتامان اننەنكوۆ حاميعا كەتتى. قالعانداردىڭ ءبارىن قىتايدا ءوز توڭىرەگىمە توپتاستىردىم. امەريكا ەلشىسى ۆرانگەلمەن بايلانىسىم بار. ءىستىڭ بەتالىسى وتە جاقسى. اقشا جىبەرىلىپتى، تاياۋ كۇندەردە الىپ تا قالارمىن. شەكاراداعى اسكەردىڭ سانىن حابارلا. تاشكەنت تۇبىندەگى جاعداي قالاي؟ يرگاشبايمەن* بايلانىسىڭ بار ما؟» دەپ، دامەلەنگەن. تەگىندە، دۋتوۆ باسىمەن وسىنداي گەنەرالدىڭ ءوزىن ىشتەي مازاق ەتىپ جۇرگەن ادامعا - قاسىمحان چانىشەۆكە بۇلاي اقتارىلۋى سورلىلىقتىڭ ەڭ شەگىنە جەتكەن جەرى ەكەنىن التىن يىق مىرزا ءبىلىپ ۇلگەرمەي قازا تاپتى. ونىڭ ءحالى ۇياداعى ساڭىراۋ قۇرداي ەدى.

 

* يرگاشباي - فەرعاناداعى باسماشىلار باستىعىنىڭ ءبىرى.

 

ءوز كەزىندە بۇكىل دۇنيەنى ەلەڭ ەتكىزگەن سول ءبىر تاريحي وقيعا بولاتىن ءتۇنى دۋتوۆ پاتەرىنە كىرگەن، جيىرما سەگىز جاستاعى ۇيعىر جىگىتى حوجامياروۆتىڭ بەتكە ۇستاپ كەلگەنى قاسىمحاننىڭ دۋتوۆقا تۇرمەدەن جازعان تاعى ءبىر حاتىن تيگىزۋ... دۋتوۆتىڭ ۇيعىردان جالداعان پاتەرى ءۇش بولمەلى بولاتىن. كىرە بەرىس، بولمەدە اجالىنا ساناۋلى مينۋتتار قالعان الپاۋىت بانديتتىڭ ايەلى كەشكى شاي قامىنا كىرىسىپ جاتقان كەزى ەكەن. ودان كەيىنگى بولمەدە اديۋتانت بار. وسىلاردىڭ الدىنا ءبىر اياعىن اقساپ باسىپ، ءوز دوسى مۇحايدىڭ «سۇيەۋىمەن» كىرگەن ماحمۇت داۋسىن جايباراقات شىعارا:

- اياعىمدى ات تەۋىپ سىندىرا جازداعانى! - دەپ، تۇپكى بولمەگە قاراي وتە بەرگەن. بۇندا وسى ۋاقىتقا دەيىن قولىندا تۇرعاننىڭ ءبارىن جايپاپ، جالماپ كەلە جاتقان اسا قاۋىپتى، اق گۆارديا اتامانى وتىرعانى بەلگىلى. جاسىنان قۇلجاداعى مۇساباەۆ كون-بىلعارى زاۋىتىندا ابدەن پىسىپ-قاتىپ تەسىك وكپە بولعان جالشى جىگىت ءوزىنىڭ ايگىلى اتاماندى ولتىرگەلى تۇرعان مينۋتىنا شەيىن سەزىك الدىرماي، ساسۋ دەگەندى بىلمەي، تۇپكى ەسىكتى اشىپ، قانقۇيلى دۋتوۆتى كورە بەرە قوينىنداعى حاتتى سۋىرىپ:

- قاسىمحان چانىشەۆ «دوسىڭىزدان!» - دەپ ۇسىنعان. گەنەرال قولىن قاعازعا ءۇنسىز سوزىپ الىپ وقىماس بۇرىن ماحمۇتقا ءبىر قاراپ قويدى. ارقالى ورىندىقتا تاكاپپارلانا وتىرىپ باسقى سويلەمدەرىن وتە ساق قيمىلمەن وقي باستاپ كوزىنىڭ استىمەن تەسىلە جىگىتكە تاعى ءبىر قاراپ الدى... ءدال مىنانداي ساتتە، ەكى شوقىپ ءبىر قاراعان قۇزعىننىڭ ءمۇلت باسپاس، ساق نازارىندا تۇرعان حوجامياروۆ ءۇشىن ءوز قوينىنداعى رەۆولۆەردى شىعارۋ دا ايداھاردىڭ ۇڭگىرىمەن ويناۋداي بولعان. وسى ءبىر قىستىڭ قىراۋلى كەشىندە ءوزىنىڭ جان دوستارى: كوبەك بايساقالوۆ پەن مۇحاي ۇشەۋى اقىلداسقاندا الدىمەن قورعان قاقپاسىنداعى ەكى قارۋلى كۇزەتشىنى جايعاستىرىپ، ءبىر-اق كىرەيىن دەسە ءوز باستارىنا قاۋىپ تونەتىن بولعان-دى. مۇحاي ماحمۇتتى ۇيگە سۇيەپ ەنگىزىپ تاستاعان سوڭ، ەشقانداي كۇدىك الدىرماۋ ءۇشىن قايتا شىعىپ، قازىر كوبەك ەكەۋى كۇزەتشىلەردىڭ قاسىندا ماحوركا بۇراپ تارتىسىپ تۇر... ال ماحمۇت ءوزى دۋتوۆ پەن اديۋتانت ەكى بولمەدە بولاتىندىقتان ءىستى قالاي، قايدان باستاۋى ءۇشىن، الدىمەن وسىلاي، ءۇي ءىشىنىڭ ءمان-ءجايىن باعدارلاپ الۋى كەرەك.

دۋتوۆ وسىدان جەتى اي بۇرىن، ياعني 1920-جىلدىڭ شىلدە ايىندا فەرعاناداعى باسماشىلار باستىعى يرگاشباي قۇرباشيعا جازعان حاتىندا: «قازىر مەن قىتاي مەن جاركەنتتىڭ اراسىنداعى شەكارالىق ءسۇيدىن قالاسىندا تۇرىپ جاتىرمىن. قۇرامىندا التى مىڭ ادامىم بار وتريادىم و دا ءوز قاسىمدا. تەك جاركەنتكە تارپا باس سالاتىن ءساتتى عانا كۇتىپ وتىرمىن. بۇل ءۇشىن سەندەرمەن تىعىز بايلانىس، تۇتاس قيمىل كەرەك» دەگەن. ول حاتتىڭ سىرى چانىشەۆ پەن مىنا تۇرعان حوجامياروۆقا ءمالىم ەدى. وسىنداي ورتا ازياداعى باسماشىلارعا دەيىن قۇرىعى جەتكەن ايگىلى اتامان جەتىسۋداعى تەرىس توڭكەرىسشى، كونتررەۆوليۋتسيالىق جاسىرىن ۇيىمداردى دا كوتەرۋ نيەتىن وتكەن 20-جىلدىڭ قازان-قاراشا ايلارىنا بەلگىلەگەن جەرىنەن ىسكە اسىرا الماي قالعان. قاسىمحانمەن ماحمۇت باستاعان توپ ازىرگى حات وقىپ وتىرعان پاتشا گەنەرالىن قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ءدال بۇگىنگە دەيىن التى رەت ارەكەتكە كىرىسىپ، بىراق ويلارىن ىسكە اسىرا الماي كەلگەن. ەسەسىنە دۋتوۆپەن «دوستاسا» تۇسكەن.

1919-جىلى پولكوۆنيك سيدوروۆ باستاعان اق گۆاردياشىلار قورعاستى باسىپ الىپ جاركەنتكە شابۋىل جاساعاندا، قىزىل ارميا قاتارىنا كىرگەن ماحمۇت وتكەن 20-جىلعى پارتيزان وتريادى قۇرامىندا جاركەنت-پرجەۆالسك ۋەزدەرىندە وشارىلعان اق باندالاردى قۇرتۋعا قاتىسىپ، سىننان وتكەن ادام ەكەنىن دۋتوۆ بىلمەگەنمەن قوسا بۇلارعا مۇلدە سەنىم دە ارتپايتىن. ءيا، سوندا دا ءبارىبىر قاپى كەتتى... چانىشەۆ ءتوندىرىپ جازعان حاتقا سەنبەسكە لاجى قالماي تەرەڭدەپ وقي باستاعان كەزىندە مايعا الدانىپ ۋدى قوسا قىلعىپ العانداي ءبىر ءسات ءوتتى. كوز الدىنداعى قاعازعا بار زەيىنىمەن بەرىلىپ كەتكەن. مىنە، وسى ءبىر سەكۋندتاردى التىننان قىمبات باعامەن پايدالانعان حوجامياروۆ قارۋىن قولدانىپ ۇلگەرگەن-ءدى. جەلكەسىن قاسي بەرە قوينىنان لىپ ەتكىزىپ سۋىرىپ العان وقتاۋلى تاپانشانى سۋىق كوزى ەندى عانا جالت ەتىپ قاراعان «مىرزانىڭ» وڭمەنىنە كەزەي بەرە-اق، «شاڭق» ەتكىزىپ ۇلگەردى. ءدارى بۋىمەن جانىپ تۇرعان وندىق شامنىڭ جارىق شيشاسى قاراۋىتا تۇتىندەپ، بار دەنەسى سولق ەتىپ قالعان گەنەرال قولىنداعى حات بىردەن ءتۇسىپ كەتكەن. ەسىكتەن جۇگىرە كىرگەن اديۋتانتتىڭ قانداي ويعا كەلگەنى بەلگىسىز. بىراق، ارينە، ول دا شالقاسىنان كەتىپ، ءوزى كىرگەن تابالدىرىقتان باسى ارى اسا قۇلادى. رەۆولۆەردىڭ ءبىرىنشى ءۇنى شىققاندا اس ۇيدەن ورتا بولمەگە ۇشا جۇگىرىپ كىرگەن... ول ءوز كۇيەۋى ماحمۇتتى اتتى ەكەن دەپ ويلاعان. بىراق ءدال ءوز الدىنا قاراي جىعىلعان اديۋتانتتى كورگەندە جان داۋىسى شىعا شىڭعىرىپ، ەكى قولى ەربەڭدەپ سىرتقا قاراي قاشقان. بۇل سەكۋندتا ونى پاتشانىڭ اسقاق قولباسشىسىنىڭ حانىمى بولدى دەگەنگە كىسى سەنبەگەندەي.

قورعان قاقپاسىنداعى ەكى قارۋلى كۇزەتشىنى ۇيدەن العاشقى مىلتىق ءۇنى شىعىسىمەن مۇحاي مەن كوبەك تە تاپانشالارىمەن قاتار اتىپ ۇلگەرگەن...

* * *

«تاۋ تۇلەگى» ۇيىمىنىڭ ماقسۇت باستاعان قۇپيا مۇشەلەرى وسى اڭگىمەنى ءوزارا ايتىسقاندا بۇلاردىڭ وزدەرى دە كۇننىڭ كۇنىندە قۇلجا گەنەرال-گۋبەرناتورىن وسىلاي جايراتساق... دەگەندى ءبىر بىرىنە دەس بەرە جوسپارلايتىن.

بىردە كەشكى سالقىنمەن سۇيدىننەن كەلە جاتقاندا قارىمساق، ارىپپاي، نۇسىپبەك، اكىمدەر وزدەرىنشە ءبىر جەكە بارا جاتتى دا، مامىرتاي ماقسۇت ەكەۋى وڭاشا كەيىنىرەك قالدى. وسى كەزدەردە مامىرتاي نەگە ەكەنى بەلگىسىز، الدە قالاي ءوز-وزىنەن دەل-سال، ويباستى ادامداي بولىپ جۇرگەن... ماقسۇت بۇدان بۇرىن مۇنىڭ بۇيىققان جايىن سۇراعاندا اشىلىپ ەشنارسە ايتپاي، «جاي اشەيىن» دەگەندەي سىڭايدا، سۇيەي سالدى ەتىپ قويا سالعانى بار... سەرىگى تاڭىرقاعان دا قويعان. ول بۇگىن ەندى عانا ماقسۇتقا ءبىر نارسە ايتقىسى كەلگەندەي بولىپ، باس-اياقسىز:

- ماقسۇت مەن وسى قايتا-قايتا ءبىر جايسىز ءتۇس كورىپ جۇرگەنىم!.. - دەدى. ءوزى سالىندىسى سۋعا كەتىپ مۇڭايىپتى. جولداسى بۇعان تىكسىنىپ قاراعاندا سەرپىلمەگەن بويى قايتا ءتىل قاتىپ:

- كوزىم ۇيقىعا بارسا، شىقپاي قويدى جامان ءبىر ىبىرسىق تۇستەر... سول جابىسىپ ەڭسەمدى كوتەرتپەيدى، وسىنداي جۇرگەننىڭ وزىندە دە كوڭىلىمە ءبىر قورقىنىش تۋا بەرەدى، - دەگەن. مۇنىڭ جۇزىنە تۋىسقانى كىرپىگى تۇرىلە قاراپ، الدەنەگە وقىس سەسكەنىپ، سەكەم الا كوز سالعان. تەگىندە، ماقسۇت مامىرتايدىڭ مۇنداي ءساتىن ەلەۋسىز قالدىرا الماۋشى ەدى... ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا وزدەرىنە بۇرىننان بەلگىلى ءبىر قىزىق «ساۋەگەيلىك» بولاتىن ەدى. ەڭ باسى بۇل ەكەۋى بالالىق شاعىندا ءبىر كۇنى، مامىرتاي اسىق ويناپ جاتادى دا، ماقسۇت ءبىر اساۋ تايمەن بەل اسىپ كەتەدى. ءبىر ساتتە مامىرتايدىڭ كوڭىلى ءوز-وزىنەن جابىرقاپ، بۇزىلا باستايدى. ول ادەتتە قاتتى قىزىعىپ، ەڭسە بۇرماي وينايتىن اسىققا قاراۋعا زاۋقى تارتپاي الاعىزا بەرەدى. ويىندى تاستاپ، جاڭاعى بەلگە جۇگىرىپ شىقسا، ار جاعىندا ساي تابانىندا وزىمەن تۇيدەي جاستى ون ءبىر جاسار ماقسۇتتىڭ اياعى مەرتىگىپ جاتىر ەكەن... اۋىلعا حاباردى مامىرتاي بەرمەگەندە قاشان بىرەۋ ۇستىنەن تۇسپەسە ماقسۇتتىڭ قانداي كۇيدە بولارى ءمالىمسىز. ءدال وسىنداي ءبىر كۇي ماقسۇتتى مامىرتايعا شىن تابىندىرىپ بىلتىر تاعى قايتالاعان. ماقسۇت قاماردى العاش كورىپ، سۇيگەن شاعىندا بۇل سىرىن ەشكىممەن بولىسە الماي، جالعىزدىق كورگەن. مامىرتاي ول كەزدە قىستاۋلىقتا اۋىل شوپشىلەرىمەن بىرگە پىشەن شاۋىپ جاتقان. ءبىر كۇنى تۇسىندە ماقسۇت بۇنىڭ الدىنا الدەقايدان تەنتىرەپ ارىپ-اشىپ، كەپ تۇرادى. مامىرتاي جالت قاراسا تەلىمى شىققان ماقسۇتتىڭ جالاڭاش ءىشى كىندىك تۇسىنان قاپ-قارا بولىپ كەتكەن ەكەن... مامىرتاي بىردەن شوشىپ كەتىپ: «ساعان نە بولعان» دەپ سۇراسا اناۋ وكپەلەگەن ادامعا ۇقساپ جاۋاپ بەرمەيدى. مامىرتاي «ايتساڭشى، ايتساڭشى! نە بولدى ساعان؟!» دەپ ماقسۇتتى جۇلقىلاي ءتۇسىپ، ءوزى جىلاي باستايدى. ويانا كەتسە جاستانعان شاپانى شىلقىعان جاس بولىپ قالىپتى.

ءتۇس ارتىنداعى قۇيىننان وكپەسى اۋزىنا تىعىلعانداي بولىپ ورنىنان تۇرەگەلەدى. پىشەنجايدا، دالادا شوپشىلەرمەن قاتار جاتقان جەرىنەن ىرشىپ تۇرادى. تاڭعى مەزگىل ەكەن، سو بويدا كوزى شىراقتاي جايناپ، ۇيقىسى شايداي اشىلىپ الادى. سول كۇنى جۇمىستى قاسىنداعىلارعا تابىستاپ، ەرتە اتقا مىنەدى دە، ارا قونىپ ءتور جايلاۋداعى ماقسۇتقا جەتەدى. كەلسە ماقسۇتتىڭ «ءىشى-باۋىرى قارايعانداي» بولىپ جۇرگەنى راس ەكەن. ماقسۇت مامىرتايعا دەگەن ءتىل جەتپەس ريزاشىلىعىن نەمەن ايتىپ، نەمەن وتەپ جەتكىزەرىن بىلە الماعان حالدە بولادى. كۇلىمسىرەپ تىڭداپ تۇرعانىندا كوزىنەن جاس تامشىلاپ كەتكەن. ءوزىنىڭ مامىرتايداي جاناشىرىنىڭ بارىنا، سول جولى انىق قايران بولا توبەسى كوككە جەتكەندەي سۇيىنگەن. قازىر سونىڭ ءبارى دەرەۋ ەسىنە كەلگەن ماقسۇت مامىرتايدىڭ ازىرگى مىنا ايتقانىنا ىشىنەن كەنەت كۇدىكتەنىپ قالعان...

بۇل شاقتا تامىز ايىنىڭ اياعى بولىپ، جايلاۋداعى ەلدىڭ الدى باۋىرعا تۇسە باستاعان كەز. ماقسۇتتىڭ دا ەندى بوگەلمەي مەكتەپ دايىندىعىن كورەتىن ۋاقىتى جەتكەن. بيىل شەرۋ ەلىندە 2-كلاسس اشىلاتىندىقتان سوعان وراي ەداۋىر جۇمىستارى بار-دى. وسى كۇنى كەشتەتىپ كۇرە مىن-حا شوتاڭى (ماڭعۇل-قازاق مەكتەپ ينتەرناتى) دەيتىن بەس كلاستىق مەكتەپ ارقىلى مازى مەكتەبى وقۋلىق قۇرالدارىنىڭ ءجونىن ءبىلۋ ءۇشىن وسىنداعى وقۋ-اعارتۋ بولىمىندە بولعان. جەرگىلىكتى ەل «ماعارىپ ءبولىمى» دەپ ايتاتىن، ۇيەزدىك وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ەلگە اتى ءمالىم، ساۋاتتى ادام شىنىبەك كەرىمبەكپەن جاقسى تانىس بولعاندىقتان، ماقسۇتتى ۇيىنە ەرتىپ اپارعان. ەكەۋى ءار جايدان اڭگىمە قوزعاپ وتىرىپ ماقسۇت تۇندەلەتىپ قايتقان-دى. ول پاتەرگە كىرگەندە ابدول قوناقتارىنا ءبىر اڭگىمە باستاپ وتىر ەكەن. ساندەپ شىرپىعان قىرىقپا ساقالى بار، قايقىش كەۋدە، بەت-بەيىمىنەن ءبىر شابىتتى ماقتانپوزدىق ءبىلىنىپ تۇراتىن ابدول مالداسىن قۇرىپ، وڭ جاق تىزەسىن قوس قولىمەن تاراقتاي ۇستاپ الىپ، اڭگىمەسىن سىرعىتىپ وتىر.

بىلتىرعى وتكەن جازدا مۇنىڭ ۇيىنە ءتۇس اۋا بەرە ەكى اتتى كىسى جەتىپ كەلەدى. ءبىرى - ەر تۇرمانى ءتۇزۋ، استىنا جاقسى ات مىنگەن، قاسىنداعى سونىڭ اتقوسشىسى سياقتى. ءجون سۇراسقاندا اناۋ «شەرۋدىڭ بىرسوعار دەگەن زاڭگىسى* بولامىن» دەيدى. «زاڭگى» دەسە دەگەندەي ۇستىندەگى كيىمى سۋ جاڭا... ابدول: «ونداق بولسا حوش كەلىپسىز، عوجام» دەپ، اتاققۇمارلىقپەن شىلاۋىنا ورالىپ ۇيگە تۇسىرەدى. ءوزى پاڭ، قۇلا جيرەن مۇرتى ساباۋداي ءبىر شىرەنگەن سارى... قاسىنداعىسى دا قۇپ تابىلعان كوسە نەمە ەكەن... قوجاسىنىڭ كيىمىن ءىلىپ، قامشى، قالپاعىن قىستىرىپ، قۇراق ۇشادى. ابدولدىڭ التىن ءتىستى ايەلى شانشىلا وتىرىپ ءشاي قۇيعان كەزدە قوناق ءشايدى بىرەر ۇرتتاپ تامسانادى. اۋىزىن دامدەپ كورىپ:

 

زاڭگى - ستارشىن دارەجەلەس لاۋازىم.

 

- جاقسى بايبىشە، ايىپ ەتپەسەڭىز شاينەگىڭىزدى توگىپ جىبەرىپ، مىنا ءبىر ءشايدان دەمدەڭىزشى، - دەپ ىرگە جاعىنداعى كىلەم قورجىنعا قول سالىپ، ءۇش-ءتورت «اشمۇشكە» قاعاز شاي دومالاتىپ تاستايدى:

- تاڭەرتەڭ ءبىز اتتانعانشا جەتەر؟ - دەپ قويادى... جۇپار ءيىستى، تاپتىرمايتىن ءشاي ءتاۋىرى سول ەدى. ءوزى قۇلجادان شىعىپ كەلە جاتقانىن ايتىپ: «مىناۋ بايبىشەڭىزگە، مىناۋ قىزىڭىزعا بازارلىق بولسىن» دەپ داستارقان شەتىنە باعالى جۇزىك، شيراتپالى، نارىقتى، كۇمىس بىلەزىك الىپ قويادى... ارت جاقتا كەلە جاتقان بەس-التى تۇيە - توعاناق كەرۋەنى بارىن جاي ءسوز اراسىندا «قىستىرىپ» ەسكەرتەدى... بىراق، سول ورايدا ءۇي يەسىنىڭ اۋجايىن قالت جىبەرمەي باعىپ وتىرادى...

بۇل جەرگە ەرتەڭ جەتپەك سول جۇگىن «ورتاقسارىنىڭ اراسانىندا» بولاتىن ۇلكەن جارمەڭكەگە اكەتىپ بارا جاتقانىن دا ەلەڭسىز عىپ سەزدىرەدى... ابدول - «قاشىر» اتاناتىن سەبەبى باعا قويعىش، وتە پايداكۇنەم ساۋداگەر. ول ەندى ىشىنەن ەسەپ ويلاپ، «كەرۋەنىڭدە «بالەن بار ما، تۇگەن نارسە بار ما...» - دەپ سۇراستىرا باستايدى. «تابىلادى عوي» دەپ سىزداۋسىعان ەمەۋرىنىنە قاراعاندا سۇراعانىنىڭ ءبىرازى بار سياقتى... ەكەۋى باپتى شاي اياقتالعانشا باعاسىنا كەلىسىپ، ءۇي يەسى ەسەپ شوت قاعا وتىرىپ، ازداعان زات ايىرباستايتىن بولىپ شىعادى...

ءبىرازدان سوڭ زاڭگى پالاۋ دايىن بولعانشا، ابدولدىڭ دۇكەنىن بارىپ كورمەك بولادى. ۇلكەن دۇكەن سورەسىندەگى كەزدەمەنىڭ ءارتۇرلى اسىلىنان بىرنەشە توبىن «كوپەس سارى» بەرى تامان الدىرتا بەرەدى. ەكەۋى بۇعان كەرۋەن كەلگەن سوڭ، ەسەپتەسەتىن بولىپ، ازىرشە تەك نارقىن شوتقا سوقتىرىپ تۇرادى. سوماسىن ەكەۋى دە قاعازعا جازادى. ابدول ەندى وعان قولقا دا سالادى. ەكەۋى قىزا-قىزا كەلىپ، اياعى جارمەڭكەگە بىرگە بارماققا ۋاعدا بايلاسادى... قازاق-قالماق ورتاسىندا وتەتىن ۇلى شۋلى، دىردۋلى جارمەڭكەگە «بىرسوعار زاڭگى» ءوز جۇگىنەن ابدولعا ەكى تۇيە بوساتىپ بەرۋگە زورعا كەلىسەدى. ازىراق قىنجىلىپ... امالسىز كونگەن كەيىپپەن ماقۇلدايدى... ءسويتىپ «ساتىمەن» تۇسكەن جاقسى مەيمان بۇل ۇيدە ءتورت قابات جاڭا، تازا كورپەدە كوك تورعىن جاستىقتارعا شىرەنە شىنتاقتاپ اڭگىمە سوعادى. ەرەكشە كۇتىمدى سىي كورىپ، قونا جاتادى. جالعىز-اق توسەك سالىنىسىمەن تەز ءۇنى وشە بەتىن بۇركەنىپ، تەرىس ءتۇسىپ جاتىپ قالادى... ەڭ سوڭعى ءسوز، ابدول:

- زاڭگى شارشاعان ەكەن، تىنىقسىن! - دەپ شامدى ءوشىرىپ شىعىپ كەتەدى...

بىراق تاڭ اتقاندا شايعا تۇرعىزايىن دەپ قاراسا، ەكى قوناق جىن ۇشىرىپ اكەتكەندەي ورنىندا جوق بولىپ شىعادى. مەيمانحانا بولمە جىم-جىلاس... كەشەگى توپ-توپ اسىل كەزدەمەلەردى سالىپ قورجىندى بوساتقان دا، ىشىنەن شىققان تەرى شالباردى ءجۇنىن سىرتىنا قاراتا تەرىس اۋدارىپ، اياق جاققا تاستاپ كەتىپتى... كورىنەۋ مازاقتاي كەتكەن. ابدولدىڭ كۇيگەنى سونشا، ايەلىن شاقىرىپ كەلىپ بولمە ىشىندە مۇنشالىق تۇردەگى قۇبىجىق سۋرەتتى كورسەتە:

- ءا، اناڭنىڭ! - دەپ، قاتتى بوقتىقپەن تالتايىپ جاتقان شالباردى اشاسىنان تەۋىپ كەپ جىبەرەدى. اشۋدىڭ سوڭى بىرەر كۇننەن كەيىن كورشىلەر اراسىندا امالسىز كۇلكىگە اينالادى. بۇنى ىستەۋشى شەرۋدىڭ بەلگىلى ادامى - قۇلايعىر ەدى. وتكەن كۇزدە ءدال وسى ابولدىڭ ۇيىندە باياعى شەرىكتىڭ مىلتىعى جونىنەن قاماۋدان شىعىپ وتىرعان سارى-جيرەن مۇرتتى - قۇلايعىر سول بولاتىن. سونىڭ ءجونىن قارىمساق ابدولدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىمەككە قىزىعىپ ايتقىزىپ وتىر ەكەن. كەدەي قۇلايعىر قۇلجاعا بارىپ ۇستىنە ءبىر قابات كيىم الىپ كيگەن سوڭ، ءوزىنىڭ جاز جارىمىندا زورعا قۇتىلىپ وتىرعان قىرىقپا ءجۇندى، تەرى شالبارىن جاڭا كىلەم قورجىنعا شيىرشىقتاپ، نىقتاپ تىعىپ، بەرگى بەت جاعىنا باعاناعىداي ءتاۋىر زاتتارمەن شاي-شاقپىتىن سالىپ، كورەر كوزگە قورجىن تولعان قۇندى بۇيىمداي ەتىپ العان. «كەلە جاتقان كەرۋەنىم بار دەپ» ابدولدان شوتقا قاقتىرىپ العان كوپ كەزدەمەنى اكەتەدى. سول كۇنى ابدول كورشى-قولاڭدى شاقىرىپ اكەپ شالباردى قولىمەن ۇستاماي، جەركەنە، اياعىنىڭ ۇشىمەن تۇرتە تۇرىپ:

- مانى قاراڭ! جىلانعا ۇقشاش، قاپىقىن تاشلاپ قاشىپتى امەسما، كاپىر-قازاق! - دەپ اينالاسىن كۇيگەلەك مىنەزىمەن نەشە كۇن كۇلدىرگەن.

كەيىن «شەرۋدە سونداي ادام بار ما!» دەپ سۇراستىرىلعاندا ونى ىستەۋشى قۇلايعىر ەكەنى بىلىنگەن. كەرىمبەك ەكەۋىن اقىلاستىرىپ، ايىپ-قيىبىمەن شىعىستىرىپ قويعان. قۇلايعىر شەرىكتىڭ مىلتىعىنا سودان كەيىن ۇرىنعان-دى. قاماۋدان شىققاندا شىلپ ەتپەستەن قايتا سول ابدولدىڭ ۇيىنە سوعىپ، ەكى-ءۇش كۇن دەمالىپ اۋىلىنا سونان سوڭ اتتانعان.

جاس قوناقتار بۇل اڭگىمەنى نەشە جەردە امالسىز كۇلە ءتۇسىپ، قىزۋلى كوڭىلمەن «ەھە»، «ەھە» دەسىپ، ءۇي يەسىنىڭ وڭباي الدانۋىنا ساي، ءبارى دە ەنتەلەي قىزىقتاپ تىڭداعان.

بۇلار وسىلاي اڭگىمەگە اينالۋمەن باعانا ىمىرت جابىلا ات ارقانداپ كەلۋگە كەتكەن مامىرتايدى ەندى وسى ۋاقىتتا ءبىر-اق جوقتادى. سەرىگىنىڭ قايدا ەكەنىن ماقسۇت سۇراعاندا، بارلىعى ونىڭ كەلەتىن ۋاقىتى الداقاشان بولعانىن ەندى ايتىسىپ، دابىرلاپ، بىردەن ۇدەرىسىپ قالدى. ءوستىپ الاڭداي ءتۇسىپ تاعى ءبىراز توسىپ كورىپ ەدى، جۋىرماڭدا كەلەر بولمادى... ماقسۇت شىنىمەن ساسايىن دەگەن... كەشەگى مامىرتاي ءسوزى قالت كوڭىلىنە ۇرىپ، ءوز دەنەسىمەن وعاش كۇدىك، ۇرەي سەزگەندەي بولا باستادى. ورتاداعى دوڭگەلەك ۇستەلگە شىنتاعىن تىرەي، ساق كوتەرىلىپ العان قالپىندا الدە ءبىر تىڭ تىڭداپ قالعانداي شىتىنىپ، اڭىرا ءتۇسىپ:

- اپىرىم-اي وسى قالاي بولدى ءوزى؟! - دەپ ەلەگىزي بەردى. بەينە الىستاعى ءبىر ەمىس سارىنعا قۇلاق توسقان ادامداي، بەيعايىپ نۇسقامەن اڭىرا ويلانىپ:

- تۇرىڭدارشى! نە ءبىلىپ ومالىپ وتىرمىز؟! - دەپ بۇيىرا سويلەپ وزگەلەرگە دە ەس تاپتىرماي، ءوزى ورنىنان تۇرەگەلدى. ءدال نە ىستەيتىندەرىن ويلاماسا دا، بۇنىنەن قاتار كوتەرىلگەن باسقالار ءۇنىن جايما-شۋاق شىعارىپ:

- ە، قۇداي ساقتاسىن! ءوزىڭ سەكەمدەنگەندىكى شىعار، - دەسىپ بەيعامسىتقان بولسا دا، مۇنشا كەشىگەرلىكتەي ەشنارسەنىڭ قيسىنى جوق بولاتىن. ماقسۇتتىڭ وزگەرىپ العان تۇسىنە قاراپ ولار دا ەندى ءوز ىشتەرىنەن ەرىكسىز قوبالجي باستاعان. ءبارى تەز تۇرىپ، كيىمدەرىن كيىپ، سىرتتى بايقاۋعا قامدانىستى. انا جاق-مىنا جاققا توبىمەن ءجۇرىپ، شاقىرىپ ىزدەدى. بىراق مامىرتايدىڭ ماڭايدا جوق ەكەنىن امالسىز مويىنداپ، ەندى شىنىمەن ءبىرجولا بەل شەشىپ ىزدەۋگە شىقتى. بارلىعى شۇبىرىپ الدىمەن ات ارقاندالاتىن باتىس جاق شەتكە بەتتەگەن. اۋىل سىرتىندا، جازىقتاعى شيلەۋىت تۇبەكتە ارا-تۇرا جايباراقات پىسقىرىپ قويىپ، قامسىز جايىلىپ تۇرعان اتتارعا تاقاپ كەلىپ، مامىرتايدىڭ ارقانداعان اتىن كوردى. ول ءوزى مىنگەن سار-تەڭبىل اتقا نۇسىپبەكتىڭ قاسقىر سوققىش، تالتاق كەرىن قۇسباۋلاپ، قوسىپ ارقانداپتى. ماقسۇتتىڭ جاياۋلاردى اتپەن باستاپ كەلگەندەگى بار ءۇمىتى وسىندا ەدى... وسى ماڭدا تورعاي رۋىنا شەرۋ ىشىنەن ۇزاتىلعان ءبىر تويبالقان دەگەن قىز بار-دى. سونىڭ وڭ جاقتا وتىرعان كۇنىندە مامىرتاي ەكەۋىنىڭ كوڭىلى جاقىن بولادى. ول وسىدان ءۇش جىل بۇرىن، سوڭعى رەت مامىرتايمەن قيماي قوشتاسىپ، قاتىنى ولگەن بيسارى دەگەن بىرەۋگە كەتە بارعان. ەندى ەكى ارا جاقىنداپ كەلگەن سوڭ انەۋگۇنى سول اۋىلعا جاي قىدىرعان كىسى بولىپ مامىرتاي بارىپ قايتقان. ماقسۇت ءبىر ويىندا مامىرتايدى بوزبالالىق قىپ سونداي ءبىر جاققا ءتۇن قاتا تارتىپ كەتتى مە دەپ ىشىنەن ويلاپ ەدى. مىنە، ەندى اتى تۇرعانىن كورگەندە، شىنداپ كۇمان ويلاماسقا شاراسى بولمادى.

جوق جىگىتتى وسى ىزدەۋ - ىزدەۋ بولدى... اتتاردىڭ بارلىعىنا ەر سالىندى. قالىڭ ءتۇننىڭ ىشىندە جەر قويماي جەلە جورتا ءجۇرىپ، جان-جاقتارعا داۋىستاپ، كۇرەنىڭ تەك سەيپىل ىشىنەن باسقا جەرىن: شاعىن-شاعىن كوشەلەردى، سىرتتاعى قويناۋ اعاش ۇيىرىمدەرىن، ارىق-ارىق بويلارى سياقتى كوز توقتارلىق تۇيعىلاردى جاعالاپ، قالدىرماي اداقتاپ، تۇگەل كەزىپ شىقتى. ءبىر جاقتان ءوزى كەپ قالا ما دەپ ءتۇن اۋعانعا شەيىن ءالى دە سوقىر ءۇمىت دامەسىمەن بايلانعان. ات ارقانداۋعا ەكى كىسى بولىپ بارماعاندارىنا ەندى وكىنىستى. بۇل ماڭدا باسقا بارار جەرلەرى قالماي، اداسقان ادامداي سەندەلىپ، اقىرى بۇلار تاڭدى دا اتقىزدى. تاڭ اپپاق اتقاندا، بۇل توپ ەندى نە ىستەيتىندى بىلمەي، از اقىلداسىپ، ەس جيىپ الماق بولىپ ۇيگە جەتىپ تۇسكەندەرى سول ەدى. وسى كەزدە ابدولدىڭ ەرتە تۇرىپ باداعا سيىر قوسقان ايەلى قاقپادان ىشكە قاراي اپتىعا باسىپ جۇگىرىپ كىردى. جان تاپپاي دالبىراي ۇمتىلىپ كەلەدى ەكەن. باعىمعا سيىرىن قوسا شىققان ايەل اسا ءبىر سۇمدىق حابار ەستىپ كەلە جاتقان! تاڭ-ازاننان تۇرەگەپ اتىنا بارعان باداشى باتىس شەتتەرگى ءبىر شيلەۋىت تۇعىلدا كورگەن جان شوشىرلىق جامانات حابارىن ايتىپتى. اتىن الۋعا عانا مۇرشاسى كەلىپ، جاقىنداپ قاراماستان ارتىنا بۇرىلا قاشىپتى. ايەلدەن ادام ولگەن حاباردى ەستىگەندە، ماقسۇتتار ەس تاپپاي تاپىراقتاپ، ءتىپتى، ءبىرىن-ءبىرى بىلە الماعان كۇيدە ابىر-سابىر اتقا ءمىنىستى. اتالعان جەرگە اتتارىنا قامشى ۇرا اسىعا جەتە بەرەدى. ىشتەرىندە تۇنىمەن بىرگە جۇرگەن ابدول دا بار. ءبارى توبىمەن كەلىپ جەتكەندە، بۇلار ءوز كوزدەرىنە ءوزى سەنبەگەندەي بولدى... شىنىمەنەن-اق قانعا بويالىپ جاتقان مامىرتاي دەنەسى!... توپتانىپ كەلگەن اتتىنىڭ بارلىعى بىردەن كوردى. مۇندايلىق كۇيدى كەشكەندە بار تىلەكتەرى كەسىلىپ، اركىم ءوز الدىنا، ءۇمىت، ماقسات كۇل-تالقان بولا قيراعان، سورلىلىق حالگە ۇشىراپ ەدى.

كورە بەرە تاس توبەگە ۇرعانداي، ات ۇستىندە سىلەلەپ، ءبارى دە قالت توقتاپ تۇرىسىپ قالعان... ماقسۇتتىڭ تۇلا بويى ۋ جۇتقانداي، تابانىنان باسىنا دەيىن ءدۇر ەتىپ، توبە قۇيقاسى بەينە كيىز بولا تۇتاسىپ قالدى. قوبالجىعان ءبىر سەزىم جۇرەگىن اۋىزىنا لوبلىتا تىققان ساتتە تالىپ كەتپەس پە ەكەمىن دەگەن جاناما ويدى سەزگەن. بۇلاردى شوشىتقان دەنە - باسسىز ەدى!

ەل وسىلاي اقىل تاپپاي، العاشقى سەكۋندتارعا اربالىپ قالعاندا زور دەنەلى نۇسىپبەك كەڭكىلدەپ، جىلاپ كەتىپ، بار داۋىسى جارقاشتانا:

- قاراعە-ەم! نە بولدىق! نە كورىپ تۇرمىن، ويباي! - دەپ اتتان اۋدارىلىپ تۇسە بەردى. وزگەلەر دە وسى كەزدە ەس جيعانداي تەگىس شۋلاسىپ باۋىرىم سالىپ جىبەردى. بىراق باسسىز دەنەنى ەشكىم باس سالا العان جوق. باۋىرىم سالا اتتان جاپىرلاپ تۇسكەن بويلارى، قانعا بويالعان ولىككە مىنبەلەي ءتونىپ كەلىپ جىلاسقان بويى تۇرىپ-تۇرىپ قالعان.

قارىمساق ءشيدىڭ تۇبىنە ەڭكەيىپ، دومالانعان قان-جوسا باستى قوس قولىمەن كوتەرىپ الا بەرگەندە، وعان كوزى ەندى تۇسكەن قالعان توپ العاشقى ەسسىز قالپىنان تاعى دا وزگەرە، تۇتاس شۋلاپ ەڭىرەپ جىلادى. جالعىز اكىم عانا تىزگىنىن ەكى قولىمەن ارتقا ۇستاپ، ءمىز باقپاي قاراپ تۇرىپ قالعان.

(جالعاسى بار)

Abai.kz