قوعامىمىزداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – كامەلەتتىك جاسقا تولماعان جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى قىلمىس. ەلدىڭ بولاشاعى بۇگىنگى جاستار ەكەنىن ەسكەرسەك، بالالار اراسىنداعى قىلمىستىڭ كوبەيۋى مەملەكەتىمىز ءۇشىن، ۇلتىمىز ءۇشىن وتە الاڭداتارلىق جاعداي. سوڭعى كەزدە مەكتەپتەردەگى جاعىمسىز جاعدايلار ءاربىر قازاقستان ازاماتىن ويلاندىرعانى انىق.

2022 جىلدىڭ قاڭتار-مامىرىندا ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا 574 ءجاسوسپىرىم قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساعان. بۇل ءبىر جىل بۇرىنعى دەرەكتەن 8,1 پايىزعا ارتىق. ونىڭ ىشىندە 38 ءجاسوسپىرىم جات قىلىق تانىتسا، 536-سى قىلمىسقا بارعان. ال زاڭمەن قۋدالاناتىن ارەكەتكە بارعانداردىڭ ىشىندە 254 - ورتاشا اۋىر، 225-ءى - اۋىر، 44-ءى - كىشىگىرىم اۋىر، 13-ءى - اسا اۋىر قىلمىس جاساعان.

بالانىڭ  ازامات بولىپ قالىپتاسۋىندا ۇستازداردىڭ ورنى ەرەكشە. «ادامنىڭ ادامشىلىعى جاقسى ۇستازدان بولادى» دەگەندى ۇلى اباي جايدان جاي ايتقان جوق؟! احمەت بايتۇرىسىنۇلى «جاقسى ۇستاز مەكتەپتىڭ جۇرەگى» دەدى ەمەس پە؟ بارلىق نارسەنى ونىڭ بەرگەن وڭ جانە تەرىس ناتيجەسىنە قاراپ باعالايدى.

ادام ءوز ۇرپاعىنا دۇرىس تاربيەدەن باسقا ەشتەڭە بەرە المايدى، ال دۇرىس تاربيە العان ۇرپاق ءبىلىمدى ەڭ جاقسى تۇردە الادى، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ قاس جاۋى. بالا اق پەن قارانى،  وبال مەن ساۋاپتى، ۇيات پەن اردى، ادال مەن ارامدى، جاقسى مەن جاماندى، قاس پەن دوستى بىلەتىن بولعاندا ناعىز ادامدىق جولعا تۇسەدى.  قازاق «ۇيات بولادى» دەگەن وسى سوزبەن، وتباسىن، ەلدى، ءدىندى، ءدىلدى ت.ب. بارلىعىن ۇستاپ تۇرعان. قازاق ۇياتى باردى تەكتى، ۇياتى جوقتى تەكسىز دەپ باعالاعان. اسالاۋماعالايكۋم، ۋاعالايكۋماسسالام، كىمنىڭ بالاسىسىڭ، اتاڭنىڭ اتى كىم ....ە...مارقۇم اتاڭ جاقسى، تەكتى كىسى ەدى، جاقسىنىڭ تۇقىمى ەكەنسىڭ دەپ اتىنان ءتۇسىپ، قالتاسىنداعى ءتاتتى-تامەگىن، قۇرتىن بەرىپ بەتىڭنەن ءسۇيىپ كەتە باراتىن اتالار بولۋشى ەدى بۇرىنىراقتا. مىنە قازاقي تاربيە.

«ۇيات بولادى»...قازاق بالاسىن دا باسقانى دا ءوزىن دە بارلىق ىستە ۇيات بولادى...دەپ سول «ار كوپرىنىڭ» ارجاعىنا وتپەيدى...

قازاق سالت-ءداستۇرى، ءدىنى، ەلدىگى، وتباسى ءبار-ءبارى ۇيات بولادىنىڭ ىشىنە سيعان.

ادەپ بولماسا، ۇيات بولماسا ادام ادامدىق ساناتتان شىعادى.

وتان وتتان ىستىق. ەل دەگەن ەرەن ۇعىم، سەزىنگەن جانعا شەكسىز باقىت سىيلايتىن، ولمەس رۋح بەرەتىن، تاماشا مىنەز قالىپتاستىراتىن شىن دارۋمەن. ۇلتتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كەشەگى قيىن زاماندا قىزىل ۇكىمتكە باستارىن بەرگەن الاش كوسەمدەرى، ۇلت زيالىلارى نە ىستەدى، نە جازدى، بۇگىنگى زيالىلار بەيبىت كۇندە نە جازىپ، نە ىستەپ ءجۇر؟.. ولار سونداي كۇردەلى ساياسي جاعدايدىڭ وزىندە نەگە وزدەرى وقۋلىق جازدى؟ ماعجان جۇماباي اتامىزدىڭ جازعان پەداگوگيكاسى، احمەت بايتۇرسىنۇلى وقۋ كىتابى، قازاق گرمماتيكاسى، اراب جازۋى نەگىزىندە  قازاق ءالفيىن جاساۋى نە ءۇشىن؟!

ءبىلىم ەكى ءتۇرلى، ءبىرى بىزگە قۇداي تاعالا پارىز ەتكەن ەرتەڭ ۇلكەن سۇراعى بار يلاھي ءىلىم، ەكىنشىسى جانباعىس ءۇشىن ءوزىمىز تاڭداعان مىندەتتى ءبىلىم. ەندى بالا تاربيسىندە قۇدايدىڭ بار ەكەنىن عىلىمي تۇردە ۇعىندىرىپ، عىلىمنىڭ ءبارى اللانىڭ ءىلىمى ەكەنىن ايتىپ، ءدىن مەن عىلىمدى قارسى قويماي تاربيە بەرسە، ەكى پەرشتەنىڭ يىعىندا امال داپتەرىنە ءبارىن جازىپ وىترعانىن تۇسىندىرسە ول ادامنان قانداي جاماندىق شىعادى. قازاق «قۇدايدان قورىقپاعاننان قورىق» دەمەي مە؟  العاشقى قۇران ءسوزى "وقى" دەگەنىن ۇعىندىرىپ ەر ايەل، كارى جاستىڭ ءبىلىم الۋى پارىز ەكەنىن ايتسا ونىڭ نەسى قاتە بولادى. كەشەگى ماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى، اباي، الاش ارىستارى ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپتاردىڭ قايسىسى يلاھي ءبىلىم المادى. سولاي جارتۋشىنىڭ دۇرىس تانىپ عىلىم كوگىنە قانات قاقپادى ما؟  ءدىنىن بىلمەگەن ادام شالا جانسار. بۇل قازاقى تاربيەنىڭ ءبىر ۇشى. بارشا قوعام بولىپ ءوز تامىرىمىزدى ىزدەۋىمىز كەرەك. ۇلتتىڭ تامىرى قايدا؟

تاربيەسىز، تالعاۋسىز بەرىلگەن ءبىلىم مەن رۋحاني قۋاتى جوق دۇنيەنىڭ بولاشاعى قاشاندا بۇلىڭعىر. «بالانى جاستان...» دەگەن تاعىلىمدى ءسوز قالدىرعان اتا-بابالارىمىز بۇرىن يماننان بەزگەن، ءوز ورتاسىندا بۇلىك شىعارعانداردى ءبىر-اق اۋىز سوزبەن توقتاتىپ، تەنتەگىن تەزگە سالىپ وتىرعان. سول قازاقى تاربيەنىڭ تىزگىنىن بوساتپاۋ – بۇگىنگى ءاربىر اتا-اناعا، ءاربىر مەكتەپكە ۇلكەن سىن. جاس ۇرپاق تاربيەسىنە اسا جاۋپكەرشىلىكپەن قاراۋمىز كەرەك.

ءبىلىم بەرۋ وشاقتارىندا قازاقى تاربيە جۇيەسى قالىپتاسپاعان، بارلىق ءىش-شارالار قۇر ناۋقانشىلدىق. مەكتەپ تاربيەسى اۋەلدە بالانى، ودان اتا-اناسىن قوقىتۋ، ۇركىتۋمەن شەكتەلۋدە. دەمەك، بالانىڭ جۇرەگىنە، جانىنا جەتپەيدى. مەكتەپتىڭ وزىندە بالالارىمىز تەلەفون ۇستايدى، ساباقتان قولى قالت ەتسە عالامتوردىڭ ىشىندە تۇنشىعادى....ءبىز تەك سىرتقى تانىنە قاراپ ءماز بولىپ ءجۇرمىز، ادام تەك ىشكى الەمىمەن عانا ادام بولماق. سوعان ءۇڭىلىپ ءماندى ىزەپ تاربيە بەرۋ كەرەكپىز.

مەكتەپ اۋەلدە ادام تاربيەلەپ وتىر، سوسىن مامان، عالىم. قوعامعا پايدالى جاقسى باستىق، جاقسى عالىم، جاقسى جۇمىسكەر، جاقسى دارىگەر، جاقسى وقۋشى، جاقسى ساقشى، جاقسى سوت، جاقسى مۇعالىم، جاقسى اكە، جاقسى انا، جاقسى كۇزەتشى، جاقسى ارباكەش كەرەك.

قازاقستان بولاشاعى جاس ۇرپاقپەن تىكەلەي بايلانىستى. ولارعا ءبىز نە تاربيە بەرىپ، قانداي ونەگە كورسەتۋدەمىز؟

ءسوزدىڭ سوڭىن ءال-فارابي بابامىز «قايىرىمدى قالا» ەڭبەگىنە سىلتەمە جاساپ تۇيىندەيىن: ادامدار ءبىر-بىرىنە اسەر ەتەدى. ءومىر سۇرەتىن ورتا جانعا جايلى بولعاندا، اقىلدى ورتا، اقىلدى ادام، اقىلدى ۇرپاق، اقىلدى تۇرعىن، اقىلدى قالا قالىپتاسادى، سوندا عانا باقىتتى ءومىر باستالادى دەيدى. مەملەكەتتە رۋحاني- ادامگەرشىلىك، قايىرىمدىلىق، ادىلەتتىلىك، شىنايىلىق، تۇراقتىلىق، ىزگىلىك پايدا بولادى. رۋحاني قۇندىلىقتار عانا ءبىر ەلدى ساقتاي الادى. قوعامنىڭ بەرىكتىگى، تۇراقتىلىعى، كۇشتىلىگى يماندىلىقتان كەلەدى. سوندا عانا قايىرىمدى دا اقىلدى قالا قۇرۋعا بولادى.

جاستار ءبىلىمدى، يماندى، رۋحى بيىك بولسا ۇلت بولاشاعى جارقىن بولادى.

نۇرحالىق ابدىراقىن،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ فاكۋلتەتى دوتسەنتى، PhD دوكتور، جازۋشى

Abai.kz