ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بيىلدان باستاپ، مەكتەپكە «ءدىنتانۋ» ءپانىن ەنگىزۋ تۋرالى باستاما كوتەرىپ ەدى، اتالعان ماسەلە قوعامنىڭ قىزۋ تالقىسىنا ءتۇسىپ، ءبىراز قايشىلىققا ۇشىراپ ۇلگەردى. اقپارات قۇرالدارىندا كوتەرىلگەن ماقالالارعا ساراپتاما جۇرگىزسەك، اۆتورلاردىڭ دەنى بۇل ءپاندى ەنگىزۋگە ءالى دايىن ەمەس ەكەنىمىزدى ايتادى. سەبەبى، ««ءدىنتانۋدى» كونفەسسيونالدىق نەگىزدە وقىتامىز با، جوق، تەوريالىق تۇرعىدا تانىتامىز با؟» دەگەن سۇراق باسى اشىلماعان كۇيدە قالىپ وتىر. وسى سۇراقتى ماماندارعا قويىپ كورگەن ەدىك.

ر.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اشىربەك مۋمينوۆ:

ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بيىلدان باستاپ، مەكتەپكە «ءدىنتانۋ» ءپانىن ەنگىزۋ تۋرالى باستاما كوتەرىپ ەدى، اتالعان ماسەلە قوعامنىڭ قىزۋ تالقىسىنا ءتۇسىپ، ءبىراز قايشىلىققا ۇشىراپ ۇلگەردى. اقپارات قۇرالدارىندا كوتەرىلگەن ماقالالارعا ساراپتاما جۇرگىزسەك، اۆتورلاردىڭ دەنى بۇل ءپاندى ەنگىزۋگە ءالى دايىن ەمەس ەكەنىمىزدى ايتادى. سەبەبى، ««ءدىنتانۋدى» كونفەسسيونالدىق نەگىزدە وقىتامىز با، جوق، تەوريالىق تۇرعىدا تانىتامىز با؟» دەگەن سۇراق باسى اشىلماعان كۇيدە قالىپ وتىر. وسى سۇراقتى ماماندارعا قويىپ كورگەن ەدىك.

ر.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اشىربەك مۋمينوۆ:

جالپى، ء"دىنتانۋ" دەگەن ءپان بولمايدى. سەبەبى، ءدىندى تاريح، الەۋمەتتانۋ، ساياساتتانۋ، ەتنولوگيا تاعى باسقا كوپتەگەن عىلىم سالالارى زەرتتەيدى. ال، اقش-تا ءدىنتانۋدىڭ تەورياسىن ماگيستراتۋرادان باستاپ وقىتادى. باكالاۆر دارەجەسىندەگى ستۋدەنتتەردىڭ ءوزىن-دە وقىتپايدى. ويتكەنى، تەوريالىق ءدىندى مەكتەپ وقۋشىسى ەمەس، ماگيستر دارەجەسىندەگىلەر وقۋى كەرەك. وعان دەيىنگى مەكتەپ، باكالاۆر دارەجەسىندە ارنايى پاندەر: ماتەماتيكا، تاريح، فيزيكا سەكىلدى پاندەردى مەڭگەرىپ، ءبىلىپ الۋىڭىز كەرەك. مەكتەپتە ءدىنتانۋدىڭ ءوزىن وقىتاتىن بولسا، ول تەوريا بولىپ كەتەدى. ول وقۋشىلارعا اۋىر بولادى. وقۋشىلاردىڭ وتەتىن ءپانى ەمەس. سوندىقتان ونداي ءپان بولمايدى. ال، دىندەر تاريحىن وقىتامىز دەسە، ونىڭ ءجونى باسقا. دىندەردىڭ تاريحىن وقىتۋ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ پراكتيكاسىندا بار. ءدىن كوبەيىپ كەتپەۋى ءۇشىن، اتەيزمگە تاربيەلەۋ ءۇشىن جانە دىندەردى سىناپ-مىنەۋ ماقساتىنىڭ تاريحىن وقىتاتىن ەدى. ولاي بولسا، وندا بۇل سونىڭ جالعاسى بولىپ شىعا كەلەدى. جالپى ءبىز - زايىرلى مەملەكەتپىز. مەكتەپتەردە ۋاعىز جۇرگىزۋگە بولمايدى. قازىرگى تاڭدا اربا دا سىنبايتىن، وگىز دە ولمەيتىن ورتا جولدى بىرقاتار مەملەكەتتەر ىزدەپ جاتىر. ال، رەسەي پراۆوسلاۆتىق مادەنيەتتى وقىتادى. دەگەنمەن دە ءبىر توقتامعا كەلگەن جوق. ءار قايسىسى ءار ءتۇرلى ايتادى. سوندىقتان مۇنى ويلانىپ شەشۋ كەرەك. بۇل بىزدە ەكسپەريمەنت رەتىندە جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىس دەپ ويلايمىن. دەگەنمەن دە ءبىرىنشى ەكسپەريمەنت وتكىزىپ، مەتوديكانى جاقسىلاپ الۋ كەرەك. مەكتەپ وقۋشىلارىمەن «ازىلدەسۋگە» بولمايدى. بۇعان ىجداھاتپەن قاراعان ءجون. حالىق اراسىندا، اسىرەسە، جاستار اراسىندا ءدىني ەكسترەميزمگە كەتىپ قالۋ ۋشىعىپ بارا جاتىر. سوندىقتان ونىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا شۇعىل شارا رەتىندە قاراپ وتىر. بىراق اسىقپاۋ كەرەك. ۋنيۆەرسيتەت وقىتۋشىلارىن، مەكتەپ مۇعالىمدەرىن جانە تاعى باسقا مامانداردى جيناپ عىلىمي سەمينار نەمەسە كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، تالقىلاپ، ساراپتاپ العان ءجون بولار. بىردەن باستاپ جىبەرۋگە بولمايدى. مينيسترلىك قاۋلى قابىلداپ قويدى. ەندى ونى بىرەر جىلدا جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن اسىعا باستايدى. مەنىڭ ويىمشا، دىندەر تاريحىن وقىتادى، ال تەوريالىق ءدىندى وقىتۋعا تىستەرى باتپايدى، ءبىلىمى جەتە بەرمەيدى. ع.ەسىمنىڭ وقۋلىعىنا كەلەر بولساق، ول - فيلوسوف. ءدىن تەك قانا ءپالساپا ەمەس قوي، ول - پراكتيكا، سەنىم، ءداستۇر، تاريح جانە ت.ب. ول بۇنىڭ ءبارىن بىلە بەرمەيدى عوي. ول ماسەلەگە فيلوسوف كوزىمەن قارايدى. جان-جاقتى راكۋرستان قاراۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت، مامان، تالقى كەرەك. مەنىڭشە، بۇل ءپاندى بىلاي جۇيەلەيدى: العاشقى تاقىرىپتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوستيتۋتسياسىنان باستايدى، سوسىن انيميزم، توتەميزم سەكىلدىلەردى ايتىپ كەلىپ، بۋدديزم، حريستياندىققا تۇسەدى. ارتىنشا يسلامعا كەلىپ توقتايدى. بۇل بەسەنەدەن بەلگىلى نارسە عوي.

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءباتيما ابيروۆا:

بۇگىنگى تاڭدا وزگە دىننەن شىققان سەكتالاردى ايتپاعاندا يسلام ءدىنى ىشىندە ءتۇرلى پيعىلداعى اعىمدار قاپتاپ كەتتى. جاستار ءار ءدىننىڭ جەتەگىندە كەتىپ بارا جاتىر. ال ءدىنتانۋ ءپانى وسىلاردى اشىقتاپ، نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەنىن اجىراتىپ بەرۋ كەرەك. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، ول - ءدىنتانۋ وقۋلىعىن جازۋ ماسەلەسى. ءدىنتانۋ كىتابىندا ءتۇرلى سەنىمدەردىڭ تاريحىن، ءىلىمىن، قالىپتاسۋىن وبەكتيۆتى جازۋ كەرەك. وندا ەموتسيا قوسپاعان ءجون. ءبىر-ەكى اۆتورمەن عانا شەكتەلمەي، بىرنەشە اۆتوردىڭ بىرىگۋىمەن جازىلىپ، كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنان ءوتۋى كەرەك. "قانداي سەكتا بولدى؟ ونىڭ ماقساتى نە؟" دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ الاتىنداي تاريحي، عىلىمي-كلاسسيكالىق تۇرعىدا تۇسىندىرەتىن وقۋلىققا ءزارۋمىز. قازىر جاستاردىڭ الىپ-ۇشىپ تۇرعان كەزى، ءبارىن بىلگىسى كەلىپ، ىزدەنىپ تۇرادى. ءارى ولاردىڭ كوزعاراسى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن. سوندىقتان ءدىن ماسەلەسىندە جاستاردىڭ دۇرىس باعىت الۋىنا كومەكتەسەتىن وقۋلىق كەرەك. بۇل ءپاندى بەسىنشى سىنىپتان باستاپ جۇرگىزسە دەيمىن. سىنىبىنا قاراي لايىقتاپ، بالالارعا تۇسىنىكتى، ەڭ باستىسى جۇرەك پەن اقىلعا جۇگىنىپ جازۋ كەرەك. ەموتسياعا بەرىلمەي، بىراق ۇرپاققا جانى اشىپ، راتسيونالدى تۇردە ساراپتالعانى ابزال. دىنگە قاتىستى كىتاپتاردىڭ ءبارى جۇرەكپەن جازىلۋ كەرەك ەمەس پە؟ ءبىر عانا وقۋلىق بار، ول - ع.ەسىمدىكى. بىراق ول مەكتەپتىڭ تىلىنە ارنالماعان، ەكىنشىدەن، مەنىڭ ويىمشا، جۇرەكپەن جازىلماعان. مىنە، وسى وقۋلىق ماسەلەسىن شەشپەي ءپاندى قالاي وقىتاتىنىن تۇسىنبەيمىن. بۇگىنگى تاڭدا كەي مۇعالىمنىڭ ءوزى سەكتاعا كىرىپ كەتكەن. سوسىن ول پاننەن ساباق بەرەتىن مۇعالىمنىڭ ءوزى قانداي كىتاپقا سۇيەنىپ بالالارعا ءدارىس بەرەدى؟ ونىڭ كەيىن شيكىلىگى شىقپاسىنا كىم كەپىل؟ قازاقتىڭ وزىندىك رۋحاني جولى بار. سىرتتان وقىپ كەلگەن جات پيعىلدى ادامدار قازاقتىڭ جولىنا تۇزەتۋ ەنگىزگىسى، جوققا شىعارعىسى كەلەدى. «بۇلارىڭ دۇرىس ەمەس»، «تۇرىك بول» نەمەسە «ارابشا ءجۇر» دەگىسى كەلەدى. سالت-داستۇرىنە قاراي، تانىمىنا، تىنىسىنا قاراي ولاردىڭ دا يسلامى وزگەدەن بولەك. سوندىقتان بىرەۋدىڭ سەنىمىن نەگىزسىز بىرەۋگە تاڭۋدىڭ قاجەتى جوق. مىنە، وسىنداي ماسەلەلەردى، قازاقتىڭ رۋحاني جولىن تۇسىندىرە الاتىن ءپان بولۋى قاجەت.

ساياساتتانۋشى ءازىمباي عالي:

رەسەيدىڭ تاجىريبەسى بويىنشا، ولار مەكتەپتەردە پراۆوسلاۆتىق مادەنيەتتى، ەتيكانى تەرەڭىرەك وقىتادى. بالانىڭ ساناسى قالىپتاسپاي تۇرعاندا مادەنيەتىن ءسىڭىرىپ ۇلگەرەدى. ال، ءبىز قازاق مادەنيەتىن. ياعني يسلام ءدىنىن وقىتقاندا مادەنيەت، مەملەكەتشىلدىك، ۇلتتىق بولمىس، مۇددە تۇرعىدا وقىتۋ كەرەك. ويتكەنى، يسلامدى ءدىني تۇرعىدا ءتۇسىندىرىپ كەتۋشىلەر اراسىندا ۆاححابيزمگە جاقىن قىلىپ جىبەرۋ قاۋپى بار. ايتپەسە، بۇلاردىڭ بارلىعى كەرەگى جوق. ءدارىس قازاق تىلىندە بەرىلۋى كەرەك. قازاق يسلامىن قازاق تىلىندە تۇسىندىرۋگە بولادى. ول سۋننيتتىك اعىم - ءابۋ حانيفا مازعابى - سوپىلىق جول، سوسىن قازاق رۋحانياتى دەپ كەتە بەرەدى. قازاقتىڭ سان عاسىر قالىپتاسقان رۋحانياتىنا نەگىزدەلسە، ناتيجەسى جاقسى بولادى دەپ ەسەپتەيمىن. پراۆوسلاۆتىق مادەنيەتكە ءتۇسىپ قالماس ءۇشىن ورىس سىنىبىندا وقيتىن 30 پايىز قازاق بالاسىنا دا ءدارىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزسە دەيمىن. جانە بىزدە يسلامدى ورىسشا تۇسىندىرەتىندەر قازاق رۋحىنان الىس بولادى.

«ءۇش قيان» گازەتى، 27.08.2009