حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىندا كەڭەس وكىمەتى قوعامدى قايتا قۇرۋدىڭ باعدارلاماسىن جاساقتاعاندا ءبىلىم بەرۋ ىسىنە، مادەنيەت پەن عىلىمنىڭ ماسەلەلەرىنە ايتارلىقتاي كوڭىل ءبولدى. سول تۇستا ەل تۇرعىندارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى نە وقي، نە جازا المادى، حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق سالاسىندا مامان كادرلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى وتكىر سەزىلدى. بىلىكتى وقىعان مامانداردىڭ تاپشىلىعى بارلىق جەردە، اتاپ ايتقاندا، ماتەريالدىق-ءوندىرىس سالالارىندا دا، الەۋمەتتىك-مادەني ينفراقۇرىلىمدار دا ەرەكشە بايقالدى.

قازاقستاندا ەكونوميكا مەن مادەنيەتتىڭ مامان كادرلارعا سۇرانىسىنىڭ ءوسۋى تولىققاندى جوعارى وقۋ ورنىندارىن اشۋعا ەرەكشە ىقپال ەتتى. سوندىقتان دا 1928 جىلى الماتىدا پەداگوگيكالىق ينستيتۋت، 1929 جىلى الماتى مالدارىگەرلىك، 1930 جىلى قازاق اۋىل شارۋاشىلىق، 1931 جىلى مەديتسينالىق، 1931-1932 جىلدارى ورال جانە قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتارى اشىلدى. رەسپۋبليكانىڭ مادەني ومىرىندە ەرەكشە ورىن العان  جاعداي 1934 جىلى  س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اشىلۋى بولدى. قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى مەن تەحنيكۋمدارى ولاردىڭ دامۋ دارەجەسى جوعارى بولعانىمەن، حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ كادر جونىندەگى قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرا المادى، ويتكەنى ولاردىڭ كوپشىلىگى ءالى قالىپتاسۋ ساتىسىندا، كەيبىرەۋلەرى مۇلدە شاعىن بولاتىن. ستۋدەنتتەر مەن پروفەسسور-وقىتۋشىلار قۇرامىندا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وكىلدەرىنىڭ سانى وتە باياۋ ءوستى.

حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىندا كەڭەس وكىمەتى قوعامدى قايتا قۇرۋدىڭ باعدارلاماسىن جاساقتاعاندا ءبىلىم بەرۋ ىسىنە، مادەنيەت پەن عىلىمنىڭ ماسەلەلەرىنە ايتارلىقتاي كوڭىل ءبولدى. سول تۇستا ەل تۇرعىندارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى نە وقي، نە جازا المادى، حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق سالاسىندا مامان كادرلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى وتكىر سەزىلدى. بىلىكتى وقىعان مامانداردىڭ تاپشىلىعى بارلىق جەردە، اتاپ ايتقاندا، ماتەريالدىق-ءوندىرىس سالالارىندا دا، الەۋمەتتىك-مادەني ينفراقۇرىلىمدار دا ەرەكشە بايقالدى.

قازاقستاندا ەكونوميكا مەن مادەنيەتتىڭ مامان كادرلارعا سۇرانىسىنىڭ ءوسۋى تولىققاندى جوعارى وقۋ ورنىندارىن اشۋعا ەرەكشە ىقپال ەتتى. سوندىقتان دا 1928 جىلى الماتىدا پەداگوگيكالىق ينستيتۋت، 1929 جىلى الماتى مالدارىگەرلىك، 1930 جىلى قازاق اۋىل شارۋاشىلىق، 1931 جىلى مەديتسينالىق، 1931-1932 جىلدارى ورال جانە قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتارى اشىلدى. رەسپۋبليكانىڭ مادەني ومىرىندە ەرەكشە ورىن العان  جاعداي 1934 جىلى  س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اشىلۋى بولدى. قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى مەن تەحنيكۋمدارى ولاردىڭ دامۋ دارەجەسى جوعارى بولعانىمەن، حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ كادر جونىندەگى قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرا المادى، ويتكەنى ولاردىڭ كوپشىلىگى ءالى قالىپتاسۋ ساتىسىندا، كەيبىرەۋلەرى مۇلدە شاعىن بولاتىن. ستۋدەنتتەر مەن پروفەسسور-وقىتۋشىلار قۇرامىندا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وكىلدەرىنىڭ سانى وتە باياۋ ءوستى.

باستاپقى كەزەڭدە جوعارى مەكتەپتىڭ ەڭ وتكىر جانە شەشىلمەگەن پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى پروفەسسور-وقىتۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر قۇرامىندا قازاقتاردىڭ سانى باياۋ ءوستى. شىندىعىندا كەڭەس وكىمەتى ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسىن بىرسىدىرعى شەشتى، الايدا ءۇردىستىڭ ماڭىزدى جاعىن جويداسىز ساياساتتاندىرىپ جىبەردى.  تاربيە مەن وقۋدىڭ باسىنا پارتيالىق-تاپتىق ءپريتسيپتى قويدى.

العاشقى بەسجىلدىقتىڭ  «كادرلار ءبارىن شەشەدى» دەگەن ۇراندى ناۋقاننىڭ قىزعان كەزىندە جاستار مەن كومسومولدار ءبىلىم الۋعا ۇمىتىلۋشىلاردىڭ الدىڭعى لەگىندە بولدى.

كەزىندە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ۇلت بولاشاعى وقىعان زيالىلاردىڭ مويىنىندا ەكەنىن ايتا كەلىپ، وقىعان ادامنىڭ ۇلتقا قىزمەت قىلۋىن: «...قازاقتى تۋرا جولعا باستايتىن دا، اداستىراتىن دا-وقىعاندار. وقىعانىن قازاق سىيلايدى، سوڭىنان ەرەدى، قادىرلەيدى، سەنەدى. ءبىلىمدى، اقىلدى، جاقسىلىقتى، ۇلگىنى، ءتارتىپتى، اقيقاتتى، ادىلدىكتى وقىعانىنان كۇتەدى. وقىعان ادام قارا حالىقتىڭ يدەالى(شىراعى), بۇقاراسى سونشا قادىرلەگەنىن وقىعانى ءتۇسىنۋ كەرەك، حالىققا قىزمەت قىلا بىلمەگەن، ۇلگى، شىراق بولۋعا جاراماعان وقىعان حالىقتىڭ ىقىلاسىن قايىرادى، كوڭىلىن قايتارادى. حالىقتى وزىنەن الىستاتادى، وسەك ارقالايدى، پايداسى ارتىق تيمەيدى»-دپ كورسەتكەن-ءدى.

1925-1933 جىلدارى قازاق ولكەسىن باسقارعان ف.ي.گولوششەكين تۇسىندا رەسپۋبليكادا الاساپىران قۋدالاۋ ناۋقانى باستالدى. ۇكىمەت باسىندا وتىرعان قازاق زيالىلارىن ءارتۇرلى «سادۋاقاسوۆششينا»، «مەڭدەشەۆششينا»، «قوجانوۆششينا» سياقتى جىككە ءبولۋ، ءىرى بايلار شارۋاشىلىعى مەن جارتىلاي فەودالداردىڭ شارۋاشىلىعىن كونفيسكاتسيالاۋ مەن جەر اۋدارۋ، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، قوعامعا «جات ەلەمەنتتەردى» ىزدەۋ سياقتى ناۋقاندار ءورىس الدى.  سول ناۋقانشىل قىزىل ۇراننىڭ اياسىندا جۇرگىزىلگەن جوعارى وقۋ ورىندارىنان «جات ەلەمەنتتەردى» ىزدەستىرۋ ارەكەتى دە تاريحىمىزدىڭ «اقتاڭداق» بەتتەرىنىڭ ءبىرى.

اكىمشىلدىك-امىرشىلدىك جۇيە ءبىلىم سالاسىندا يدەولوگيالاندىردى. پارتيا، كومسومول جانە پيونەر ۇيىمدارى، وقۋلىقتار، مۇعالىمدەر جاس ۇرپاقتىڭ ساناسى مەن مىنەز-قۇلقىنا ءستالينيزمنىڭ جاتتاندى دوگمالارىن ءسىڭىردى.

1929 جىلى كسرو-نىڭ بارلىق اۋماقتارىنداعى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىپ جاتقان قازاق ستۋدەنتتەرىن «جات ەلەمەنتتەر» رەتىندە ايدار تاعىپ، وقۋدان شىعارۋ ناۋقانى ءبىر مەزگىلدە جۇرگىزىلۋىنىڭ ءوزى سان-ساققا ويلارعا جەتەلەيتىنى دە ءسوزسىز. وقۋدان شىعارۋ ماسەلەسى جوعارى وقۋ ورىندارى ورنالاسقان قالالارداعى قازاق جاستارىنىڭ جەرلەستىك ۇيىمدارىنىڭ جينالىستارىندا قارالعان. قازاق ستۋدەنتتەرىن وقۋدان شىعارۋ جونىندە قۇرىلعان كوميسسيالار جۇمىس جاساعان.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى مۇراعاتى قورىنداعى ساقتالعان قۇجاتتار سونىڭ ايعاعى. مىسالى، 141 قورداعى ساقتالعان №1 حاتتامادا كورسەتىلگەندەي، 1929 جىلدىڭ ءبىرىنشى اقپانىندا تاشكەنتتەگى ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جاتقان 263 ستۋدەنت قاتىناسقان جينالىس وتكەن.  جينالىسقا توراعالىق ەتكەن قازانعاپوۆ، حاتشىسى رامازانوۆ بولعان. جينالىستىڭ كۇن تارتىبىندەگى ماسەلە كەڭەس وكىمەتىنە «جات ەلەمەنت» ستۋدەنتتەردى جوعارى وقۋ ورنىنان وقۋدان شىعارۋ.

جينالىستىڭ بارىسىندا ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنەن ح.اقپاەۆ، ح.يساتاەۆ، ي.دۋسەتوۆ، ا.اسانبەكوۆ، ا.سەيدالين، ح.قاراتاەۆ، تۇرسىنوۆ، بوكەيحانوۆ، ر.قويايداروۆ، س.قاشقىنباەۆ، ن.سۋلتانگەرەەۆ، م.بۋرالكينەۆ، ق.اقپاەۆ سياقتى ستۋدەنتتەردى «جات ەلەمەنت» وكىلدەرى رەتىندە جوعارى وقۋ ورنىنان شىعارۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان.

كوميسسيا ءبىر قىزىعى، وسى ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جاتقان ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ قىزىن قالدىرۋعا شەشىم قابىلداعان. بۇل شەشىمگە كەيبىر ستۋدەنتتەر ءوز نارازىلىعىن اشىق بىلدىرگەنى حاتتامادا كورسەتىلگەن. مىسالى، وقۋدان شىعارىلعان «جات ەلەمەنت» ح.يساتاەۆ جينالىستا ءسوز سويلەپ: «مەنىڭ پىكىرىم بويىنشا كوميسسيانىڭ بىزدەرگە قاتىستى  شىعارعان شەشىمىنە جانە بىزدەردى وقۋدان شىعارۋىنا كەلىسپەيمىن. كەلىسپەيتىن سەبەبىم كوميسسيا ءوز تاراپىنان كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋى بولعان، الاشورداشىلاردى قورعاۋشى، الاش وردانىڭ باتىس بولىمشەسىن باسقارعانداردىڭ ءبىرى حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ قىزى  رابيعا نەگە وقۋدان شىعارىلمايدى»،-دەپ ءوزىنىڭ پىكىرىن بىلدىرگەن. بۇل پىكىردى ستۋدەنت بوكەيحانوۆتا قولداعان.

بۇل كەزدە رابيعا حالەلقىزى ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىندە وقيتىن ەدى.  ول ءۇشىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەندە اكەسى جۇمىس بابىمەن الماتىعا اۋىستى. اكەسى ءبىر جىلدان كەيىن وقۋدان شىعارىپ، الماتىعا ءوز قاسىنا الدىرادى. رابيعا الماتىدا مەديتسينالىق ارنايى وقۋ ورنى بولماعاننان كەيىن قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ بيولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستى.

بۇل ناۋقان ماسكەۋ قالاسىندا وقىپ جاتقان قازاق  ستۋدەنتتەرىندە اينالىپ وتپەگەن. مۇراعاتتاعى ساقتالعان قۇجاتتاردى سارالاساق تومەندەگىدەي جاعدايدىڭ كۋاسى بولامىز.

1929 جىلدىڭ 22 اقپان كۇنى «جات ەلەمەنتتەر» رەتىندە ماسكەۋ قالاسىنداعى جوعارى وقۋ ورنىندارىن قازاق ستۋدەنتتەرىنەن تازارتۋ، ياعني وقۋدان شىعارۋ كوميسسياسىنىڭ وتىرىسى وتكەن. كوميسسيا قۇرامىندا ق.تاشتيتوۆ، قوجاقاەۆ، مۇسىراليەۆ، سيزونوۆ جانە حاتشىسى م.داۋلەتقاليەۆ بولدى. ق.تاشتيتوۆ كەيىن قازاقستان ورتالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولدى. 1930 جىلى موسكۆاداعى سۆەردلوۆ اتىنداعى كوممۋنيستتىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. م.داۋلەتقاليەۆ قوعام قايراتكەرى، 30-جىلداردىڭ باسىندا اشارشىلىقتىڭ قازاق حالقىنا اكەلگەن زاردابىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، باتىل ارەكەتكە بارعان بەسەۋدىڭ ءبىرى. م.داۋلەتقاليەۆ حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن  1930 جىلى بىتىرگەن.

وقۋدان شىعارىلعان ستۋدەنتتەردىڭ قاتارىندا باتىس الاش وردانىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى ب.اتشىباەۆتا بار.

ب.اتشىباەۆ 1923 جىلى تاۋ-كەن اكادەمياسىنا(قازىرگى گۋبكين اتىنداعى مۇناي ينستيتۋتى) وقۋعا تۇسكەن. ءبىرىنشى كۋرستى اياقتاپ، مامان كادرلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن وقۋدان قول ءۇزىپ، 1923-1928 جىلدارى ارالىعىندا ماسكەۋدەگى «سانتونين» ترەسىندە ءىس جۇرگىزۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، «اروسپو» اكتسيونەرلىك قوعامى تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، «كازكرايسويۋزدىڭ» ماسكەۋ وكىلدىگىندە ەكونوميكالىق تەكسەرۋشى، ركفسر جوعارى سوتىندا اۋدارماشى بولىپ جۇمىس جاسادى. 1928 جىلى تاۋ-كەن اكادەمياسىنىڭ مۇناي فاكۋلتەتىنىڭ گەولوگيا بولىمشەسىنە ءتۇستى. كوميسسيا ب.اتشىباەۆتى «ءومىر بويى ستۋدەنت» رەتىندە جۇرگەنىن اتاي وتىرىپ، ول 1923 جىلدان وسى وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتى ەكەندىگىن، قازىرگى ۋاقىتتا 2 كۋرستا ءالى وتىرعانىن ەرەكشە اتاپ وتەدى. قازاقستاننىڭ وقىعان مامان كادرلارعا وتە زارۋلىگىنە قاراماستان «الاشورداشى»، «جات ەلەمەنت» دەگەن ايىپپەن تاۋ-كەن اكادەمياسىنان شىعارادى. وقۋدان شىعارىلعان ب.اتشىباەۆ گۋرەۆ(اتىراۋ) قالاسىنا كەلىپ، «ەمبىمۇناي» ترەسىنە قاراستى گەولوگيا-بارلاۋ كەڭسەسىندە گەولوگ، كەيىن دالالىق گەولوگيالىق-كارتيروۆكا سەكتسياسىنىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەدى.

ال 24 اقپان كۇنگى كوميسسيانىڭ وتىرىسىنىڭ حاتتاماسى نەگىزىندە 3 كۋرستان  م.قالمەنوۆ، س.بوكەيحانوۆ باستاعان 18 ستۋدەنت وقۋدان شىعارىلعان.

م.قالمەنوۆ حالقىمىزدىڭ قايراتكەر ۇلدارىنىڭ ءبىرى، پاتشالىق رەسەيدىڭ ءى دۋماسىنا دەپۋتات بولعان الپىسباي قالمەنوۆتىڭ بالاسى.  كەيىن 1933 جىلى ماسكەۋدەن تاۋ-كەن ينجەنەرى ماماندىعىن الادى، قيىر شىعىسقا جولدامامەن جىبەرىلەدى. وسىندا ءوندىرىس جۇمىستارى كەزىندە، ۇستىنە تاس قۇلاپ، قايتىس بولادى. بۇل اۋلەتتىڭ ۇرپاقتارى ۇزاق جىلدار بويى قۋعىن-سۇرگىن كورىپ، قۋدالاندى.

يازيازيت (مۇراعات قۇجاتىندا وسىلاي اتالادى، بايازيت بولۋى كەرەك) وتەعاليۇلى يبراگيموۆ  1927 جىلى تيميريازوۆ اتىنداعى  اۋىل شارۋاشىلىق اكادەمياسىنىڭ اگرونوميا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەن. كومسومول قاتارىنا وتكەن جانە مەملەكەتتىك ستيپەنديا الىپ تۇرعان.  نكۆد-نىڭ قىراعى قىزمەتكەرلەرى ونىڭ شىن تەگى تاناشەۆ ەكەندىگىن انىقتاعان، اكەسى پاتشا زامانىندا بالىق ونەركاسىبىندەگى ءىرى كاسىپكەردىڭ ءبىرى بولعان. كەزىندە تاناشەۆتار اۋلەتى بوكەي ورداسى اۋماعىنا عانا ەمەس، رەسەي يمپەرياسىنا دا اتاعى شىققان اۋلەت. قازاقتىڭ تۇڭعىش دارىگەرلەرىنىڭ ءبىرى م.شومبالوۆ  اۋلەتىنەن، وسى اكادەميانىڭ ستۋدەنتى تايىر شومبالوۆتا وقۋدان الىستاتىلدى.

1-ءشى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنەن تۇياق قايبالدين، ال سەرجان شونانوۆ حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنداعى وقۋىنان شىعارىلدى.

ساراتوۆ اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا وقىعان ش.د.كۇسەپقاليەۆتا «جات ەلەمەنتتىڭ بالاسى» رەتىندە وقۋدان قۋىلدى. ونىڭ اكەسى داۋلەتشە كۇسەپقاليەۆ جوعارى ءبىلىمدى العاشقى قازاق دارىگەرلەرىنىڭ ءبىرى، باتىس الاش وردا قايراتكەرى. اتاقتى نۇرالى حاننىڭ تۇقىمى بولاتىن. 1928 جىلى كۇز ايىندا  «جارتىلاي فەودال»  رەتىندە تاركىلەنگەن. تاركىلەۋ تۋرالى قۇجات جوعارى دا اتالعان مۇراعات قورىندا ساقتالعان.

«جات ەلەمەنت»، «الاشورداشىل» دەپ ايدار تاعىلىپ، قۋعىندالعان بۇل ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ تاعدىرى قايعىلى اياقتالدى.

...سەبەبى، الدا ولاردى قاسىرەتتى 1937-1938 جىلدار كۇتىپ تۇر ەدى.

اققالي احمەت

ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىندعى

اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz