ستاليندىك زوبالاڭ جىلدارى ەڭبەكتەگەن جاستان ەڭكەيگەن قارتقا دەيىن نەبىر سۇمدىق وقيعالاردى كوزبەن كورىپ، ونىڭ زاردابىن باسىنان وتكىزدى.  

ەلدىڭ بولاشاعىنا الاڭداپ، ۇلتتىق مۇددەگە ايانباي قىزمەت ەتكەن  كىسىلەردىڭ وزدەرى تۇگىلى بالاسىنا دەيىن قۋدالانىپ، ۇلكەن جاپا شەكتى. ستاليندىك رەپرەسسياعا، مەملەكەت تاراپىنان قۋدالاۋعا ىلىككەن ادامداردىڭ بالالارى باستارىنان وتكىزگەن قاسىرەت پەن قيىندىقتاردىوزىنەن كەيىنگىلەرگە ايتۋعا دا قورىققان. ۇكىمەتتەن قاتتى سەسكەنگەنى سونداي،ءبىر جەرگە ءوتىنىش جازا قالسا، تەگىن جاسىرۋ ءۇشىن «تەگىم كەدەي»، «اكەم ورتا شارۋا بولعان»، «ءوز اجالىنان قايتىس بولدى» دەگەن سياقتى سوزدەردى قوسىپ وتىرعان. بولشەۆيكتەردىڭ ۇلت بولاشاعىنا قارسى قاساقانا جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ ۇرپاقتىڭ تاريحي جادىسىنىڭ ساقتالۋىنا دا تيگىزگەن زاردابى كوپ بولعاندىعى سونشالىقتى،ءتىپتى، ءالى كۇنگە دەيىن اتا-باباسى تۋرالى دەرەك ىزدەۋشى ادامدار كوپ كەزدەسەدى. سەبەبى، 1930-37 جىلدارى اتا-اناسىنان ايرىلىپ، نەمەسە اتا-انا بالاسىنان ءبولىنىپ، تەنتىرەپ كەتكەن جاعدايلار كوپ بولعان.

1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس، ودان كەيىنگى كەڭەس بيلىگى قۇرىلعان تۇستاعى كۇشتەپ قازاق قوعامىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ ءۇشىن جۇرگىزىلگەن ساياسات ءتۇرلى تاريحي وقيعالاردىڭ ورىن الۋىنا سەبەپكەر بولعاندىعىن دا ەسكەرۋمىز كەرەك. وسى كۇنگە دەيىن قاساقانا جۇرگىزىلگەن قۇيتىرقى ساياساتتىڭ سالدارىنان بولعان ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىستەر تۋرالى (سەبەپتەرى-اۆتور)دا ناقتى ءبىر توقتامعا كەلە الماي ءجۇرمىز. وسى كوتەرىلىستەردە قازا تاپقان ادامدار، ەلەۋسىز قالعان تاريحي تۇلعالار قانشاما؟حالىق كوتەرىلىستەرىندەاۋليە ادامدار، باتىر ادامدار، ءدىني تۇلعالار از بولماعان. اۋليە كىسىلەردىڭ، ۇلكەن ءدىني ادامدار ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ ءۇشىن بولعان كوتەرىلىستەردەاردايىم الدىڭعى ساپتاجۇرگەن. ياعني، تاريحي ۋاقىت، جاۋگەرشىلىك زامان قوعامنان، وسكەلەڭ ۇرپاقتان جاۋىنگەرلىكتى تالاپ ەتىپ،رۋحتى شىڭداۋمەن قاتار، رۋحاني قاسيەت ۇلگىلەرىندە قوعام الدىنا شىعارىپ، مادەنيەت پەن تاريحتىڭ قۇبىلىسىنا اينالدىرىپ وتىرعان.

وسىنداي تۇلعالاردىڭ ءبىرى - دارمەنۇلى وسپان.بۇل كىسى شامامەن 1866-1931 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن، باتىر، اۋليە، ءدىني ادام بولعان. كونە كوز كىسىلەردىڭ ايتۋى بويىنشا 1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسكە قاتىسقان، امانكەلدى يمانوۆتىڭ جاساعىنا وزدەرى اۋىلدان 15 ادام بولىپ بارعان. ارينە، بۇدان بولەك ىرعىز اۋىلدارىنان كوتەرىلىسكە قاتىسقان ادامدار كوپ بولعان. بۇل كىسىلەر ون بەس ادام (وزدەرى تۇرعان اۋىلدان بولۋى كەرەك) بولىپ بارعان. وسپاننىڭ قاسىندا كوتەرىلىسكە قاتىسقان ءدىني ادامداردان باسقا ۇستا كىسىلەردە بولعان.

ىرعىز اۋدانىنىڭ بۇرىنعى ءتاۋىپ دەگەن جەرىندە (قازىرگى قۇيىلىس اۋىلىنانتورعايعا قاراي 20 كم جەردە) وسپان تامى دەگەن جەر بار. سول جەردە وسى كىسىنىڭ اتا-اناسى، ايەلى، كوتەرىلىستە قازا تاپقان ساربازداردا جەرلەنگەن بولۋى مۇمكىن.وسپان باتىر 1931 جىلى 65 جاس شاماسىندا قايتىس بولعان، سول جەرگە جەرلەنگەن. جەرگىلىكتى ادامداردىڭ ايتۋى بويىنشا وسپان تامىنىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا بۇل جەردى بىلەتىن ادامدار كولىگىن توقتاتىپ، قۇران باعىشتاپ وتەتىن بولعان.

1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە امانگەلدى يمانوۆتىڭ جاساعىندا وسپانمەناتتاس باسقا دا كىسىلەر بولعاندىقتان، حالىق بۇل كىسىنى مۇرتتى وسپان دەپ اتاعان ەكەن.شاعىن بويلى، قارا تورى كىسى بولعان.وسپان تۋرالى اتالارىنان ەستىگەن كىسىلەر: «كوتەرىلىس كەزىندە قولىنا ايبالتا، قىلىش، بەلىنە قانجار بايلاپ ساپ الدىنداجۇرگەنى» دەيدى. ايبالتا الىپ الدىڭعى قاتاردا ءجۇرۋدىڭ سەبەبى، كوتەرىلىسشىلەردىڭ ىشىندە ارقالى ادامداردىڭ دا بولعاندىعىن بىلدىرسە كەرەك-ءتى. قازاقتىڭ سوعىسۋ ەرەجەسىندە وسىنداي كىسىلەر ۇنەمى الدا جۇرگەن.

بايقاۋىمىزشا، قازاق باتىرلارىنىڭ جاۋمەن سوعىسۋدا ءوز تاكتيكاسى بولعان. باۋىرجان مومىشۇلى سوعىس ادامنان ەكى نارسەنى تالاپ ەتەدى، – دەپ جازعان ەدى. ول اقيقات پەن شىندىق. اقيقات قالىڭ شايقاستا ءتىرى قالۋ، سول ءۇشىن جاۋمەن كۇرەسۋ كەرەك. ەلدىڭ اماندىعى ءۇشىن بارىنشا ءوزىڭدى قورعاۋ دا ەرلىكتى تالاپ ەتەدى. ال، باتىرلىق دەگەنىمىز قيىن ساتتەردە اقىل مەن ايلا-ءتاسىلدى قاتار ىسكە اسىرا بىلۋدەن كورىنەتىن قاسيەت. بويعا دارىعان، ەل دارىتقان ىزگى قاسيەتتەردى بىرىكتىرىپ، ونى ەلدىڭ يگىلىگىنە جۇمساپ وتىرۋ ۇشىندە ۇلكەن ەرىك-جىگەر قاجەت. قازاق باتىرلارىنىڭ تاريحي بەينەسى بۇگىن بىزگە وسىنى كورسەتەدى.

كەشەگى ۇلت ازاتتىق كوتەرلىستەرگە قاتىسقان قازاق باتىرلارىنىڭ بارلىعى دا حاندار زامانىنداعى باتىرلاردىڭ رۋحىمەن تاربيەلەنگەن ادامدار ەدى. ولاردى بىرىكتىرگەن دە تاريح تاعىلىمى. وسپان دارمەنۇلى سىندى كىسىلەردى حالىقتىڭ ۇمىتپاۋى، ەسىمىن ۇلكەن كىسىلەردىڭ ايتىپ ءجۇرۋىنىڭ ءوزى كەزدەيسوقتىق ەمەس. بەدەلدى ادامدى حالىق ۇمىتپايدى. وكىنىشكە وراي كەشەگى كەڭەس بيلىگى وسىنداي كىسىلەردىڭ بەينەسىن بارىنشا سانادان ءوشىرىپ، ولاردىڭ ۇلتتىق مۇددە جولىنداعى قىزمەتتەرىن، كۇرەسىن كىشىرەيتىپ كورسەتۋگە، ءتىپتى بولماسا جوق قىلۋعا ۇمتىلدى.جاستارى كەلسە دە ۇرپاق ءۇشىن، جاستارعا قامقور بولۋ ءۇشىن سوعىسقا اتتانعان وسىنداي  كىسىلەردىڭ رۋحى كەڭەستىك سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارىنان ۇمىت بولا باستاعان. بايىپپەن قاراعان ادام بولماسا، كەز - كەلگەن ادامعا الاش تۇلعالارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ۇلتتىق مۇددە جولىنداعى كۇرەس الاڭىندا قالعان باتىرلار رۋحى بىردەن كوزگە تۇسە بەرمەيدى. وسىنداي ەرەكشە قۇبىلىسقا يە دۇنيەلەردى ۇلتتىڭ تاريحي ساناسىندا ساقتاۋ ءۇشىن الاش زيالىلارى تاريحي وقيعالار مەن باتىرلار جونىندە كوپتەگەن ولەڭدەر، پوەمالار جازىپ قالدىردى. الاش زيالىلارىنىڭ قازاقتىڭ باتىرلارى مەن اۋليە ادامدارىنىڭ تاريحتا الاتىن ورنى جونىندە جازعان مۇلالارى بۇگىنگى بىزدەرگە ۇلتتىق رۋحتىڭ تۇلعالىق كورىنىستەرىن جاڭا بيىكتىكتەن سومداۋدى مىندەتتەيدى.

باتىردى شىعاراتىن ەل-جۇرت، ياعني ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ ءوزى. ۇلت، مەملەكەت بولماسا، ۇرپاق ۇلتتىق مۇددەنىڭ قۇندىلىعىن، رۋحتى ۇعىنىپ وسپەسە باتىر ادامدار قالاي قالىپتاسادى؟ بولاشاقتىڭ تالابى ءۇشىن تالانتتى تاني ءبىلۋدىڭ، ونى قوعام الدىنا شىعارۋدىڭ ءوزى جەكە ادامدى دا، تۇتاس ەلدى دە وسىنداي دۇنيەلەرگە جەتكىزىپ وتىرعان. ماعجان جۇماباەۆ جازعانداي:

التى الاش ابىلايداي ارعىماعىن،

الاشتىڭ ارۋاعىنا پار قىلاتىن.

بەتىنە ابىلايداي ارداگەردىڭ،

كەلۋدى التى الاشقا ار قىلاتىن.

ياعني، ۇلت بولاشاعى جولىنداعى كۇرەستە قازاق باتىرلارىنىڭ بارلىعى دا ارۋاقتى ەر اتانعان. باتىر بابالارىمىز - ۇلتتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ قۇبىلىسىنا اينالعان تۇلعا رۋحىن، وسيەتىن ەسكەرگەندىكتەن دە، ارۋاقتى ەر اتانعان. اتامەكەن، انا ءتىلى، ءدىن مەن مادەنيەت كەيىنگى بۋىنعا قاشان دا امانات رەتىندە تابىستالىپ وتىراتىن دۇنيەلەر. وسى اماناتقا قيانات جاساعاندارعا توسقاۋىل بولۋ، وندايلار كۇشەيىپ بارا جاتسا ايانباي كۇرەسۋ، ەرلەردىڭ ەلدىك ساناسىنىڭ نەگىزگى بەلگىسى ەكەندىگى داۋسىز.وسىنداي قۇندىلىقتاردىڭ بارلىعىن تاريحتان جاسىرعىسى كەلگەن بولشەۆيكتەر 1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىستى، ودان كەيىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ سولاقاي ساياساتىنا قارسى ورىن العان 1929-30 جىلدارداعى كوتەرىلىستەردى دە «شارۋالار كوتەرىلىسى» دەپ بۇرمالاعان. ناتيجەسىندە، تاريح شىندىعىن زەردەلەۋگە ۇلكەن قيانات جاسالدى. سونىڭ سالدارىنان ءالى كۇنگە دەيىن حالىق كوتەرىلىستەرىنە قاتىسقانادامداردىڭ بارلىعىن تولىققاندى تۇگەلدەي الماي كەلەمىز. قازىر وسى قيىن كەزەڭدە ورىن العان وقيعالار تۋرالى بىلەتىن ادامدارقاتارى ازايدى. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا جازىلعان دەرەكتەردىڭ كوبىسى قاساقانا بۇرمالانعان. سول سەبەپتەن ارحيۆ قۇجاتتارىن قايتا قاراپ، سالىستىرمالى زەرتتەۋدى ۋاقىت تالاپ ەتۋدە.

وسپان دارمەنۇلى تورعاي-ىرعىز وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن، سول كەزدەگى ەلگە قىزمەت ەتكەن اۋقاتتى كىسىلەردىڭ ءبىرى بولعان. 1929 جىلى مال مۇلكى تاركىلەنىپ، سايلاۋ قۇقىنان ايىرىلعان. سايلاۋ قۇقىنان ايرىلىپ، مال مۇلكى تاركىلەنگەن ادامداردىڭ نە ءۇشىن قۋدالانعانى بەلگىلى.

وسپان دارمەنۇلى مەشىت سالدىرعان، ەل ونى ارۋاقتى ادام دەپ قۇرمەتتەيدى.سول كەزدەگى تاۋىپكە جاقىن جەردە ورنالاسقان وسپان سالدىرعان مەشىتتى 1930 جىلدارى كەڭەس ۇكىمەتى تارتىپ الىپ، مەكتەپكە پايدالانۋعا بەرگەن. بولشەۆيكتەر جۇرگىزگەن ۇلتتى جويۋ ساياساتىنىڭ باستى ءپرينتسيپى قوعامنىڭ ىشكى قۇرىلىمىن ءتۇپتامىردان وزگەرتۋ  بولدى. حالىقتىڭ تۇرمىسىن السىرەتۋ، باسقاعا تاۋەلدى ەتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن كەدەرگى بولاتىن ءدىن، شارۋاشىلىق جانە وسىلاردى ساقتاپ، ءورىسىن كەڭەيتىپ وتىرعان ىسكەر ادامداردى قوعامنان الاستاتتى.

وسپان دارمەنۇلى1931 جىلدارى قايتىس بولعان. سول جىلدارى ەلدە اشارشىلىق ورىن الا باستادى. اكەسىنەن، اناسىنان ايىرىلعان وسپاننىڭ بالالارى ناعاشىلارىن پانالاۋ ءۇشىن سىر وڭىرىنە قاراي قاشادى. وسپاننىڭ التى بالاسى: قوڭىرباي، مىرزابەك، كەنجەبەك دەگەن ۇلدارى، التىن، تارازى، بيازى دەگەن قىزدارى بولعان.بيازى دەگەن قىزى اشتىقتىڭ سالدارىنان ءارى كوتەرىلىسكە قاتىسقان ادامداردى قۋعىنداپ جاتقان كەزدە وتباسىمەن تۇركىمەنستانعا قاراي كەتىپ، سول جاقتا قالعان.قالعان بالالارىنان تاراعان ۇرپاقتارقازىرگى كۇنى ەلىمىزدىڭ وڭىرلەرىندە تۇرادى. وسپاننىڭ كوزى تىرىسىندە جاقىن ارالاسقان ادامدارىنىڭ ءبىرى ساپار دەگەن ۇستا كىسى بولعان.بۇل كىسى كوتەرىلىس كەزىندە قازاق ساربازدارىنا قارۋ-جاراق جاساعان. بۇدان بولەك تەمىرباەۆ ەرماعامبەت دەگەن كىسى بولعان. ەرماعانبەتتىڭ اكەسى تەمىرباي ءدىني ادام بولعان، ءوز قاراجاتىمەن قاجىلىققا بارىپ كەلگەن. بۇل كىسىنىڭ بەيىتى وسى ەسكى ءتاۋىپتىڭ ماڭىندا. ال، تەمىرباي قاجىنىڭ بالاسى ەرماعانبەت1929 جىلدارى مال-مۇلكى تاركلەنگەننەن كەيىن سىر وڭىرىنە قاراي كەتكەن. وسپان تاۋىپتەن كەتىپ بارا جاتقان ەرماعانبەتكە ءوزىنىڭ مىلتىعىن بەرگەن ەكەن (ۇرپاقتارىنىڭ ايتۋىنشا).بۇل كىسىلەردىڭ بارلىعى ءوز زامانىندا اۋقاتتى ادامدار بولعان. ۇرپاقتارىنىڭ ايتۋى بويىنشا، ەرماعانبەت كەڭەس ۇكىمەتى تارتىپ العاننان قالعان (جاسىرىپ قالعان) التىن، كۇمىس بۇيىمدارىن، ءدىن مەن ۇلت رۋحانياتىنا قاتىستى كىتاپتارىنىرعىزدان كەتىپ بارا جاتىپجولدا كومىپ كەتەدى.

ارحيۆتەگى 1917 جىلعى جۇرگىزىلگەن بۇكىلرەسەيلىك اۋىلشارۋاشىلىق ساناعىندا، وسپاننىڭبالاسى وسپانوۆ قوڭىرباي جانە وسپانمەن بىرگە جۇرگەن تەمىرباەۆ ەرماعانبەت سول كەزدەگى تورعاي وبلىسىنا قاراستى ىرعىز ۋەزى ءتاۋىپ بولىسىنىڭ №7 اۋىلىندا تۇرعاندىعى كورسەتىلگەن. 1931-1933 جىلداردا ورىن العان اشارشىلىققا دەيىن ءتاۋىپ بولىسىنىڭ №7 اۋىلىندا 247 ءۇي بولعان. وسى تىزىمدەگى ءۇي يەلەرىنىڭ ىشىندە وسى كىسىلەردىڭ دە ەسىمدەرى جازىلعان. بۇل دەرەكتەر اقتوبە وبلىسىنىڭ مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ 69-شى قورىندا ساقتاۋلى.

ەل جادىندا باتىر، اۋليە ادام رەتىندە قالعان وسپان دارمەنۇلى سىندى تۇلعالاردى تۋرالى كەشەندى زەرتتەۋ قاجەت. سەبەبى،وسىنداي كىسىلەر ەلدىڭ بولاشاعىنا قىزمەت ەتكەن. ىرعىز-تورعاي ءوڭىرى - ءىرى تۇلعالار جۇرگەن، ۇلكەن شايقاستار ورىن العان تاريحي جەرلەردىڭ ءبىرى.وسى جەرلەردە كەنەسارىحان اۋىلى التى جىلداي تۇرعاندا، ونىڭ ارمياسىنىڭ سانى جيىرما مىڭ ادامعا دەيىن وسكەندىگى بەلگىلى. كەنەسارىمەن بىرگە جۇرگەن نەبىر تۇلعالار وسى وڭىردە دە تۇرعان. وسى ءبىر تاريحي ءىزدىڭ ورنى بولار،  بۇل وڭىرلەردە ۇلت ازاتتىق كۇرەس تولاستاماعان. وڭىردەگى قازاقتىڭ بايلارى مەن ءدىني تۇلعالارى جونىندە دەرەكتەر بىلەتىن جەرگىلىكتى كىسىلەردىڭ ايتۋىنشا، وسپان دارمەنۇلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ سولاقاي ساياساتىنا قارسىلىق تانىتقان. وسىنىڭ سالدارىنان بۇل كىسىنىڭ دە مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، ءوزى قايتىس بولعاننان كەيىن بالالارى دا قۋادالانا باستايدى. وسپاننىڭ قىزى التىن اجەمىز «1931 جىلى اكەمىز قايتىس بولعاننان كەيىن ۇيدە ەشقانداي مال قالمادى. اكەمىزدىڭ مال-مۇلكىن كەڭەس ۇكىمەتى كوزى تىرىسىندە وزىنەن تارتىپ الدى. ەلدى اشارشىلىق قىسا باستادى. قارماقشىعا كەلگەن سوڭ دا وڭاي بولعان جوق. ءبارىمىزدى ءتاۋىپباي اسىرادى. زامان وتە قيىن بولدى، اكەدەن دە، شەشەدەن دە ايرىلدىق، قولىمىزدا ەشتەڭە جوق. ءبىزدى وسى قيىندىقتان شىعارعان، ءبارىمىزدى اشتىقتىڭ كەزىندە امان الىپ قالعان ءتاۋىپباي. ءتاۋىپبايدىڭ اكەلگەن نانىن ءبولىپ جەپ، كۇنەلتتىك» - دەپ بالالارىنا ايتىپ وتىرادى ەكەن.

كەشەگى بولشەۆيكتەردىڭ ۇلت زيالىلارىن قۋعىنداۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان وسىنداي كىسىلەر اتالماي قالدى. 1916 جىلعى، 1929-30 جىلدارى قازاق قوعامىندا ورىن العان كوتەرىلىستەردى ءالى دەتەرەڭ ءارى جان-جاقتى زەرتتەۋ قاجەت. تاريح، ەل ىشىندە قالعان دەرەكتەر سول كەزدەگى قازاق كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ ىشىندە نەبىردارا تۇلعالار بولعاندىعىن مەڭزەيدى. ولاردىڭ كوبىسىنىڭ ەسىمى اتالماي جاتىر، جەرلەنگەن جەرلەرى ۋاقىت وتكەن سايىن ۇمىت بولۋدا. ستاليندىك رەپرەسسيا جىلدارىندا كوتەرلىستەردى قاساقانا كۇشەيتىپ، ۇلت تۇلعالارىن ۇرپاقتان جاسىرۋ ماقساتىندا كوپتەگەن ادامداردىڭ ەرلىگىن بۇرمالاپ، ەسىمدەردى جاسىرۋدىڭ ارعى جاعىندا جاتقان ۇلكەن ساياساتتى دا زەرتتەۋ قاجەت. وسىنىڭ بارلىعى ەسكەرىلىپ وڭىرلەردە كەشەندى زەرتتەۋلەر جۇزەگە اسىرىلسا دەيمىز. بولشەۆيكتەر تاريحي وقيعالاردىڭ ورامىنداعى كوزقاراقتى كىسىلەردى قوعامنان الاستاتۋعا بارىنشا كۇش سالدى. ەلگە بەدەلدى تۇلعالاردىڭ بالالارىنىڭ دا قۋدالانعاندىعىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. سونىڭ زاردابىنان (ولار اكەلەرىنىڭ ەرلىگىن ايتپاق تۇگىل، ەسىمدەرىن اتاي الماي) كوپتەگەن دەرەك بىزگە جەتە الماي قالدى. وزدەرى قۋعىندالىپ، ادىلەتسىزدىكتەن حالىق جاپا شەگىپ، ەل اشتىققا ۇشىرىپ جاتقاندا، پارتيا كوميتەتى جەر - جەرلەردە حالىقتىڭ مالىن تارتىپ الىپ، ەت، استىق دايىنداۋ جۇمىستارىن كۇشەيتۋگە قاتىستى بيۋرو وتىرىستارىن وتكىزىپ جاتتى.اتا-اناسىنان ايرىلىپ، بايدىڭ بالاسى بولعانى ءۇشىن پانالايتىن جەر ىزدەپ بوسىپ بارا جاتقان بالالاردىڭ تاعدىرى بولشەۆيكتەردىڭ ويىنا دا كرىپ شىققان جوق. ماسەلەن، 1931 جىلى 5-ناۋرىزدا ىرعىز اۋداندىق پارتيا كوميتەتى بيۋرو جينالىسىندا ەت پەن ەتكە مال دايىنداۋ جۇمىستارىن كۇشەيتۋ بويىنشا مىناداي ماسەلە كوتەرىلگەن: «مارتتىڭ 5-نە دەيىن مال دايىندىق جوسپارىنىڭ 45% عانا ورىندالعان. بۇل جاعداي ەش قاناعاتتانارلىقسىز. وسىمەن قاتار سوڭعى 5 كۇندىكتەن ءارى اكىمشىلىك اۋىلداردان اقپار كەلمەگەن. بايلاردىڭ مىندەتتى جوسپاردى ورىنداۋلارى ءالى كۇنگە دەيىن 35% اق. ولاردىڭ مالدارىن سويىپ، سويىپ كەمسىتۋلەرمەن قاتتى كۇرەسۋ جوق. قارابۇتاق ىزىنەن سوتتالعان بايلاردىڭ ەسەبى جوق. ونداعى حالىق سوتى بايدى سوتتاۋدى بۇتىندەي جويىپ وتىر. اۋىل كەڭەستەرىمەن ۋاكىلدەر بايلارعا قىسىم كورسەتۋ ورنىنا بايدى ورتاشا ەسەبىندە جاسىرىپ، جاقتاپ وتىرعاندارى بار.... وسى كەزگە دەيىن اق 41-اق باي سوتتالعان. سوت ورىندارىمەن اۋىلدىق ۋاكىلدىك بۇل جونىندە كوبىنە وڭشىلدىق ەتىپ وتىر. ەندىگى جەردە مۇنداي وڭشىلدىق تۇرلەرى مەن قاتتى كۇرەس اشىلىپ مىندەتتى جوسپاردى بايلار شۇعىل تۇردە كورنەكتى سوتپەن سوتتالسىن...». وسىنداي قاساقانا جاسالىپ وتىرعان قىسىم تۇرلەرى حالىقتى ۇلكەن قيىندىققا سالىپ، اشتىقتىڭ ورىن الۋىنا سەبەپ بولعان. كەڭەس ۇكىمەتى بايلاردىڭ ءرولىن 1928-29 جىلدارى-اق جويىپ ۇلكەردى. ودان كەيىنگى ۋاقىتتا «باي»، «بايشىلدىق» پەن كۇرەس ەلگە قاجەت ادامداردى قوعامىنان الاستاتۋدىڭ قۇرالىنا اينالعان.

ۇلكەن قاسيەتكە يە ادامدار قاتىسقان تاريحي وقيعالار ەشقاشان الاسارمايدى. ۇلتتىق مۇددە تالابىنان تۋىنداعان تاريحي وقيعالاردىڭ بيىكتەي بەرەتىندىگى انىق. سەبەبى، ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ جولىنداعى تۇلعالار تاعىلىمىنىڭ ءورىسىنىڭ كەڭەيۋى كوتەرىلىستىڭ شىندىعىن دۇرىس پايىمداۋدا جاتىر. ەل جادىندا قالعان اۋليە ادامدار تاعىلىمىنان تۇيەرىمىز، ۇلتتىق رۋحپەن ساباقتاس ۇلت - ازاتتىق جولىنداعى كوتەرىلىستەردىڭ شىندىعى تولىقتاي اشىلىپ، ۇرپاقتان ءادىل باعاسىن الۋ ءۇشىن تۇلعالىق تابيعات ۇلتتىق مۇددە شەڭبەرىندە پايىمدالۋى ءتيىس. ادام «تاريحتا قالايىنشى» دەپ سوعىسقا اتتانبايدى. ەرلىككە جەتەلەيتىن - ۇلت تاعدىرى. ۇلت جولىنداعى قيىندىقتارمەن كۇرەسۋدە رۋح ءاردايىم العا شىعىپ وتىرادى يا بولماسا باتىردىڭ ءوزىن العا شىعارادى. ابىلاي «باتىر بولايىن دەپ» شىقتىما؟ ونى اتا-بابا رۋحى، قيىندىقپەن شىڭدالعان ەرىك-جىگەر، تاريحي سانا،ار-نامىس سوعىس الاڭىنا شىعاردى. ابىلايدىڭ ابىلايلاپ، «ارۋاق» دەپ جاۋعا قارسى شابۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس.

جاراتۋشى يە ادامزاتتىڭ، ۇلتىنىڭ بولاشاعىنا قىزمەت ەتەتىن نەبىر تالانت يەلەرىن، تۇلعالاردى جاراتىپ، ولاردىڭ بويىنا نەبىر جاقسى قاسيەتتەردى دارىتاتىندىعى انىق. وسىنداي ادامدار ۇلت تاريحىنىڭ ىشىندە جۇرەدى. وكىنىشكە وراي، كەڭەس ۇكىمەتى وسىنىڭ بارلىعىن حالىقتان جاسىردى. ادامزاتقا، ەل-جۇرتىنا وراسان زور يگىلىكتەر اكەلەتىن ادامداردى كۇشتەپ، قولمەن جويىپ جىبەردى. بۇلۇلكەن قيانات. تابيعاتىندا ەشكىمگە قيانات جاساۋدى بىلمەيتىن حالقىمىزعا، جات نيەت، جات كۇشتەر كەشىرىلمەيتىن قيانات جاسادى. ونىڭ زارداپتارى ءالى كۇنگە دەيىن سەزىلۋدە...

سارسەمبين ۇمبەتقان قۋاندىقۇلى،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz