اتا سوناۋ ءبىر كەزدە سالەمنىڭ ارقيلىسىن تارقاتىپ ايتقانىمەن، كەلىن سالەمىنە توقتالمادى. «مەنسىز دە بىلەسىڭ» دەپ سىرعىتا سالدى. جاي سىرعىتقان جوق، «بىلەدى» دەپ ماعان سەنىم ارتقانداي بولىپ ەدى... تۋىپ-وسكەن اۋىلىڭ مەن ءتالىم-تاربيە بەرگەن اتا-انادان كورگەنىڭ، ەستىگەنىڭ، كوڭىلگە توقىعانىڭ بار دەگەندەي، مەنىڭ دە ءوز الىمشە ازىن-اۋلاق بىلگەنىم بار ەكەنى راس. «بىلگەنىڭدى بىلمەگەنگە ايتپاساڭ، ول دا - كۇنا» دەۋشى ەدى قاريالار. ەندى سونى اڭگىمەلەپ كورەيىن. بىرەۋ بولماسا، بىرەۋدىڭ كادەسىنە جاراپ قالار...

اتا سوناۋ ءبىر كەزدە سالەمنىڭ ارقيلىسىن تارقاتىپ ايتقانىمەن، كەلىن سالەمىنە توقتالمادى. «مەنسىز دە بىلەسىڭ» دەپ سىرعىتا سالدى. جاي سىرعىتقان جوق، «بىلەدى» دەپ ماعان سەنىم ارتقانداي بولىپ ەدى... تۋىپ-وسكەن اۋىلىڭ مەن ءتالىم-تاربيە بەرگەن اتا-انادان كورگەنىڭ، ەستىگەنىڭ، كوڭىلگە توقىعانىڭ بار دەگەندەي، مەنىڭ دە ءوز الىمشە ازىن-اۋلاق بىلگەنىم بار ەكەنى راس. «بىلگەنىڭدى بىلمەگەنگە ايتپاساڭ، ول دا - كۇنا» دەۋشى ەدى قاريالار. ەندى سونى اڭگىمەلەپ كورەيىن. بىرەۋ بولماسا، بىرەۋدىڭ كادەسىنە جاراپ قالار...

...«قىز - از كۇنگى قوناق» دەيدى حالقىمىز. قوناق قانشا سىيلى، باسى ارداقتى بولعانىمەن كىسى ۇيىنە سىيمايدى، كەتىپ تىنادى. كوپ جاتقان قوناقتان قادىر كەتۋى مۇمكىن. قىزدىڭ دا بويجەتىپ، ۋاقىتى كەلگەندە ءسان-سالتاناتىمەن كەتكەنى - اتا-اناسى ءۇشىن دە، ءوزى ءۇشىن دە ءبىر باقىت. قىز بالا اتا-انا، باۋىر-تۋىسقا قانشا اياۋلى بولعانىمەن، بۇلا وسكەن قىزىقتى قىز داۋرەنىمەن قوشتاسىپ، وزگە بوساعانى اتتاپ، كەلىن اتانادى. ول ەندى بۇرىنعىداي باس ءيىپ سالەمدەسپەيدى. كەلىندىك سالەم راسىمىنە قادام باسادى. كەلىن سالەمى قىزدىڭ كامشات بوركى مەن ۇكىلى تاقياسى اكە ۇيىندە قالىپ، قازاق ارۋلارىنىڭ قاسيەتتى سانالاتىن ساۋكەلەسىن كيگەندە، قايىن اتا ۇيىنە ەنگەندە باستالادى. جاڭا كەلگەن جاس كەلىندى كۇيەۋ جىگىتتىڭ ەكى جەڭگەسى، ياعني بۇدان بۇرىن تۇسكەن وسى اۋلەتتىڭ كەلىندەرى ەكى جاعىنان قولتىقتاپ، قايىن اتا شاڭىراعىنىڭ تابالدىرىعىنان وڭ اياقپەن اتتاتىپ، ءۇش قايتارا سالەم سالعىزادى. سودان كەيىن حالقىمىزدىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇلاسىپ كەلە جاتقان سۇلۋ دا ومىرشەڭ ءداستۇرى - «بەتاشار» باستالادى. اقىن نەمەسە جىرشى ءتىل ونەرىنىڭ تۇنىعىن سۇزە توگىلدىرىپ، اۋەلەتىپ اكەتەدى. ەڭ الدىمەن، تالعامدى ويدى ءىنجۋ سوزدەرمەن كومكەرىپ، كەلىندى كەلگەن جەرىنە تانىستىرادى. كەلەسى كەزەكتە كوركەم ءسوزدىڭ كەستەسىن ورنەكتەپ، كەلىنگە كەلگەن ەلىن، اۋىلىن، قادىرلى قارتتارىن، قايىن اتا، قايىن ەنە، قايىن اعا، ابىسىن-اجىن، قاينى، قايىن سىڭلىلەرىنە دەيىن اتاپ ءوتىپ، ۇلكەندەرگە سالەم جاساتادى. سول كۇننەن باستاپ جاس كەلىن كۇيەۋىنەن جاسى ىلگەرىلەردىڭ بارىنە وڭ قولىمەن وڭ تىزەسىن باسىپ، ءيىلىپ سالەم ەتەتىن بولعان. جۇبايىنان جاسى كىشىگە كەلىن سالەم سالمايدى. «بەتاشاردان» سوڭ كۋالاردىڭ قاتىسۋىمەن نەكەسى قيىلىپ، كەلىن وتقا ماي قۇيادى. وت لاپىلداپ جانعاندا كيىز ءۇيدى كەرە وتىرعان قاۋىم ونى زور قۋانىش ەتىپ: «باقىتىڭ وتتاي لاۋلاسىن!»، «وتتاي وپالى بول!»، «قوساعىڭمەن قوسا اعار!» - دەپ كەلىننىڭ ءبىر وشاقتىڭ يەسى بولعانىنا باتا-تىلەكتەرىن ارنايدى. ءسويتىپ، كەشەگى قىز بالا بۇگىن اق نەكەلى كەلىن بولادى...

...اتا-بابالارىمىز اياعى اۋىر كەلىنگە سالەم سالعىزباعان. كوپ رەتتە قايىن اعالار ونداي كەلىندەردىڭ الدىنان وتپەۋگە تىرىسقان. سەبەبى، بۇرىن ۇنەمى سالەم سالىپ جۇرەتىن كەلىن قىسىلماسىن، يمەنشەكتەپ ىڭعايسىزدىقتى سەزىنبەسىن دەگەنى ەكەن. سونىمەن بىرگە اياعى اۋىر كەلىنگە ومىرگە ۇرپاق اكەلەر بولاشاق انا رەتىندە قۇرمەتپەن قاراعان.

«كەلىنى جاقسى ءۇيدىڭ ءار كەرەگەسىنىڭ باسى بەرەكە» دەگەندەي، اتاسىنىڭ كەبىسىنە اياق سۇقپاعان، ەنە كيىمىن باسپاعان، كەلگەن جەرىنىڭ اۋلەتىن دە، ارۋاعىن دا سىيلاعان تەكتى كەلىندەر زيرات تۇسىنان ەشقاشان اتپەن وتپەپتى. كەم دەگەندە قىرىق قادام جەردە اتتان ءتۇسىپ، جاياۋلاپ، ومىردەن ءوتىپ كەتكەن ارۋاقتاردىڭ رۋحىنا ءۇش قايىرا سالەم سالىپ، بەت سيپايدى ەكەن.

قازاق كەلىندەرىنىڭ امانداسۋ ماعىناسىنان باسقاشالاۋ، ىزەت-قۇرمەت رەتىندە كورىنىس بەرەتىن ءتۇرى بولعان. ۇلكەن كىسىلەرگە شاي قۇيىپ، قىزمەت جاساپ وتىرعان جاس كەلىنگە قاريالار داستارقانداعى دامدەردەن كەسەگە سالىپ ۇسىنادى. كەلىن ورنىنان تۇرىپ، وزىنە كورسەتىلگەن مەيىرىمگە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، سالەم ەتەدى. ۇلكەندەر: «قۇداي ماڭدايىڭا بەرسىن!»، «باسىڭا باق بەرسىن!»، «ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى بول!» - دەپ باتالارىن باعىشتايدى. سول سياقتى ۇلكەن داستارقاننان قايتقان تاباق تا كەلىننىڭ ۇلەسىنە ءتيىپ، سالەم جاسايدى. ادەتتە تاباقتى سول ءۇيدىڭ ەڭ كىشى كەلىنى الادى دا، قالعان كەلىندەرگە اتالار مەن اجەلەردىڭ، سىيلى اعا-اپالاردىڭ سارقىتىنان اۋىز تيگىزەدى. «اسا قادىرلى، اۋزى دۋالى ادامداردىڭ، كوپتى كورىپ كوپ جاساعان ونەگەلى-ونەرلى كىسىلەردىڭ جولىن بەرسىن، جاسىن بەرسىن، يگى قاسيەتتەرى جۇعىستى بولسىن» دەپ كەلىندەر داستارقاننان تاباق الىپ، سالەم سالعان. قازاقتىڭ بۇل سالتى قىتايدا، موڭعوليادا تۇراتىن قانداس باۋىرلارىمىزدا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. قازاقستاندا كيەلى سىر ەلىندە وسى ءبىر ىزەتتى سالتتى قايماعى بۇزىلماعان كۇيى جالعاستىرىپ كەلەدى.

ۇلكەننىڭ كىشىگە دەگەن كەڭپەيىل ىقىلاسىن، كىشىنىڭ ۇلكەنگە دەگەن قۇرمەتىن بىلدىرەتىن ادەپ-يبانىڭ ۇلتتىق ۇلگىسىندەي ءبىر ولشەمىن كورسەتەتىن سالەم سالۋدى ۇلتتىق تانىم-نانىمنان، ءجون-جوبادان بولەكتەنىپ قالعاندار «ەسكىلىك» دەپ سانايدى. ورىسشا وقىپ، ورىسشا تاربيە العان تالاي ءدۇبارا كەلىندەر ءۇشىن قانداي قاسيەتتى، ارداقتى ادام بولسىن ولاردىڭ الدىنداعى داستارقاننان قايتقان دامنەن اۋىز تيۋ ءوز باسىن قورلاعانمەن بىردەي كورىنەدى. ەسەسىنە، ۇلكەندەرمەن سوعىستىرىپ ىشىمدىك ءىشۋدى مادەنيەتتىلىك، جەكە باستىڭ بوستاندىق ەركىندىگى، تەڭدىگى سانايدى. بۇل تەكتەس اراقاتىناستا ەكى جاقتان دا سىيلاسىم السىرەيدى. بىرگە وتىرىپ، بوتەلكە بولىسكەن سوڭ ءبىر-بىرىنە بەتى اشىلادى، ۇلكەن-كىشىنىڭ اراسىنداعى شەكارا بۇزىلادى، اۋىزدان ارتىق-اۋىس ءسوز شىعادى. ونداي ۇلكەننىڭ اعالىققا نە ءسانى بار، ونداي كىشىنىڭ كەلىندىككە نە ءسانى بار؟!

...قازاقتا كەلىن ءتۇسىپ، توي وتكەن سوڭ اۋىلداعى اتالار مەن اجەلەردىڭ «كەلىننىڭ ءتاتتى شايىن ىشەمىز» دەپ ارناپ كەلەتىندەرى بار. كەلىننىڭ وتىرىس-تۇرىسى، شاي قۇيۋى، قاي قولمەن قالاي ۇسىنعانى، داستارقان ءمازىرى - ءبارى كوزدەن تاسا قالمايدى، ياعني كەلىن قوناق كۇتۋدىڭ العاشقى سىناعىنان وتەدى. شاي ءىشىلىپ بولعان سوڭ اتالار باتا بەرەدى. اجەلەر بولسا: «قاراعىم، قۇداي قولىڭا قۋات بەرسىن، ءبىز سەكىلدى اق شاشتى، سارى ءتىستى اجە بول! مىنانى «يتاياعىڭا» سال»، - دەپ ساقينا-جۇزىك، بىلەزىك سياقتى كۇمىس بۇيىمداردى كەسەگە سالىپ، كەلىنگە ۇسىنادى. كەلىن ورنىنان تۇرىپ، ءيىلىپ سالەم جاساپ، ءىلتيپات بىلدىرەدى. كەيىن تۇڭعىشى دۇنيەگە كەلىپ، بالانى قىرقىنان شىعاراردا سول كۇمىستەردى ءسابيدى شومىلدىراتىن قىرىق قاسىق سۋعا سالادى.

قازاق ايەلدەرى ءوزىنىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە قاراماي جاسى ۇلكەن قارتتارعا سالەم سالۋدى بورىش ساناعان. جاس كەزىمدە ءبىزدىڭ ۇيمەن ارالاسىپ تۇراتىن حاديشا دەگەن اپاي بولىپ ەدى. سول كىسىنىڭ جاسى توقسانعا كەلگەن ەنەسى قايتىس بولدى. مەنىڭ شەشەم قازاق جولىمەن حاديشا اپايدى «كوڭىلشايعا» شاقىرعاندا: «ماكە-اۋ، اپامنىڭ ورىنى ۇڭىرەيىپ بوس قالدى، ەرتەڭگىلىكتەگى جاسار سالەمىم ءۇزىلدى. ءبىر ءتۇرلى ۇيگە سىيماي ءجۇرمىن»، - دەپ كوز جاسىن سىعىمداعاندا تاڭعالدىم. اپايدىڭ ەكى ۇلى، كەلىندەرى، ءبىر توپ نەمەرەسى بار بولاتىن. وسىنىڭ بارىنە تاۋبە دەمەي، ءوزى كەكسە باسىمەن ەنەسىن جوقتاپ جىلاعانىن ەرسى كورىپ، ويلارىمدى اناما ايتتىم. ول كىسى: «ءويتىپ شولاق ويلاما، حاديشا تاۋبەسىنىڭ جوقتىعىنان جىلاعان جوق. ول ساعان كەمپىر بولىپ كورىنگەنىمەن، ەنەسىنىڭ الدىندا سالەمى ۇزىلمەگەن كەلىن بولاتىن. ءومىر بويى ءبىرىن-ءبىرى قادىرلەپ، بەرەكە-بىرلىكتەرىن بۇزباعان. سول ەنەلى-كەلىندى ەكى ايەلدىڭ ىنتىماعى، ادامگەرشىلىك قاسيەتى حاديشانىڭ ەكى كەلىنىن «كورگەندى كەلىندەر»، «ۋىزىنا جارىعان كەلىندەر» اتاندىرىپ ءجۇر. ونىڭ ەنەسىنە جاساعان ادال قىزمەتى - سالعان سالەمىنە العان باتاسى قازىر الدىنان شىعىپ، ەڭبەگى جانىپ، ءوزى دە كەلىندەرىنىڭ قىزىعىن كورىپ وتىر. «نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ» دەگەن - سول»، - دەپ ەدى.

كەيىن، مۇندا ءوزىم كەلىن بولىپ جۇرگەن كەزدە جوعارىداعى اڭگىمەگە ۇقساس جاعدايدى تاعى كوزىم كوردى. تاراز قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى اسا اۋىلىندا اتانىڭ جاقسى كورىپ، ارداق تۇتقان ناعاشى ءىنىسى جىگىتەكوۆ راحمەتقان كوكەمىز تۇرادى. راحمەتقان كوكەم مەن قالدىكۇل جەڭەشەم - ۇلدارىن ۇياعا، قىزدارىن قياعا قوندىرىپ، نەمەرە-شوبەرە ءسۇيىپ وتىرعان ۇلكەن شاڭىراقتىڭ يەلەرى. سول كىسىلەردىڭ اجە قولىندا وسكەن تۇرعىن دەيتىن تۇڭعىش ۇلدارى اكە-شەشەسىمەن اعا-جەڭگەسىندەي ازىلدەسە بەرەدى. ءبىر جولى سول تۇرعىن اناسىنا:

- جەڭەشە، ءوزىڭ دە قارتايدىڭ، دارداي گەنەرالدىڭ شەشەسىسىڭ، سوعان قاراماي شال-كەمپىر كورسەڭ بولدى ەڭكەيەسىڭ دە جاتاسىڭ. وسى ادەتىڭدى قوياتىن ۋاقىتىڭ جەتكەن جوق پا؟ ءبىر كۇنى بەلىڭ شويىرىلىپ قالسا، قايتەسىڭ؟ - دەدى ءازىل-شىنىن ارالاستىرىپ.

كوكەم مەن جەڭەشەمنىڭ ەكىنشى ۇلدارى نۇرجان جىگىتەكوۆ وسى اڭگىمەدەن ءبىراز بۇرىن گەنەرال شەنىن العان بولاتىن.

- قوي ارى! - دەدى جەڭەشەمىز قولىن سەرمەپ. - سەندەرگە قاۋساپ كورىنسەم دە، سول جارىقتىقتاردىڭ الدىندا كەلىنمىن. ونسىز دا قاتارى ازايىپ، بىرەن-سارانى عانا قالدى. ءالى دە سالەمىمدى الىپ، باتا بەرەتىن قاريالاردىڭ بولعانىنا تاۋبە! اللادان بۇيرىق كەلگەن كۇنى كىم وتپەيدى بۇل ومىردەن؟! بابالاردان قالعان دۇنيە، بارىمىزدەن وتەتىن جالعان دۇنيە عوي بۇل تىرشىلىك. كونەكوزدەردىڭ سارقىتى ءبىرجولا سارقىلماي قارايىپ جۇرگەنىنە شۇكىر! ون جەتى جاسىمنان بەرى جاساپ كەلە جاتقان سالەمىمنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسقانى ءۇشىن جاراتقانعا العىسىمدى ايتىپ، ءمىناجات ەتەمىن. ال ەندى گەنەرالدىڭ شەشەسى سالەم جاساماسىن دەگەن زاڭ جوق. گەنەرال قازاقتىڭ سالتىنان ۇلكەن ەمەس. سالەم جاساپ، بەلىم شويىرىلسا، ورتان قولداي دارىگەرسىڭ عوي، ەمدەپ جازىپ بەرەرسىڭ، پۇلىن الساڭ دا، - دەپ جەڭەشەم ەرۋلىگە قارۋلى ءسوزىن ازىلگە ويىستىرىپ جاۋاپ بەردى.

قالدىكۇل جەڭەشەم تاعى بىردە ءوزىنىڭ شەشەن سويلەيتىن ادەمى تىلىمەن:

- ۇلكەنگە ءيىلىپ قۇرمەت كورسەتەتىن كەلىندەر كورەر كوزگە بيازى، ادەپتى كەلەدى. نەگە دەسەڭ، ولار ۇنەمى باتا الىپ، اق العىستى بولىپ جۇرەدى. «اتاڭنىڭ بوتاسىن الما، باتاسىن ال. بوتا ءولىپ قالادى، باتامەن باعىڭ جانادى» دەگەن ەكەن ەسەي باتىر. باتا، العىس، تىلەك جاندى جادىراتادى، كوڭىلدى گۇلدەنتەدى، ادامدى يگىلىكتى ءىس ىستەۋگە ۇمتىلدىرادى، باتاعا ساي بولۋعا قۇلشىندىرادى. ال جاقسىلىققا بوي تۇزەپ، سوعان قادام باسقان پەندەنى جاراتقان يەم كەم قىلمايدى. ەرتە مە، كەش پە، اقجارىلقاپ كۇن تۋىپ، تىلەگى قابىل بولادى. قۇدايعا شۇكىر، بىرەۋدەن - ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن تىرشىلىك ەتىپ، اللانىڭ بەرگەن نەسىبەسىمەن مىنا جامان قارالاردىڭ قىزىعىن كورىپ جۇرگەنىم - اق باتانىڭ شاراپاتى، - دەپ ەدى.

جەڭەشەم كەشەندى، ويلى ءسوز ايتتى. ءوز باسىم سوعان قۇلاي سەنەمىن. اللا كوپ كورمەسىن، مەنىڭ دە ىلگەرىندى-كەيىندى بولسا دا، ماڭدايىمنىڭ اشىق بولىپ جۇرگەنى اتالار مەن اجەلەردىڭ، اعالار مەن اپالاردىڭ ادال پەيىلىمەن بەرگەن باتالارىنىڭ رۋحاني كۇش-قۋاتىنىڭ ارقاسى دەپ ويلايمىن.

...باكەڭ ەكەۋمىز تۇرمىس قۇرعاندا العاش كەلىن بولىپ باكەڭنىڭ ناعاشى اپاسىنىڭ قولىنا ءتۇستىم. ۇزاتىلاردىڭ الدىندا انام بۇرىننان ايتىپ كەلە جاتقان ناسيحاتتارىن تاعى دا قۇلاعىما قۇيىپ جاتتى.

- كۇن شىققانشا ۇيىقتاما، اپاڭنان بۇرىن تۇر. بەتى-قولىڭدى جۋماي وت جاقپا. وت - ءۇيدىڭ يمانى، وتتى تازا قولمەن جاعادى. كۇندە تاڭەرتەڭگىلىكتە ەنەڭە سالەم جاسا. قايىن اتا، قايىن اعالارىڭا، ۇلكەن كىسىلەرگە كەزدەسكەندە «سالەمەتسىز بە» دەپ بەتىنە تىك قاراماي، ءيىلىپ سالەم ەت. كەلىننىڭ سالەم جاساۋى - بۇرىنعى-سوڭعى انالارىمىزدان جەتكەن مۇرا، سولاردان قالعان وسيەت جولى، - دەيدى انام.

قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن، تانىم-نانىمدارىنىڭ قىلشىعىن قيسايتپاي ۇستاۋ بۇكىل تابيعاتىنا ءسىڭىپ كەتكەن شەشەمە قارسى داۋ ايتپاي، تىڭداي بەرەم. سوندا مەنىڭ جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىمدە دە، ءوز زامانىمنىڭ ەرەجە-قاعيدالارىمەن ءومىر سۇرگىم كەلەتىنىندە دە شارۋاسى جوق.

سونىمەن، كەلىن بولىپ كەلدىم. اناما بەرگەن ۋادەم بويىنشا ەرتە تۇرىپ، داستارقان ازىرلەدىم، اپاعا سالەم جاسادىم.

- اينالايىن، اۋىلعا بارعاندا سالەمىڭدى جاساي بەرەرسىڭ. بۇل ۇيدە قىزىم سياقتى جۇرە بەر. ماعان سالەم سالماي-اق قوي، - دەدى اپا.

«جارايدى، ايتقانى بولسىن، مەن پارىزىمنان قۇتىلدىم» دەپ ويلادىم. اپا «قارا تىرناعىنا» دەيىن قالانىڭ ادامى بولاتىن. الماتىدا تۋىپ-وسكەن، العاشقى پيونەردىڭ ءبىرى بولعان، ماسكەۋدە وقىعان، كەيىن «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» رەتىندە ءسىبىردىڭ ءدامىن بىرنەشە جىل تاتىپ، تاۋ اسىپ، تاس باسقان، تاعدىر ماشاقاتىن كوپ كورگەن كىسى ەدى. مەنىڭ كەلىندىك العاشقى سالەمىم مارەسىنە جەتپەي، وسىلاي اياقتالدى. ءبىرازدان كەيىن اپام ءبىزدى بولەك شىعاردى. سوندا ۇيىمىزگە ءبىرىنشى رەت اتا كەلدى. قورقا-قورقا سالەم جاسادىم. اتا: «باقىتتى بول، بالام!» - دەگەندە كوزىمە جاس تولدى. العاشقى سالەم سالۋدان بەتىم قايتىپ قالعاندىقتان، ونىڭ ۇستىنە ايداي الەمگە اتى بەلگىلى ايبارلى قايىن اتانىڭ الدىندا تۇرعاندىقتان بۇتاعا بۇققان پاناسىز تورعايداي ءبۇرىسىپ-اق ءبىتىپ ەدىم. اتانىڭ سالەمىمدى الىپ، تىلەك ايتۋى مەنىڭ جولىمدى اشقانداي، ۇلكەندەرگە سالەم ەتۋدەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايىرىلعام جوق.

مەنىڭ سالەم جاساۋىم اۋىلدا تابيعي تۇردە قابىلداناتىن دا، قالاداعىلارعا ول كەزدە ءبىر ءتۇرلى ەرسىلەۋ كورىنەتىن. كەيبىرەۋلەرى «مەن سوۆرەمەننىي اداممىن» دەپ شامدانىپ قالاتىن. ەندى بىرەۋلەرى «جوعارى ءبىلىمدى ادامعا بۇل جاراسپايدى» دەپ اقىل ايتاتىن. ال ءبىر پاراسى سالەم جاساعانىمدا ساسقالاقتاپ، نە ايتارلارىن بىلمەي، قولىن ۇسىناتىن. ەندى ءوزىڭ قىسىلاسىڭ، ۇلكەن كىسىنىڭ سوزعان قولىن المايىن دەسەڭ - ىڭعايسىز، الايىن دەسەڭ، كەلىن باسىڭا ۇيات كورىنەتىن. كەلىندەردىڭ سول كىسىلەردى سالەم جاساپ قارىق قىلماعانى، كەلىن سالەمىنە كوزىن ۇيرەتپەگەنى بادىرايىپ تۇراتىن. بىراق كەلىندەردى كىنالاۋعا بولماس. سولارعا ايتىپ ۇقتىراتىن، ۇلگى كورسەتىپ ۇيرەتەتىن انالار مەن ەنەلەر، ءتىپتى اجەلەر كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەلىندەرى ەدى عوي.

ادامنىڭ جاراتىلىسى قىزىق، جاقسى نارسەنىڭ جاقسى ەكەنىن ءىشى ءبىلىپ تۇرسا دا، «باسقالار ىستەمەيدى، ماعان نە جورىق» دەپ وزگەلەردىڭ قاتارىنا تۇرا قالاتىن جالعان نامىس، پەندەشىلىك بار. ماقتانعانىم ەمەس، سول كەڭەس زامانىنىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزىندە دە «قاتارعا» تۇرعانىم جوق. تالاي تەڭتۇستارىم بەتىمە تۋرا ايتپاسا دا، كوز تاسالاپ سىبىرلاپ ءسوز ەتىپ، كۇلەتىندەرىن ءبىلىپ ءجۇردىم. سوندا دا «اتاعا جاققان سالەم سالۋ وزگە قازاققا دا ۇنايدى» دەگەن سەنىم بولدى. ويتكەنى اتا مەنى العاشقى كورگەن كۇننەن باستاپ، ومىردەن وتكەنشە ءيىلىپ سالعان سالەمىمدى ىقىلاسپەن قابىلدادى. جاراتقان يەم مەنى قازاقتىڭ نەبىر دارا تۇلعالارىنا، جاقسىسى مەن جايساڭىنىڭ الدىندا سالەم سالۋىما ءناسىپ ەتىپتى. سول اسىلداردىڭ باتاسىن الىپ، العىسىن ەستىگەنىم اتاما جاققان جولدان تايماعاندىقتان، حالقىمنىڭ سالتىن ۇستاعانىمنان دەپ ويلايمىن.

تەگىندە سالت-ءداستۇر، ءجون-جورالعىلاردى تەك ءبىلىپ قويۋ از. ونى ساقتاپ، كۇندەلىكتى ومىردە قولدانىپ، ۇرپاقتىڭ بويىنا سىڭىرگەندە عانا باياندى بولادى. ءبىر ءوزىڭ ءبىلىپ، ونى كەيىنگىگە ۇيرەتپەسەڭ، بىلگەنىڭ انا دۇنيەگە بىرگە كەتپەي مە؟! اللاعا شۇكىر، تاۋەلسىز قازاق ەلىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتىپ، جاڭا عاسىرعا بەيىمدەپ، جارقىراتا پايدالانۋعا بارلىق مۇمكىندىك بار. بۇرىنعىداي ماسكەۋدەن راحىم كۇتىپ، كوزىمىز جاۋتەڭدەپ وتىرعان جوق. نوقتا-تىزگىن قولىمىزدا. «ەندى نە ارمان، ەركىندىككە قول جەتتى، ەكى بىلەكتى سىبانىپ، ۇلتتىڭ جوعىن ىزدەۋگە كىرىسە بەر» دەيتىندەي-اق كەزەڭ. وكىنىشكە قاراي، ۇلتتىق مۇراعا كەلگەندە سول نوقتا-تىزگىندى مىقتاپ ۇستاي الاتىنداردىڭ قاراسى از. ءداستۇر جالعاستىعىنىڭ ءبىر كەزدە جۇتاعان، جوعالعان ورىنى ۇڭىرەيىپ بوس تۇر. «بوس ورىنعا شايتان ءۇيىر» دەگەندەي، كۇنى ەرتەڭ وزەگىڭنەن تەبەر وزگەنىڭ قاڭسىعىمەن تولىپ، ونى كەيىنگى ۇرپاق مادەنيەتكە ساناپ جاتىر.

قازىر ءوز ۇلتىنىڭ رۋحاني قازىنالارىن بىلۋگە قۇشتار، ورەلى دە نامىستى جاستاردىڭ قاتارى كوبەيىپ كەلەدى. بىراق سولار ۇلتىمىزدىڭ وزگەشە ۇردىستەرىن قايدان ۇيرەنىپ، قايدان الارلارىن بىلمەيدى. ايتەۋىر ءۇزىپ-جۇلىپ انا جەر، مىنا جەردەن قىلاڭ بەرگەندى امالسىزدان قاناعات تۇتادى. وندا دا تەك سىرتقى ءتۇرىن اسپەتتەۋ بار دا، ىشكى مازمۇنىن ۇقتىراتىن ادام سيرەك. الىسقا بارماي-اق قازىرگى تويلارداعى كەلىن سالەمىنە نازار اۋدارىپ كورەيىكشى. اڭگىمەمىزدىڭ وزەگى دە وسى تاقىرىپ ەدى عوي.

كەز كەلگەن تويدا ەلدىڭ ءبارىن اسىقتاي ءۇيىرىپ، «بەتاشار» ايتۋعا جۇتىنىپ اسابا شىعادى الدىڭىزعا. بىلەگى مەن جوتاسى، كەۋدەسى ايقارا اشىق اق كويلەگىن كيىنىپ، باسىنا فاتا نە ءبىر شارشى كاپرون ورامالدى جابا سالعان كەلىن كەلەدى بۇرالىپ. جاعا-جەڭى جابىق كويلەك كيسە، ءسان-سالتاناتى كەمىپ قالاتىنداي كەۋدەسى جارتىلاي جالاڭاش جاس كەلىن ۇلكەن-كىشى بەيتانىس جۇرتتىڭ الدىندا دەنەسىنىڭ ءبىر بولىگىن كورمەگە قويىپ تۇرعاندا ونسىز دا اشىق جۇرەتىن الاقانداي بەتىن جاسىرۋ نەمەنەگە ءسان، نەسى ۇلتتىق ءداستۇر ەكەنىن تۇسىنبەيسىڭ؟! ءيا، سونىمەن، كەلىن كەلىپ كۇيەۋىنىڭ قولتىعىنان اجىراعان سوڭ، ول قولتىققا ەكى كەلىنشەك يە بولادى. جىگىتتىڭ ەكى جەڭگەسىنىڭ ەكى جاقتان تۇرۋى مىندەتتى ەكەنىن ءبارى بىلەدى. الايدا نەگە سولاي بولۋى كەرەكتىگىن تۇرعىزعاندار دا، تويعا كەلگەندەر دە جەتە ۇقپايدى. قازاق حالقى ەشتەڭەنى ويسىز، ماقساتسىز شىعارماعان. ءاربىر ءداستۇردىڭ، سالتتىڭ، تيتىمدەي كادە-ىرىمداردىڭ استارىندا ءمان-ماعىنا، تاربيە كوزى جاتادى. جاڭاعى ەكى جەڭگە - جاڭا تۇسكەن كەلىندى قولتىعىنان دەمەپ، بىلمەگەنىن ۇيرەتىپ، ۇقپاعانىن تۇسىندىرەتىن اقىلشى، كەڭەسشىلەرى بولۋى كەرەك ادامدار. بۇلار - وسى اۋلەتكە مىنا كەلىننەن بۇرىن كەلگەندەر. سوندىقتان شاڭىراق ءداستۇرى، ادەتتەرى باسقا ۇيدەن كەلگەن، كەلىندىك تاجىريبەسى قالىپتاسپاعان جاس كەلىندى قامقورلىققا الاتىن ابىسىندارى. ال قازىرگى تويلارداعى جەڭگەلەر جول كورسەتپەك تۇگىلى ءوز باسىنا تاربيە جەتپەي جاتقانى كوزگە ۇرىپ تۇرادى. باستارى جالاڭباس، تالايلارىنىڭ بۇتتارىندا - شالبار. وعان وزدەرى ەشبىر قىمسىنبايدى. شالبارلى ابىسىنداردىڭ كەلىنمەن بىرگە سالەم سالعانىن ءيىلدى دەۋدەن گورى، كەشىرىڭىزدەر، توڭقايدى دەگەن دۇرىسىراق شىعار. سوندا بۇل شىركىندەر جاس كەلىنگە ءا دەگەننەن نە ۇيرەتىپ جاتىر دەپ ويلايسىز، بۇل جەردەن قانداي ۇلتتىق ۇلگى كورىپ تۇرسىز؟!

كەيبىر تويلاردا كەلىننىڭ جانىنا كىم تۇراتىنى الدىن الا ەسكەرىلمەي، «سەن تۇر، مەن تۇر» بولىپ، ءبىرىن-ءبىرى يتەرىسىپ تە جاتادى. تۇسىنەمىن، تويدىڭ قاربالاسى كوپ، دەگەنمەن، ءبىر ەستيار جاقىن ادام وسىنى ەرتەرەك قامداپ قويۋى كەرەك ەمەس پە؟! كۇندە كەلىن ءتۇسىرىپ، شارتاراپقا جار سالىپ جاتقان جوقسىز، قازاقتىڭ تويىنىڭ سالتاناتتى كورىنىسى وسى - «بەتاشار» عوي. كەلىندى دەمەيتىن ەكى كەلىنشەككە ەكى ورامال، ەكى كامزولدى بۇرىنىراق دايىنداپ، «بەتاشار» بارىسىندا سونى ءبىر ءسات كيىپ تۇرسا، قانداي جاراسىمدى بولار ەدى. سوڭىنان: «قۇداي سەندەردى دە كەلىن ءتۇسىرىپ، قىز ۇزاتۋعا جەتكىزسىن!» - دەپ ەسكەرتكىشكە سىيلاپ جىبەرسە، ولاردىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە ارى قاراي وزدەرى دە ۇمىتپاي جالعاستىرار ەدى. ونەگە ايتۋدان ەمەس، كورسەتۋدەن بويعا داريدى.

«بەتاشاردى» كوبىنەسە اسابالاردىڭ وزدەرى اتقارادى. بۇل ەندى - بارىپ تۇرعان قان بازار. كەلىننىڭ العاشقى سالەمىن اسابا ساتادى، ءبىز اقشا بەرىپ ساتىپ الامىز. اسابا ۇزىن-سونار ءتىزىمنىڭ باس-اياعىنا شىعىپ بولعانشا، ونسىز دا ەشقاشان ۋاقىتىمەن باستالمايتىن قازەكەمنىڭ تويىنىڭ ءبىر بولىگى ءوتىپ تە كەتەدى. جاعىن ساۋىپ، جانىن جالداپ، دومبىراسىن سابالاپ، اسابا دا توقتاي قويمايدى. اتى اتالعانداردىڭ ءبارى كەزەگىمەن «جارناسىن» تولەپ، ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى سابىلادى. ەرەسەكتەردى بىلاي قويعاندا، بەس-التى جاسار بالاعا دەيىن شەشەسى قولىنا ۇستاتقان تەڭگەنى تاباققا سالادى. «اتتەگەن-اي...» دەپ قىنجىلاسىڭ. سول بۇلدىرشىندەر وسى تويدا قازاق سالتىنان قانداي ءتالىم الدى؟ ەشقانداي! «سەن - ماعان، مەن - ساعان» دەگەن ساۋدانى كوردى. كەلىنگە كۇيەۋىنەن جاسى كىشىگە سالەم سالعىزبايتىن عۇرىپتى اسابا ەلەمەيدى. بالا ما، باسقا ما، تاباققا اقشا كوبىرەك تۇسسە بولدى. «بەتاشار» - ونىڭ بيزنەسى.

«كەلىننىڭ بەتىن كىم اشسا، سول ىستىق» دەپ، كەلىننىڭ بەتىن اشقان ادامدى قازاقتار ەرەكشە قۇرمەتتەگەن. كەلىن تۇسكەن شاڭىراق شاما-شارقىنشا تۇرمىس دەڭگەيىنە قاراي سىي-سياپاتىن ۇسىنىپ، ريزاشىلىق ءبىلدىرۋدى پارىز ساناعان. ءار نارسەنىڭ جاراسار ءوز ورنى بار، ات مىنگىزىپ، شاپان جابا ما، جامبى ۇستاتا ما، تۇيە جەتەكتەتە مە - ونى توي يەسىنىڭ پاتشا كوڭىلى بىلەدى.

نارىقپەن بىرگە كەلگەن اقشاقۇمارلىق توي ۇستىندە كورىنىس بەرىپ، كەلىن سالەمىنىڭ قادىرىن، ىزگىلىك سەزىمىن جۇرداي ەتەتىن داراقىلىقتىڭ ءبىر سەبەپكەرى - ءوزىمىز. توي يەسى تويىن جوسپارلاپ، اسابامەن سويلەسكەندە: «اينالايىن، كوزگە سۇيكىمسىز كورىنەتىن اقشا جيار تاباعىڭدى قويما. اسابالىق قىزمەتىڭ - ءوز الدىنا، «بەتاشاردىڭ» جولىن بولەك بەرەمىز»، - دەپ باۋىر-تۋىستارىمەن اقىلداسىپ، رەتىنە قاراي اسابانى ريزا ەتسە، بولادى عوي. سودان كەيىن «بەتاشاردىڭ» ەلدى جالىقتىرمايتىنداي قىسقا ءارى ءدامدى بولعانى توي قىزىعىن كورىكتەندىرىپ، ءمانىن اشا تۇسەر ەدى...

(جالعاسى بار)

Abai.kz

كىتاپتى ساتىپ الام دەۋشىلەر 87016520613 (ايگۇل) تەلەفونىنا حابارلاسسا بولادى.