بۇگىن 26 تامىزدا قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنا 104 جىل تولدى.

1920 جىلى 24-26 تامىز كۇندەرى ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءالىمحان ەرمەكتەر باستاعان الاش ارىستارى ايقىنداپ بەرىپ، دەكرەت قابىلدانىپ، قازاق مەملەكەتى تەرريتورياسى بەكىتىلىپ، شەكاراسى شەگەندەلدى.

الاش ارىستارىنىڭ ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋداعى الاپات قايراتى مەن ۇلتتىق رۋحى، ەرەن ەرىك-جىگەرى مەن قايتپاس قايسارلىعى بولشەۆيكتەر بيلىگىن قازاق اۆتونومياسىن مويىنداتۋىنا تۋرا كەلدى.

2020 جىلى 25 تامىزدا قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولعاندا، وسى مەرەيلى داتاعا وراي «اق جول» پارتياسى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «الاش» مادەنيەت جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىمەن بىرلەسىپ، «قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىعى جانە ونىڭ قۇرىلۋىنداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءرولى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي بەينەكونفەرەنتسيا وتكىزدى.

كونفەرەنتسياعا “اق جول” پارتياسى توراعاسى، ءماجىلىس دەپۋتاتى ازات پەرۋاشەۆ، «الاش» مادەنيەت جانە رۋحاني جاڭعىرۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سۇلتان حان اققۇلى جانە ءماجىلىس دەپۋتاتتارى، شەتەلدىك جانە وتاندىق الاشتانۋشى عالىمدار مەن قوعام قايراتكەرلەرى قاتىستى. كونفەرەنتسيادا سويلەگەن رەسەيدىڭ بەلگىلى عالىمى، پروفەسسور ۆيكتور كوزودوي: "الاش يدەياسىنىڭ مىقتى بولعانى سونداي – بولشەۆيكتەر ولاردى ەلەۋسىز قالدىرا المادى جانە ىمىراعا كەلۋگە تۋرا كەلدى. الاش زيالىلارى قازاقستاننىڭ شەكاراسىن بەكىتۋدە زور ءرول اتقاردى. «ازاماتتىق سوعىستا الاشتىقتار سول كەزدە جەڭىلگەنمەن، تاريحي شەشىمگە كەلگەن كەزدە ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن الاش وردانىڭ وزگە دە كوشباسشىلارى جەڭىسكە جەتتى»، - دەپ مالىمدەدى.

وسى كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار 1917 جىلى قۇرىلعان "الاش” اۆتونومياسى مەن 1920 جىلى قۇرىلعان قازاق كاسر ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە جول سالدى دەۋگە تولىق نەگىز بار دەگەن قاۋلى قابىلدادى

ءيا، قازاقتىڭ بايتاق جەرىن تۇگەندەپ، الىپ شەكاراسىن شەگەندەپ بەرگەن دە وسىدان 104 جىل بۇرىن الاش قايراتكەرلەرى بولدى.

سول كەزدە، 2020 جىلى 26 تامىزدا ءبىز “جەرىمىزدى الىپ، ەلىمىزدى قۇرىپ بەرگەن الاش ارىستارى” اتتى ماقالا جازدىق “قازاق ءۇنى” گازەتىندە.

ءيا، قازاق اۆتونومياسى باستاۋىن الاش ۇلتتىق اۆتونومياسىنان الادى. بۇل جەردە باسىن اشىپ الاتىن باستى نارسە - 1920 جىلى 26 تامىزدا كەڭەس ۇكىمەتى بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن ركفسر حكك «قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالى سوتسياليستىك كەڭەس رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى» دەكرەت قابىلدادى. بۇل جەردە بۇل قاۋلىنىڭ نەگىزى قازاق شەكاراسىنىڭ بەلگىلەنۋىنە سۇيەنىپ تۇر. ءبىز قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنا 1917 جىلى قۇرىلعان الاش اۆتونومياسىنىڭ ۇلەسى ۇلكەن ەكەنىن اتاپ ايتىپ، قاداپ كورسەتىپ وتىرۋىمىز كەرەك. شىنىندا دا، نەگىزى قازىرگى تاۋەلسىز قازاق رەسپۋبليكاسى 1917 جىلعى الاش اۆتونومياسىنان باستالادى ەمەس پە؟!. ءيا، الاش دەگەندە ەڭ الدىمەن ۇلتتىق رۋحتىڭ مىقتىلىعىن ايتامىز. الاش قايراتكەرلەرى 1917 جىلى ورتا ازيادا تۇڭعىش زاماناۋي ساياسي پارتيا - «الاش» پارتياسىن قۇرىپ، بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ىرگەسى قالانعان الاش اۆتونومياسىن قۇردى. كەيىن 1920 جىلى قازاق اسكر قۇرىلىپ، ونىڭ شەكاراسىن بەلگىلەۋدى ابىرويلى اتقارىپ شىعۋدا الاشتىقتاردىڭ وسىنداي زور ۇلتشىلدىعى ۇلكەن ءرول اتقاردى. نەگىزى بۇل شەگارا بەلگىلەۋدىڭ باستاۋى 1917 جىلى الاشتىقتاردىڭ بۇكىلقازاقتىق قۇرىلتاي شاقىرعاندا سول تەرريتوريا شەڭبەرىندەگى مەكەندەر بويىنشا شاقىرىلعانى بەلگىلى. 1920 جىلعى 26 تامىزداعى «قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالى سوتسياليستىك كەڭەس رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى» دەكرەت وسى الاشتىقتار ەڭبەگى ارقاسىندا بەلگىلەنگەن تەرريتوريانى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ مويىنداپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ، كەلىسىمگە كەلىپ، قول قويعان تاريحي قۇجات بولاتىن.

شەكارانى ايقىنداۋدا الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان باسشىلىق جاساعان احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءالىمحان ەرمەكۇلى ەرەكشە ەڭبەك ءسىڭىردى. كوميسسيا جۇمىسىنداعى داۋ سوزىلىپ بارا جاتقاندا، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اتىپ تۇرىپ، "لەنينىڭ ءوزى ايتتى عوي، سول نۇسقاۋدى ورىندايسىڭدار ما، جوق پا؟!"-دەپ، ايقاي سالىپ، ماسەلەنى پرولەتاريات كوسەمىنىڭ نۇسقاۋىنا تىرەۋى، 29 جاسار ءالىمحان ەرمەكۇلىنىڭ لەنين مەن ستالين باسقارعان كوميسسيا الدىندا ەل تاعدىرىن شەشكەن ەرەكشە بايانداما جاساپ، بۇكىل قازاق جەرىن تۇگەندەپ، ناقتى دالەلدەپ قورعاپ شىعۋى ناعىز ەل ءۇشىن جاسالعان تاريحي ەرلىك بولدى.

كورنەكتى عالىم، الاشتانۋشى، پروفەسسور تۇرسىن جۇرتباي وسى ەرلىك تۋرالى تەرەڭىنەن تولعايدى: "ەرمەكوۆتىڭ ايتقانى شىندىق ەدى. ەگەر دە سىبىررەۆكومىنىڭ ىرقىنا كونەتىن بولساق، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ بەس وبلىسى: شىعىس قازاقستان، سەمەي، اقمولا، قىزىلجار، كوكشەتاۋ رەسەيدىڭ تەرريتورياسىندا قالۋى كەرەك بولدى.ەگەر سول استراحاندىق دەلەگاتسيانىڭ سوزىنە سەنەتىن بولساق، وندا قازىرگى ورال، اتىراۋ، ماڭعىستاۋ وبلىستارى رەسەيدىڭ قۇرامىنا كەتۋ كەرەك بولاتىن. مىنە، وسى ماسەلەنى قويىپ، ونى زاڭداستىرۋ، قازاق جەرىنىڭ ءار پۇشپاعىنا دەيىن انىقتاپ، ونداعى تۇرعىندار مەن ولاردىڭ كۇنكورىسىنە دەيىن ناقتىلاپ ايقىنداۋ، ءاليحان بوكەيحاننىڭ كەڭەسى مەن ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ موينىنا جۇكتەلگەن بولاتىن. ولار سەنىمدى اقتادى. ماجىلىستە ءاليحان بوكەيحاننىڭ، ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ، لەنيننىڭ تىكەلەي ىقپالى بولماعاندا جانە وسى ءسوزدى لەنيننىڭ نۇسقاۋىنا تىرەپ، «لەنيننىڭ نۇسقاۋىن ورىندايسىڭدار ما، جوق پا!» دەگەن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قاتتى ايتقان ءسوزىنىڭ ناتيجەسىندە عانا قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى ماسەلە شەشىلگەن. ول داۋعا تۇسپەيدى. ەندى وسى بەلگىلەنگەن تەرريتوريانىڭ ناقتى شەكاراسىن انىقتاۋ كەرەك دەگەن شەشىم ءتۇستى. قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ جانە ونىڭ تەرريتورياسىن بەلگىلەۋ تۋرالى جۇمىسى ۋشىعىپ بارا جاتقانىن سەزگەن لەنين 12, 14, 18 جانە 19 تامىزداعى كوميسسيا وتىرىستارىن ءوزى باسقارادى. 24 تامىزدا لەنين: «قاۋلى دايىن. ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ قايتا بايانداما جاساعانى دۇرىس. وسى بويىنشا زاڭداستىرۋ كەرەك» دەپ شەشىم شىعارادى. وسى شەشىم قابىلدانىپ شىققاننان كەيىنگى ءساتتى ءالىمحان ەرمەكوۆ ەستەلىگىندە بىلاي جازادى: «ءوزىمنىڭ تابىسىما ماساتتانىپ، ريزا بولىپ شىقتىم. ول كەزدە بار-جوعى 29 جاستا ەدىم. ءبىزدىڭ دەلەگاتسيا دا قولىمدى الىپ جاتتى. قاراسام، بوكەيحانوۆ جوق ەكەن. ءبارىمىز دالىزگە شىقتىق. قازاقستاننىڭ دەلەگاتسيا قۇرامى ون بەستەي ادام بولاتىن.ءبارىمىز ءاليحان بوكەيحانوۆتى توستىق. الەكەڭ لەنينمەن پىكىرلەسىپ، اڭگىمەلەسىپ قالعان بولاتىن.ون بەس، جيىرما مينۋتتان كەيىن ول كىسى دە شىقتى. ءاليحان لەنينگە بەكىتىلگەن شەكاراعا تەزدەتىپ قول قويۋعا ءوتىنىش ەتىپتى، لەنين ورىنداۋعا ۋادە بەرىپتى». سونىمەن جالپى وتىرىستا بەكىتىلگەن تەرريتوريانى قازاق اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسى ەتىپ بەكىتكەن بۇيرىق 26 تامىز كۇنى باسپاسوزدە جاريالاندى. مىنە، سودان باستاپ بۇگىنگى قازاقستاننىڭ تەرريتورياسى قالىپتاستى. ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەتپىز. تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ شەكاراسى بەكىتىلگەن. تاۋەلسىزدىكتىڭ ءوزى سونىڭ نەگىزىندە پايدا بولدى. وسىنى اقپارات قۇرالدارى نەگە ايتپايدى؟ ءبىزدىڭ ۇلتتىق مەرەكەمىز عوي. ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نەگىزى عوي. نەگە ۇندەمەيمىز؟ ءبىز تاريحىمىزدى، تاريحتاعى وقيعالاردى ۇلىقتاي ءبىلۋىمىز كەرەك. مەن ءۇشىن 1920 جىلدىڭ 26 تامىزى – اللا جازسا، ماڭگىلىك ازات قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ ماڭگىلىككە بەكىگەن كۇنى، ماڭگىلىك سالتاناتى!”-دەپ قورىتادى ايگىلى الاشتانۋشى اعامىز.

ياعني، قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى الاشتىقتار ايقىنداعان تەرريتوريا نەگىزىندە قۇرىلعانىنا قاراساق، جەرىمىزدى الىپ، ەلىمىزدى قۇرىپ بەرگەن الاش ارىستارى. ال ءبىزدى كەشەگە دەيىن 70 جىل ء"بارىن قاتىرعان بولشەۆيكتەر" دەپ وقىتىپ كەلدى. ول از بولسا، ودان كەيىن تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىندا “1991 جىلدان بۇرىن ەشقانداي قازاق ەلىنىڭ شەكاراسى دا، مەملەكەتى دە بولعان جوق” دەگەن جارامازان ايتىلدى.

ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋدا ۇلتتىق رۋح زور ءرول اتقاراتىنىنا ايقىن دالەل - جەرىمىزدى الىپ، ەلىمىزدى قۇرىپ بەرگەن الاش ارىستارىنىڭ الاپات ەرلىگى!

قالاي بولعاندا دا، قازاق اۆتونوميالى سوتسياليستىك كەڭەس رەسپۋبليكاسى قۇرىلۋىنىڭ 104 جىلدىعى، ياعني مەملەكەت شەكاراسىنىڭ زاڭدى قۇجاتپەن ايقىندالعان كۇنى - مەملەكەتتىك مەرەكە، ەلىمىز ءۇشىن ەرەكشە تاريحي داتا، جالپى حالىق بولىپ، الاشقا ساۋىن ايتىپ، اتاپ وتەتىن كۇن بولۋى كەرەك!

مىسالى، ءازىربايجان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك كۇنىن 1918 جىلى 28 مامىردان، العاشقى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كۇننەن باستايدى.

مۇسىلمان شىعىستىڭ تۇڭعىش تاۋەلسىز رەسپۋبليكاسى رەتىندە قابىلدانعان ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى 1918 جىلى 28 مامىر كۇنى گرۋزيانىڭ تبيليسي قالاسىندا مەحمەت ەمين رەسۋلزادە باسشىلىعىنداعى ءازىربايجان ۇلتتىق كەڭەسى تاراپىنان جاريالاندى.

1918 جىلى 7 جەلتوقسان كۇنى 120 ورىندىعى بار پارلامەنت جۇمىسىن باستادى. 17 اي بويىنشا پارلامەنتتە 230 زاڭ جوباسى قابىلداندى.

ال ەكىنشى جالپىقازاق سەزى بۇدان ءبىر جىل بۇرىن، 1917 جىلى 5-13 جەلتوقساگ كۇندەرى وتكەن ەدى.

ءازىربايجان رەسپۋبليكاسى 1920 جىلى 28 ءساۋىر كۇنى كەڭەس ارمياسىنىڭ ەلدى باسىپ الۋىمەن ىدىرادى. 2018 جىلى ءازىربايجان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 100 جىلدىعى مەملەكەتتىك مەرەكە رەتىندە تويلاندى.

ال الاش اۆتونومياسى ءازىربايجاننان ءبىر جىل بۇرىن 1917 جىلى ورىنبوردا ەكىنشى جالپىقازاق سەزى وتكەن 5 جەلتوقساندا باستالىپ، 13 جەلتوقساندا جاريالاندى. 2020 جىلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كۇشىمەن تاراتىلدى. ياعني، ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ العاشقى تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭىنەن ءبىر جىل ۇزاق ءومىر ءسۇردى.

ەندەشە، ءبىز دە قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ العاش الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلعان 1917 جىلعى 13 جەلتوقسان مەن قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكاراسى ايقىندالعان 1920 جىلعى 26 تامىزدى مەملەكەتتىك مەرەكە كۇندەرى رەتىندە جاريالاۋىمىز كەرەك!

بۇگىن، 26 تامىز - قازاق رەسپۋبليكاسى جەرىنىڭ قۇجاتپەن ايقىندالعان كۇنىنىڭ 104 جىلدىعى قۇتتى بولسىن، ارداقتى الاش ەلى!

قازىبەك يسا،

اقىن، قر پارلامەنتى ءماجىلىسى دەپۋتاتى

Abai.kz