سوڭعى كۇندەرى الەۋمەتتىك جەلىلەردە ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى جاعداي تۋرالى، سوعان بايلانىستى قانشا ۋاقىتتان بەرى ۇلت جاناشىرلارىنىڭ كوتەرىپ، شەشە الماي جۇرگەن – پەتروپاۆل مەن پاۆلودار قالالارىنىڭ اتتارىن قازاقشالاۋ ماسەلەسى تۋرالى ۇلكەن ايقاي-شۋ بولىپ جاتقانىن بىلەمىز.

بۇل ماسەلەلەرگە جاڭادان سايلانعان دەپۋتاتتار دا ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ جاتىر. ءبىزدى ءبىر تاڭعالدىرىپ تا، مازامىزدى كەتىرىپ جۇرگەن نارسە، ول دەپۋتاتتار (قازىبەك يسادان باسقاسى) نەگىزىنەن ءبارى ءبىرىنىڭ-ءبىرى اۋىزدارىنا تۇكىرىپ قويعانداي مىناداي پىكىر ايتۋدا: «ول ماسەلەنى استانادا، ءبىزدىڭ دەڭگەيدە شەشۋگە بولمايدى، ول سول جەردىڭ حالقىمەن كەلىسىلىپ شەشىلەتىن ماسەلە. ول ۇلتارالىق ارازدىق تۋدىرۋى مۇمكىن».

ءتىپتى كۇنى كەشە ايتىستا بيلىكتى سىناۋدان ەشكىمگە دەس بەرمەيتىن، ءوزىن ۇلتتىڭ جاناشىرىمىن دەپ شىرىلداعاندا الدىنا جان سالمايتىن رينات ءىنىمىز دە دەپۋتاتتىڭ شاپانىن كيىپ، توسبەلگىسىن تاققاننان كەيىن اڭگىمەسى وزگەرىپ سالا بەرىپتى.

ءاي اينالايىندار-اۋ، باياعىدا ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندە تسەليننىي كراي قۇرىپ، ماسكەۋگە باعىندىرامىز دەگەندە حرۋششەۆ ەشكىمنىڭ كەلىسىمىن سۇراعان جوق. تەك جۇمابەك تاشەنوۆ سياقتى حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ۇلى قاسقايىپ قارسى تۇرماعاندا، بۇل كۇنى اڭگىمە باسقاشا بولار ەدى. نەمەسە ەرەيمەنتاۋ سياقتى قازاقتىڭ قارا شاڭىراعىندا نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ ماسەلەسىندەدە ەشكىم بىزدەن رۇقسات سۇراعان جوق. جارايدى، ولار تاريحتاعى، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزى عوي. ال ەندى كۇنى كەشە عانا استانانىڭ اتىن ون قايتارا وزگەرتكەندە كىم-كىمنىڭ كەلىسىمىن سۇرادى؟.. وسى كۇنگە دەيىن ەلىمىزدەگى ۇلتاراالىق كەلىسىم بۇزىلماسىن، ۇلتارالىق ارازدىق تۋىپ كەتپەسىن دەپ شىداپ، ۇندەمەي كەلدىك ەمەس پە؟.. سول ۇلتارالىق كەلىسىمدى پەتروپاۆلدىڭ ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى وزدەرى بۇزىپ وتىر ەمەس پە؟.. ەندەشە نەگە ءبىز وسى جاعدايدى ۇتىمدى پايدالانىپ، «زەركالنو» جاۋاپ بەرمەيمىز؟..

پەتروپاۆلدىڭ، پاۆلوداردىڭ، وسكەمەننىڭ اتتارىن قازاقشالايتىن ۋاقىت جەتتى دەپ ەسەپتەيمىز. تەك قانا اتتارىن قازاقشالاپ قويماي، جالپى ەلىمىزدىڭ تەرىسكەيىن قازاقىلاندىراتىن كەز كەلدى! ول ءۇشىن: وسى اتالعان قالالاردىڭ ورتالىق الاڭدارىندا، كورنەكتى جەرلەرىندە ابىلايدىڭ، كەنەسارىنىڭ، بوگەنباي مەن قابانبايدىڭ، ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ، الاش ارىستارىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىن ورناتۋ قاجەت. كەلەسى جولى كەشەگىدەي بەسىنشى كولوننانىڭ وكىلدەرى وزدەرىنىڭ «حالىق كەڭەسىن» قۇراردىڭ الدىندا تەرەزەگە قاراپ، جەر كىمدىكى، شاڭىراق كىمدىكى ەكەنىن ءبىلسىن!

ەكىنشىدەن، ەلىمىزدىڭ سىرتقى جانە ىشكى ميگراتسيا ساياساتىن قايتا قاراپ، «وڭتۇستىك-سولتۇستىك»، «وڭتۇستىك-شىعىس» باعىتتارىنداعى كوشتەرگە قوسىمشا دەم بەرۋ قاجەت.

سولتۇستىك پەن شىعىستى قارا كوز قازاقتارمەن تولتىرمايىنشا بۇل پروبلەما كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيدى. وڭتۇستىك پەن باتىستىڭ قازاقتارىن كوشۋگە ماتەريالدىق تۇرعىدان ىنتالاندىرۋ قاجەت. بۇگىنگى كۇنگى زاڭمەن قاراستىرىلعان ىنتالاندىرۋ شارالارى جەتكىلىكسىز دەپ ەسەپتەيمىز. تەرىسكەيگە كوشۋگە ىنتالى وتباسىلارعا ول جەرلەردەن دايىن، جايلى ءۇي، وتىز-قىرىق سوتىق جەر تەلىمى، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ كەم دەگەندە ەكى ادامىنا كەپىلدى تۇردە جۇمىس نەمەسە جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتكەنشە مەملەكەت ەسەبىنەن جاردەماقى تولەنگەنى دۇرىس.

بۇگىنگى كۇنى اۋىلدىق جەرگە كەلگەن وتباسىلارعا سالىنعان ۇيلەردىڭ ساپاسى تومەن. سوعان بايلانىستى كوپتەگەن كوشىپ بارعان ادامدار كەيىن قاراي كەتىپ جاتادى. سوندىقتان كوشىپ بارعان ادامعا، وزىنە ارناپ سالىنىپ جاتقان ءۇيدىڭ قۇرىلىس جۇمىستارىن ءوزى باستان-اياق ءوزى قاداعالاپ، ءوزى قابىلداپ الۋ، مارتەبەسىن بەرۋ قاجەت. سوندا ەرتەڭگى كۇنى مىنا ءۇيدىڭ توبەسىنەن سۋ تامشىلاپ تۇر، مىنا جەردىڭ سىلاعى ءتۇسىپ جاتىر، قىستا دۇرىس جىلىمايدى دەگەن ارىزدار بولمايدى.

تەرىسكەيدىڭ تەك قانا اۋىلدارىنا عانا ەمەس، وبلىس ورتالىقتارىنا دا قازاقتاردى مولىنان ورنالاستىرۋ شارالارىن قاراستىرعان ءجون. ول ءۇشىن پەتروپاۆل، پاۆلودار، وسكەمەن، كوكشەتاۋ قالالارىندا جىلىنا ءار قالادا ەكى-ءۇش كوپ ەتاجدى ۇيلەردى مەملەكەت بيۋدجەتى ەسەبىنەن سالىپ، تەك قانا كوشىپ بارعان قازاق وتباسىلارىنا بەرگەن ءجون. بۇل جۇمىسقا ورتا جانە ءىرى بيزنەس وكىلدەرى دە سىرت قالماي، بەلسەنە ارالاسۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز.

قورىتا كەلگەندە ىرگەمىزدى بەكىتىپ، ەلىمىزدىڭ تەرىسكەيىن قازاقىلاندىرۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە ەكەنىن بيلىك باسىنداعىلار دا، جاڭادان سايلانعان حالىق قالاۋلىلارى دا ەرتەرەك تۇسىنگەنى جانە بۇل ماسەلەنى ۇلتتىق يدەياعا اينالدىرعانىمىز قاجەت.

سامەت ىقلاسۇلى

Abai.kz