«قازاقتار وزدەرىنىڭ كىم ەكەنىن بىلسە، الەمدى جاۋلاپ الادى»
II ەكاتەرينا
ورىس پاتشايىمى.
«چينگيسحان بىل كازاحوم - يسسلەدوۆاتەل يستوري زولوتوي وردى»
ۆلاديمير بەلينسكي
 پۋبليتسيست، اۆتور بەستسەللەروۆ

«سترانا موكسەل، يلي موسكوۆيا»، «موسكۆا وردىنسكايا» ي «ۋكراينا-رۋس».

زنامەنيتىي زاۆوەۆاتەل چينگيسحان بىل نە مونگولوم. تاكوگو منەنيا پريدەرجيۆاەتسيا يزۆەستنىي يسسلەدوۆاتەل يستوري زولوتوي وردى، اۆتور كنيگ «سترانا موكسەل» ي «موسكۆا وردىنسكايا» ۆلاديمير بەلينسكي.  ون ۋتۆەرجداەت، چتو نا ساموم دەلە چينگيسحان بىل كازاحوم ي ەگو رود پرويسحوديل يز تيۋركويازىچنىح پلەمەن.

«كياتى، كيرەيتى، نايمانى ي مەركيتامي، - ەتو نە مونگولسكيە، ا تيۋركويازىچنىە پلەمەنا. وستاتكي يح وستاليس نا تەرريتوري سوۆرەمەننوگو كيتايا، نو رەچ پلەمەن - كازاحسكايا، - گوۆوريت ۆلاديمير برونيسلاۆوۆيچ. - پري جيزني چينگيسحانا گوسۋدارستۆەننىم ۆ ەگو يمپەري بىل درەۆني كازاحسكي يازىك. وتەتس تەمۋدجينا (ۆ كازاحسكوي پرويزنوشەني تەميرشينا) ەسيۋگەي بىل حانوم كياتوۆ. ماتەريۋ - ويان يز رودا مەركيتامي. جەنا چينگيسحانا - بورتە بىلا يز كازاحسكوگو رودا كونيراتوۆ. ۆسە سىنوۆيا پوكوريتەليا ميرا نوسيلي تيۋركسكيە يمەنا. سام چينگيسحان (شينگيسحان) نا كازاحسكوم وزناچاەت «لۋچەزارنىي حان». ۋ مونگولوۆ ني توگدا، ني دو سيح پور نە بىلو تاكيح يمەن. سلوۆو «حان» توجە يسكليۋچيتەلنو تيۋركسكوە، ا نە مونگولسكوە. مونگولى سۆويح پراۆيتەلەي نازىۆالي تيتۋلوم «كونتايچي». ۆىبيرالي چينگيسحانا نا وبىچنوم كازاحسكوم كۋرۋلتاە. ۋ مونگولوۆ تاكوگو سلوۆا نەت. تولكو كازاحي، كوتورىە يسپوۆەدوۆالي تەنگريانستۆو، حورونيلي سۆويح پوكوينيكوۆ ۆ تاينىح مەستاح، و كوتورىح مالو كتو زنال. وب ەتوم وبىچاە پيسال ەۆروپەيسكي پوسول ۆ زولوتۋيۋ وردە پلانو كارپيني. ون ۆيدەل ەتوت وبرياد. ۆ تە ۆرەمەنا مونگولى وتۆوزيلي سۆويح ۋمەرشيح نا كلادبيششە ي وستاۆليالي تام پود وتكرىتىم نەبوم».

بەلينسكي سچيتاەت، چتو رۋسسكايا يستوريا سكرىۆالا ەتوت فاكت چتوبى نە پريزناۆاتسيا ۆ توم، چتو ۆ سۆوە ۆرەميا رۋسسكيح پوكوريلي كازاحي، كوتورىە ۆپوسلەدستۆي ۆوشلي ۆ روسسيسكۋيۋ يمپەريۋ ي بىلي پودچينەننىمي رۋسسكيح تسارەي. پوەتومۋ ۆسيۋ سلاۆۋ زاۆوەۆاتەلەي وتدالي دالەكيم مونگولام.

«وفيتسيالنوە پريزنانيە كازاحسكوگو پرويسحوجدەنيا چينگيسحانا پرويزويدەت ۆ بليجايشەە ۆرەميا، - پروگنوزيرۋەت بەلينسكي. -  كازاحستان ەششە وگليادىۆاەتسيا نا روسسيۋ ي كيتاي، كوتورىە يمەيۋت سۆوي توچكي زرەنيا ي نە سوبيرايۋتسيا ۋستۋپات يستوريچەسكيمي ميفامي».

وسىدان ءبىراز جىلدار بۇرىن، الەم تانىعان ەدىل باتىردى (اتتيلا) وزىمشە زەرتتەپ،  ماقالا دايىنداپ جۇرگەنىمدە، قازاقتىڭ ۇلى عالىمى الكەي مارعۇلاننىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىن وقىپ شىققان بولاتىنمىن. سوندا، ايگىلى عالىمنىڭ ەڭبەگىنەن،  ۇلتىمىزدىڭ «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» اتتى داستانىنا ءتورت مىڭ جىل بولعان دەگەن سويلەمدەردى وقىپ، قايران قالعانمىن. وسىعان وراي، ەۋرازيا كەڭىستىگىندە ورنالاسقان، ءبىزدىڭ ۇلى دالامىزدىڭ اۋماعىنان شىققان، وسى ەدىل باتىر، نە بولماسا، ودان بەرگى زاماندا الەمگە  اتى شىققان شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇلدارىنىڭ قۇرعان يمپەريالارى تۇركى ەلىنىڭ، ياعني ايتقاندا، قىپشاقتاردىڭ التىن تاريحى بولىپ ەسەپتەلەدى عوي. مەن، تالاي جىلداردان بەرى،  گازەت جۇمىسىمەن بىرگە، ەلىمىزدىڭ تاريحىن شامام كەلگەنشە زەرتتەپ، زەردەلەپ كەلە جاتقان اداممىن. مۇمكىندىگىم جەتكەنشە، قازاق عالىمدارىنىڭ، سونىمەن قاتار، ورىس جانە شارتاراپ ەلدەرىنىڭ، ورتالىق ازيا، سونداي-اق، قىتاي، موڭعوليا، ءسىبىر اۋماعىن مەكەندەگەن ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ  كونەدەن كەلە جاتقان تاريحىنا ارنالعان بۇكىل ەڭبەكتەرىن وقىپ شىقتىم دەسەم، ارتىق ايتقاندىق بولماس. ءتىپتى، «سوكروۆە́ننوە سكازا́نيە مونگو́لوۆ» - قازاقشالاعاندا «موڭعولدىڭ قۇپيا اڭىزىن» زەردەلەي  قاراپ،  تالاي رەت وقىدىم. اقيقاتىن ايتقاندا،  بۇل كۇنگى موڭعولدارعا ەشقانداي قاتىسى جوق. ەگەر، تالداپ، دالىرەگىن  ايتاتىن بولساق،  «موڭعولدىڭ قۇپيا اڭىزىن» - ول  مىڭ قولدىڭ قۇپياسى، ياعني، شىڭعىس حاننىڭ اناۋ كوگىلدىر  التايدان، سوناۋ اتىراۋعا، ەدىلگە دەيىنگى جانە  سىبىر ورمانىنان باستاپ، قىتايدىڭ ۇلى قورعانىنا دەيىنگى ارالىقتاعى تولىپ جاتقان  رۋ، تايپالاردى قالاي بىرىكتىرگەنى، ول ءۇشىن قانداي ءادىس – ايلا قولدانعانى، ءسويتىپ، حان تاعىنا قالاي جەتكەندىگى تولىقتاي باياندالادى. سوندىقتان، بۇل شەجىرەنى،  شىنىمەن دە «مىڭ قولدىڭ قۇپياسى»  دەۋگە تولىق نەگىز بار. سوعان لايىق تا.

ەسىمدەرى قىپشاق – قازاق تىلىندە ەكەنىن ۇمىتپايىق.

تاعى ءبىر، اسا نازار اۋدارىپ، ايتارىم، شىڭعىس حان مەن ونىڭ بالالارى، نەمەرەلەرى، سول سەكىلدى،  ۇلى قاعاننىڭ تۋىستارىنىڭ ەسىمدەرى مەن تەگى،  تۇتاستاي تۇركى، ياعني، قىپشاق تىلىندەگى اتاۋلار. اسىرەسە، ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ نىسپىلارىنا وتە  جاقىن، ءتىپتى، ۇقساس دەسەم دە بولادى. ەگەر ايتسام، قاعان كەزىندەگى ەسىمى شىڭعىس،  بالا كەزدەگى اتى تەمۋچين (تەمىرشى، تەمىرشىن), (قىتايلار، ورىستار، سونىمەن قاتار، ەۋروپالىقتار، تۇركىلەردىڭ اتى – ءجونىن  قۇجاتقا  تۇسىرگەندە، قالاي دا ارىپتىك قاتەلەر (گراماتيكالىق) جىبەرەدى. بۇل قازىرگى كۇندەرى دە ءجيى كەزدەسەدى، ونى وزدەرىڭىزدە  بىلەسىزدەر.), سونىمەن ارى قاراي كەتتىك : جامۇقا-سەچەن (جالمۇقان شەشەن), حۋبيلاي (قۇبىلاي), حۋلاگۋ (قۇباعۇل) ، شاعاتاي، جوشى - دجۋچي  (جولشى), قاسار، بەلگۋدەي، داريتاي ء(دارىتاي), ساشابەك(ساقا-بەك، ساقابەك), تارگۋتاي كيريلتۋح ( تارعىلتاي قىرىلداق),  ءوستىپ كەتە بەرەدى. اناۋ،  موڭعول اتانعان، قازىرگى بۋريات – مانجۋرلاردىڭ اتى – جوندەرىنە، شىنىمدى ايتايىن، مۇلدە جۋىقتامايدى.  مەن ، بىرنەشە  جىل وسىلاردى قاراستىرىپ، وسى كۇنگى موڭعولدىڭ اتى – جوندەرىمەن مۇلدە ۇقساستىق تابا المادىم. ءتىپتى، جاقىندامايدى دا.

وقىپ، ىزدەي ءجۇرىپ تۇسىنگەنىم، بۇرىننان  ورىس عالىمدارى، سونداي-اق،  قازىرگى  قاتارداعى ورىس زيالىلارى دا، رەسەيدىڭ  قۇرامىنداعى  بۋرياتيانى «رەسەيلىك موڭعولدار»  دەپ اتايدى ەكەن. نەگە دەسەڭىز، بۋرياتتار جانە موڭعولدار ءبىر-اق تىلدە قارىم - قاتىناس جاسايدى. ءداستۇرى دە، ءدىنى دە بىردەي.

وسىلارمەن  قاتار، نازار اۋدارا ايتارىم، ورىس جانە ەۋروپا عالىمدارى، ءتىپتى، ازيالىق عالىمداردىڭ ءبىرازى، وسى شىڭعىس حان يمپەرياسى جانە ونىڭ اينالاسىندا وربىگەن  تاريحي وقيعالاردى،  كەيىنگى جىلدارى تۇبەگەيلى قايتا زەرتتەپ، ۇلى قاعاناتتىڭ  ەشقانداي بۇل كۇنگى  موڭعولدىڭ تاريحى ەمەستىگىن، كەزىندە كەتكەن قاتەلىك ەكەندىگىن،  ناقتى ايتىپ،  جازىپ، كورسەتۋدە. بۇعان،  دالەل رەتىندە، كوپتەگەن عالىمداردىڭ عىلىمي جۇمىستارىن مىسال رەتىندە ايتۋعا بولادى. مەن، وسى وقىمىستىلاردىڭ  كوبىنىڭ ەڭبەكتەرىن پايدالانىپ، سىزدەرگە ءبىراز جىلداردان بەرى ماعلۇمات  بەرىپ كەلەمىن، سونداي-اق، ول عالىمداردىڭ اتى-جوندەرىن دە،  رەتى كەلگەنشە، جازعان ماقالالارىمدا  كورسەتتىم. سوندىقتان، وسى عالىمداردىڭ عىلىمي جۇمىستارىنا سۇيەنە كەلە،  ايتارىم، - ۇلى دالامىزدا  كەزىندە ورىن العان،  ار زامانعا وزگەرىس اكەلگەن، كوپتەگەن ەلدەردىڭ بىرىگۋىنە، كەيىننەن ولاردىڭ قۋاتتى  مەملەكەتتەرگە اينالۋىنا جول اشقان، (قىتاي، رەسەي سەكىلدى )  -  ياعني، ءوز ۋاقىتىندا ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا تىرشىلىك كەشكەن،  داقپىرتى الىسقا كەتكەن، سونداي-اق، ادامزاتتىڭ دامۋىنا وراسان  زور  ۇلەسىن قوسقان، بۇل وركەنيەتتى  قاعاناتتار،  شىنىمەندە ءبىزدىڭ ماقتان تۇتار، التىن تاريحىمىز، - دەۋگە بولادى.

تەك، ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا،  كەڭەستىك داۇىردەن قالعان ەسكى،  جاتتاندى وي-پىكىرىن وزگەرتىپ، ءوز ارا قىرقىسپاي، وزدەرىنەن قىزعانباي، ورىستىڭ تالاي عاسىر بىزدەن جاسىرىپ كەلگەن ،  تەكتى، اسىل دۇنيەمىزدى  تانىپ  جانە ولاردىڭ  ەگىپ كەتكەن قۇلدىق سانا – جۇيەسىنەن  ارىلىپ، كەزىندەگى ۇلى اتا-بابالارىمىزدىڭ ىسكە اسىرعان عالامات  ىستەرىن  ۇعىنىپ، تۇسىنسە  ەكەن دەيمىز.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz