ولجاس سۇلەيمەنوۆ مەملەكەت باسشىسىنا حات جازىپ، ءىلياس ەسەنبەرلينگە «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتتى.

«وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ءىلياس ەسەنبەرلين كوممۋنيستىك بيلىكتىڭ قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەرىندە شىن مانىندە ازاماتتىق ەرلىك جاساپ، 20 جىلدان استام تاريحي شىعارمالاردى، شەجىرەلەردى، حالىق ەپوستارى مەن اڭىزداردى زەرتتەپ، «كوشپەندىلەر» جانە «التىن وردا» ەپيكالىق تريلوگيالارىن جازدى. بۇل ەڭبەكتەر قازاق ۇلتىنىڭ جانە بۇكىل قازاقستان حالقىنىڭ تاريحي بولمىسىنىڭ جاڭعىرۋىنا ىقپال ەتكەنى ءسوزسىز!» - دەپ  جازدى ولجاس سۇلەيمەنوۆ.

سونىمەن بىرگە، قوعام قايراتكەرى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ ەڭبەكتەرى باعالانباي، جازۋشى ەشقانداي ماراپات الماعانىن اتاپ ءوتتى.

ءىلياس ەسەنبەرلينگە «حالىق قاھارمانى» جانە «ەڭبەك ەرى» اتاعىن بەرۋ وتە ءادىل ءارى قيسىندى دەپ ويلايمىن.

ءىلياس ەسەنبەرلين 1915 جىلى 10 قاڭتاردا اتباسار قالاسىندا ۇستا وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءىلياس ەرتە جەتىم قالدى، اتا-اناسى شەشەك ىندەتىنەن قايتىس بولدى. السىرەپ، اۋىرىپ، اشتىقتان ولۋگە شاق قالعان ول بالالار ۇيىنە جىبەرىلدى.

سودان كەيىن جۇمىسشىلار فاكۋلتەتىندە، ودان كەيىن الماتى تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىندا وقىپ، ونى 1940 جىلى ءتامامدادى. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە ءىلياس عاجايىپ ماتەماتيكالىق قابىلەتتەرىن كورسەتتى: ول ءارتۇرلى قۇبىلىستار مەن وقيعالاردى تەز تالداپ، جۇيەلەي الاتىن، سونىمەن قاتار قازاق فولكلورىن وتە جاقسى كورەتىن جانە وتە جاقسى بىلەتىن، الەم ادەبيەتى كلاسسيكتەرىن ىقىلاسپەن وقيتىن، سۋرەت سالعان، جىلقىلاردى جاقسى كورەتىن. ول ومىرگە قۇشتار جانە وپتيميست بولدى، كۇشتى ەرىك-جىگەرگە، اسقان شىدامدىلىققا جانە كەرەمەت جادىعا يە بولدى.

ريگا اسكەري-ساياسي ۋچيليششەسىندە وقۋىن جالعاستىردى. مايدانعا اتتانىپ، 1942 جىلى قاڭتاردا ستارايا رۋسسا ماڭىندا اياعىنان اۋىر جارالانىپ، كوستروماداعى گوسپيتالدا ءبىر جىل ەمدەلىپ، 1943 جىلى مۇگەدەكتىككە بايلانىستى جازىلىپ، قازاقستانعا ورالدى. ول ەكى مەدالمەن ماراپاتتالعان – «اسكەري قىزمەتى ءۇشىن» جانە «لەنينگرادتى قورعاعانى ءۇشىن».

1947 جىلعا دەيىن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى اپپاراتىندا نۇسقاۋشى بولىپ جۇمىس ىستەدى. الماتىعا ورالىپ، ەسكەرتۋلەرگە قاراماستان «حالىق جاۋى» اتانىپ، 1937 جىلى اتىلعان قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، جازۋشى س.سەيفۋلليننىڭ قىزىنا ۇيلەنەدى. سول كەزدەن باستاپ ءىلياس ەسەنبەرليندى بيلىك تاراپىنان قۋدالاۋ باستالدى.

الدىمەن جۇمىستان شەتتەتىلىپ، كەيىن قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. جازۋشىنى 10 جىلعا سوتتاپ، ول قاراقۇم كانالىنىڭ قۇرىلىسىنا جىبەرىلدى. ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن ءىلياس ەسەنبەرلين بوستاندىققا شىعىپ، اقتالىپ، ايەلىمەن بىرگە سەمەي وبلىسىنا شاحتاعا جۇمىسقا كەتەدى.

ءىلياس ەسەنبەرلين جازۋدى سوعىس جىلدارىندا باستادى. العاشقى پوەتيكالىق شىعارمالارى 1945 جىلى جارىق كوردى. بىراق سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدە عانا ول ادەبي شىعارماشىلىق ونىڭ كاسىبى ەكەنىن ءتۇسىندى.

الماتىعا كوشىپ كەلىپ، كوركەم ادەبيەت باسپاسىنا قاتارداعى رەداكتور بولىپ جۇمىسقا ورنالاسقان ءىلياس ءوزىنىڭ العاشقى رومانى «ادام تۋرالى جىر» بويىنشا جۇمىسقا كىرىسەدى. كەيىن ەسەنبەرلين كينوستۋدياعا اۋىسىپ، جاقىن دوستارى قاپان ساتىبالدين، شاكەن ايمانوۆ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ جانە باسقا دا بەلگىلى ونەر جانە ادەبيەت مايتالماندارىنىڭ ورتاسىنا ءتۇستى.

كينوستۋديادا ول كوپتەگەن فيلمدەرگە رەداكتورلىق جۇمىسىن جاسادى، ونداعان ستسەناريلەر مەن پەسالار جازدى، بىراق ءوز مويىنداۋىمەن ەشقاشان كاسىبي دراماتۋرگ بولا المادى.

جازۋشى ءوز حالقىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە كوپ كوڭىل ءبولدى. ول عىلىمي مونوگرافيالاردى زەرتتەدى، مۇراعاتتاردى ارالادى، باستاپقى دەرەككوزدەردى مۇقيات زەرتتەدى. ول ويلاپ تاپقان العاشقى تاريحي رومانعا ماتەريال جيناقتاۋ جانە وڭدەۋ ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتتى.

ال 1965 جىلى، سوزبە-ءسوز ءۇش ايدىڭ ىشىندە ەسەنبەرلين ءوزىنىڭ ايگىلى «قاھار» تريلوگياسىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىن، كوپ ۇزاماي بۇكىل تريلوگياسىن جازىپ، وعان «كوشپەندىلەر» دەگەن جاڭا اتاۋ بەردى. «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىنان كەيىن «التىن وردا»، «قاۋىپتى وتكەل» تاريحي شىعارمالارى، قازىرگى تاقىرىپتاعى «التىن قۇس»، «ايقاس» جانە تاعى باسقا روماندار دۇنيەگە كەلدى.

ءىلياس ەسەنبەرلين شىعارمالارى كوتەرىلگەن ماسەلەلەردىڭ ماندىلىگى مەن شەشىمدەرىنىڭ باتىلدىعىمەن، الىنعان كەيىپكەرلەردىڭ بوياۋلىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ولاردا ول وزىنە تانىس بولىپ كورىنەتىن ماتەريالدى جاڭاشا ۇعىندى.

ءىلياس ەسەنبەرلين 1983 جىلى 5 قازاندا قايتىس بولدى. بالاسى جاڭادان شىققان بەس تومدىق شىعارماسىن اكەلگەن كۇنى.

جازۋشىنىڭ نەگىزگى ادەبي-تاريحي شىعارماسى – «كوشپەندىلەر» رومانى. بۇل قازاق كسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، بەلگىلى قازاق جازۋشىسى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ شەجىرەلىك رومانى. بولاشاق قازاقستان اۋماعىندا بولعان ءحۇ-ءحىح عاسىرلارداعى تاريحي وقيعالاردى قامتيدى.

«كوشپەندىلەر» تريلوگياسى ءحۇ-ءحىح عاسىر ارالىعىنداعى قازاق تاريحىنىڭ بەس عاسىرلىق كەزەڭىن قامتيدى. «الماس قىلىش» تريلوگياسىنىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى باستالعان كەزەڭ سۋرەتتەلەدى. جانىبەك پەن كەرەي حاندارى بايىرعى قازاقتاردىڭ سول رۋلارىنىڭ بارلىعىن ءىس جۇزىندە، ءوز اتا-بابالارى شىڭعىستارعا كوبىرەك قارايتىن ابىلقايىر حاننان ءبولىنىپ كەتۋ جانە ونىمەن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستى باستادى. بۇل رەتتە قازاقتاردا ءبىر وي بار – قازاقتاردىڭ بارلىق ءتۇرىن ءۇش جۇزگە بىرىكتىرۋ ارقىلى جاڭا حاندىق قۇرۋ.

ەكىنشى رومان «ۇمىتسىزدىك» ءۇش ءجۇز حاندارىنىڭ الدىمەن اننا يوانوۆنا، كەيىن ەكاتەرينا ءىى تۇسىندا ءوز ەركىمەن رەسەي بوداندىعىنا كىرۋ ارەكەتىن سۋرەتتەيدى. بۇل ەرىكتى قوسىلۋدىڭ پروگرەسسيۆتى ماڭىزدىلىعى سيپاتتالادى جانە باعالانادى، بىراق جول وڭاي بولماعانىمەن جانە ءبىر جاعىنان دا، ەكىنشى جاعىنان دا شەكتەن شىعۋلار مەن وتكىر ساتتەر بولدى.

ال بۇل كىتاپتا ەڭ باستىسى ابىلاي حاننىڭ ءومىرى مەن ەرلىكتەرى باياندالادى، ونىڭ تاۋەلسىز قازاق حاندىعىن قۇرۋداعى كۇرەسى مەن ءجۇرىپ وتكەن جولى سۋرەتتەلەدى. سول جىلدارداعى جوڭعارلاردىڭ، قىتاي شۇرشىتتەرىنىڭ جانە باسقا دا شەتەلدىك باسقىنشىلاردىڭ شاپقىنشىلىعى سياقتى قايعىلى وقيعالاردىڭ سۋرەتتەلۋى قىزىقتى جانە مازمۇندى بولدى.

سونىمەن بىرگە قازاقتاردىڭ رۋلارى اراسىندا جەر، جايىلىم ءۇشىن قاندى ارالىق سوعىستار مەن جورىقتار جانە ارينە، ءارتۇرلى حانداردىڭ بيلىك ءۇشىن كۇرەسى، قاراپايىم كوشپەلىلەردىڭ وسى حانداردىڭ ەزگىسىنە قارسى كۇرەسى بولدى.

«قاھار» تريلوگياسىنىڭ ءۇشىنشى بولىمىندە الدىڭعى حانداردىڭ ساياساتىنان الىستاپ، ورىس پاتشاسىنا قارسى شىققان كەنەسارىنىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ سوڭعى حانى سوعىستا قازا بولسا دا، جەڭسە دە، جەڭبەسە دە قازاق حالقىن، بولمىسىن دۇرلىكتىرە ءبىلدى.

«كوشپەندىلەر» – قازاق جازۋشىنىڭ ەڭ كوپ شىققان كىتابى، ونىڭ جالپى تارالىمى ءۇش ميلليوننان استام، ال ءىلياس ەسەنبەرلين جاپون تىلىنە اۋدارىلعان جالعىز قازاق اۆتورى.

«كوشپەندىلەر» تاريحي تريلوگياسى حرونولوگيا بويىنشا سوڭىنان باستاپ جازىلعان. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ ۇلىنىڭ ايتۋى بويىنشا «قاھار» ءبىرىنشى كىتابى شىققاندا قويشىلار وقۋعا ءبىر قوشقار بەرىپتى. بۇكىل تريلوگيا ءبىر كەزدەرى كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ۇسىنىلدى.

ەسەنبەرلينگە لەنيندىك سىيلىق (كسرو-داعى ءارتۇرلى سالالارداعى، سونىڭ ىشىندە ادەبيەتتەگى ەرەكشە جانە ءىرى جەتىستىكتەرى ءۇشىن ماراپاتتىڭ ەڭ جوعارى ءتۇرى) بەرىلۋى ءتيىس بولعان كەزگە قاتىستى قۇجاتتار بار، بىراق ونىڭ كانديداتۋراسى قابىلدانبادى.

كەيبىر قازاق جازۋشىلارىمىز ونىڭ كىتابىنا تەرىس پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ، اقىرى سىيلىقتى ەسەنبەرلين الماعان. وعان جازۋشىلار مۇقانوۆ، ەسەنجانوۆ، مۇسىرەپوۆ قارسى شىققان ەكەن. مۇقانوۆ، ماسەلەن، ەسەنبەرليننىڭ شىعارماشىلىعى وتە ۇقساس، مۇحتار اۋەزوۆ شىعارماشىلىعىمەن ۇندەسىپ جاتادى. بىراق اۋەزوۆ اباي تۋرالى جازعان، بۇل ءحىح عاسىر، ال ەسەنبەرليننىڭ شىعارماشىلىعى 5 عاسىردى قامتيدى. بۇل وتە ۇلكەن حرونولوگيالىق كەزەڭ!

ەسكە سالا كەتەيىك، كىتاپتى جازۋ كەزىندە اتى-ءجونى وقىرماندارعا بەلگىسىز دەرلىك ءىلياس ەسەنبەرلين ونى حح عاسىردىڭ 1970 جىلدارىندا جازعان، ول كەزدە قازاق كسر-ءنىڭ تاريح وقۋلىقتارىندا قازاق حاندىعى تۋرالى ءىس جۇزىندە ەشتەڭە جازىلماعان ەدى. تەك 1980 جىلى سول كەزدەگى قازاق كسر-ءىنىڭ 60 جىلدىعىنا قاراي بەس تومدىق قازاقستان تاريحى جارىق كوردى. ال بۇعان دەيىن قازاقتاردىڭ وتكەنى تۋرالى زەرتتەۋلەر جوقتىڭ قاسى، وقيعالارى مەن تاريحي تۇلعالارى بەلگىسىز دەرلىك، ويتكەنى جازبا دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى، بىراق نەگىزىنەن باسقا حالىقتاردىڭ داستۇرلەرى، اڭىزدارى، جازبا جانە اۋىزشا دەرەكتەرى عانا بولدى.

ەسەنبەرلين قازاق جازۋشىلارىنىڭ ىشىندە قيىن جۇمىستى ءبىرىنشى بولىپ قولعا الىپ، بەس عاسىرلىق قازاق تاريحىن بايانداپ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلعان قازاق حالقىنىڭ وزىندىك دامۋ جولىن بايانداۋعا قول جەتكىزدى.

«جانتالاس» كىتابىنىڭ نەگىزىندە 2005 جىلى «كوشپەندىلەر» ءفيلمى ءتۇسىرىلدى. 1980 جىلدارى جازىلعان «كوشپەندىلەر» جانە «التىن وردا» تريلوگيالارىنان كەيىن ءىلياس ەسەنبەرلين ءحىح عاسىرداعى قازاق تاريحىنا قاتىستى تاعى ءبىر تريلوگيا جازعىسى كەلدى. بىراق، وكىنىشكە وراي، ۋاقىتى بولماي قالدى.

ءىلياس ەسەنبەرلينگە قايتىس بولعاننان كەيىن «حالىق قاھارمانى» جانە «ەڭبەك ەرى» اتاعىن بەرۋ وتە ءادىل ءارى قيسىندى دەپ ويلايمىن.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz