سياندا بۇگىن قىتاي-ورتالىق ازيا ءسامميتىنىڭ نەگىزگى ءىس-شارالارى باستالادى. ايماقتىڭ بەس مەملەكەتىنىڭ قىتايمەن قارىم-قاتىناسى، بايلانىسى بۇل جولى ەڭ جوعارى دەڭگەيدە تالقىلانعالى وتىر.

قازاقستاننىڭ قىتايمەن سەرىكەستىگى قوعامدا كوپتەگەن سۇراق تۋعىزاتىنى بەلگىلى. قوعامدا ميللياردتان استام حالقى بار كورشى ەلدەن قاۋىپتەنەتىندەر دە از ەمەس. وسى رەتتە Ulysmedia.kz تىلشىسى پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى – پرەزيدەنتتىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى رۋسلان جەلدىبايدى سوزگە تارتىپ كوردى.

– رۋسلان سۇلتانۇلى، «قىتاي – ورتالىق ازيا» ءسامميتى شەڭبەرىندە قازاقستان قىتايمەن ناقتى قانداي باعىتتا ارىپتەستىكتى كۇشەيتكەلى جاتىر؟ ناقتى قاي سالادا قانداي كەلىسىمدەر جاسالىپ، قانداي قۇجاتتارعا قول قويىلادى؟

– بۇل سامميت قىتايدىڭ وراسان زور ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرىمەن ۇشتاستىرۋ تۇرعىسىنان وتە ماڭىزدى الاڭ. 2020 جىلى 16 شىلدەدە «ورتالىق ازيا – قىتاي» جوعارى دەڭگەيدەگى پلاتفورماسى بەينەكونفەرەنتسيا فورماتىندا ءوتىپ، وعان ايماق ەلدەرىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى قاتىسقانىن بىلەسىزدەر. قاتىسۋشىلار وا مەن قحر اراسىندا جان-جاقتى ىنتىماقتاستىقتى جانداندىرۋ ماسەلەسىن قاراستىردى. بۇگىنگى سامميتتە مەملەكەتتەر باسشىلارى حالىقارالىق احۋالدىڭ وزگەرىسى جاعدايىندا وسى ۋاعدالاستىقتى ارى قاراي ىسكە اسىرۋدىڭ جولدارىن تالقىلايدى.

كونە سيان قالاسىندا قاسىم-جومارت كەمەلۇلى قازاقستان پرەزيدەنتى بولىپ قايتا سايلانعان سوڭ جانە سي تسزينپين مىرزا قىتاي توراعاسى بولىپ جاڭا مەرزىمگە سايلانعان كەيىن العاشقى رەت كەزدەسىپ وتىر. قوس مەملەكەت باسشىسىنىڭ اراسىندا دوستىق پەن سىيلاستىق نەگىزىندەگى قارىم-قاتىناس ورناعان.

مەملەكەت باسشىسى سامميتتە بىرنەشە باعىتتاعى ۇسىنىستى ورتاعا سالادى. مىسالى، ءبىز قىتايمەن جانە ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ءوزارا تاۋار اينالىمىن ارتتىرۋعا، ەلەكتروندى كوممەرتسيا، كولىك-لوگيستيكا ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا، ونەركاسىپ، ەنەرگەتيكا، مۇناي-گاز، اۋىلشارۋاشىلىعى، تۋريزم سالالارىندا ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا مول مۇمكىندىك بار دەپ سانايمىز.

سونىمەن قاتار  مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ قحر توراعاسى سي تسزينپينمەن كەزدەسىپ، ءوزارا كەلىسسوز جۇرگىزدى. كەلىسسوز قورىتىندىسى بويىنشا ەكى ەل باسشىلارى بىرلەسكەن مالىمدەمە جاسادى.

ەكىجاقتى بەكىتىلگەن قۇجاتتاردىڭ قاتارىندا ءتۇرلى سالاداعى كەلىسىم، مەموراندۋم مەن حاتتامالار بار. بۇدان بولەك، پرەزيدەنت قىتايدىڭ ءىرى كومپانيالارىمەن كەزدەسىپ، ەلىمىزدەگى ينۆەستيتسيا سالۋعا لايىق باعىتتاردى تانىستىردى. قىتاي كومپانيالارىنىڭ ينۆەستيتسيا سالۋداعى قارجىلىق الەۋەتى مەن  تاجىريبەسى جوعارى. مەملەكەتتىك ساپار اياسىندا قۇنى 22 ميلليارد دوللار بولاتىن 47 قۇجاتقا قول قويىلدى. بۇل – قوس مەملەكەتتىڭ ەكىجاقتى ساۋدا-ەكونوميكالىق، كولىك-لوگيستيكالىق، ينۆەستيتسيالىق جانە مادەني-گۋمانيتارلىق قاتىناسىنا تىڭ سەرپىن بەرەتىن كەلىسىمدەر.

– ءسامميتتىڭ سياندا ءوتىپ جاتقانىنىڭ سيمۆوليكالىق ءمانى بارى ايتىلادى. جالپى، باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي جوباسىنا مۇددەلى قىتاي تاراپى لوگيستيكا، جۇك تاسىمالى تۇرعىسىنان قازاقستانعا قانداي دا ءبىر ۇسىنىس ءبىلدىرىپ جاتىر ما؟

– سيان – قىتاي وركەنيەتىنىڭ التىن بەسىگى. ول جونىندە پرەزيدەنت جۋىردا سسTV ارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا ايتتى. ەكىنشىدەن، سيان قالاسى جانە شەنسي پروۆينتسياسى– قىتاي باستاماشى بولعان «ءبىر ءجول–بىر بەلدەۋ» جوباسىنىڭ (Belt and Road Initiative) ماڭىزدى بولىگى. سول سۇحباتتا مەملەكەت باسشىسى قىتايدىڭ «ءبىر جول – ءبىر بەلدەۋ» باستاماسىن قازاقستانسىز تابىستى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن دە ايتقان بولاتىن. ويتكەنى قۇرلىقتاعى ماڭىزدى كولىك دالىزدەرى قازاقستان اۋماعى ارقىلى وتەدى. سوندىقتان اتالعان كولىك-لوگيستيكا باعىتىن بارىنشا دامىتۋعا قىتاي دا، قازاقستان دا مۇددەلى.

قازاقستاننىڭ كولىك-لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىمى «نۇرلى جول» باعدارلاماسى، ليانيۋنگان پورتىنداعى بىرلەسكەن لوگيستيكالىق تەرمينالى جانە «قورعاس» قۇرعاق پورتى، سونىمەن قوسا «باتىس ەۋروپا-باتىس قىتاي» تاس جولى، ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك ءدالىزى ارقىلى كەڭەيىپ كەلەدى. مەملەكەتتەر اراسىندا 5 تۇراقتى شەكارالىق پۋنكت، 5 ترانسشەكارالىق مۇناي جانە گاز قۇبىرى، 2 شەكارا ماڭى تەمىرجول جەلىلەرى جانە حالىقارالىق شەكارا ماڭى ىنتىماقتاستىعى ورتالىعى جۇمىس ىستەيدى.

قازىر ەكى ەلدىڭ ۇكىمەتتەرى باقتى – تاچەن ۋچاسكەسىندە ءۇشىنشى تەمىرجول شەكارا وتكەلىن اشۋ جانە باقتى – اياگوز تەمىرجول جەلىسىن سالۋ بويىنشا بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋگە كىرىستى. سونداي-اق بىلتىر ۇزىندىعى 836 شاقىرىم بولاتىن دوستىق – مويىنتى تەمىرجول ۋچاسكەسىنىڭ ەكىنشى جولىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. ونىڭ قۇرىلىسىن 2025 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي اياقتاۋ جوسپارلانىپ وتىر. قىتاي تاراپى تسزينحە – الاشانكوۋ تەمىرجولىن سالۋعا كىرىستى.

ايرىقشا اتاپ وتەرلىك جايت، ساپار اياسىندا پرەزيدەنت سيان قۇرعاق پورتىنىڭ قۇرىلىسىن سالتاناتتى تۇردە ىسكە قوستى. بۇل حاب شەنسي ايماعىن قازاقستانمەن، ورتالىق ازيامەن بايلانىستىرادى. ءارى قاراي ەۋروپاعا، تۇركياعا جانە يرانعا جول اشادى.  ءبىز تسيفرلىق شەشىمدەر ەنگىزۋ جانە ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ ارقىلى وسى كولىك-لوگيستيكا ءدالىزىنىڭ الەۋەتىن بارىنشا پايدالانعىمىز كەلەدى. سوندىقتان ەكى ەلدىڭ بۇل باعىتتاعى ىنتىماقتاستىعىنىڭ پەرسپەكتيۆاسى زور.

– قىتايدىڭ قازاقستانعا جەتكىزەتىن تاۋارى الۋان ءتۇرلى. ال قازاقستان تەك شيكىزات، مۇنايمەن شەكتەلەدى. الداعى ۋاقىتتا ءوزارا ساۋدادا قازاقستان ءوز تاراپىنان قىتايعا نە ۇسىنا الۋى مۇمكىن؟

– ورتالىق ازيا مەن قازاقستان قىتاي ۇسىنعان جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىنىڭ ماڭىزدى بولىگى بولىپ سانالادى، ويتكەنى ول قىتاي-ەۋروپا تەمىرجول ەكسپرەسىنىڭ نەگىزگى تورابىندا ورنالاسقان. بۇل – ەكىجاقتى ساۋدا-ساتتىق پەن كولىك-لوگيستيكالىق قاتىناستىڭ كۇرەتامىرى. بىلتىر مەملەكەت باسشىلارى تاۋار اينالىمىن 2030 جىلعا قاراي 40 ملرد اقش دوللارعا جەتكىزۋ مەجەسىن قويدى. رەسمي دەرەكتەرگە سايكەس، 2022 جىلعى ءوزارا ساۋدا 31 ملرد دوللارعا جەتتى. قازاقستاندىق ءونىمنىڭ ەكسپورتىنىڭ كولەمى ۇلعايىپ، 13 ملرد دوللاردان استى. يمپورت 33,5%-عا ءوسىپ، 11 ملرد دوللاردى قۇرادى.

قازاقستان قىتايعا شيكىزاتتىق ەمەس تاۋاردىڭ 135 ءتۇرىن ەكسپورتتاي الادى. اسىرەسە، قىتاي نارىعىن ءبىزدىڭ ەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى قىزىقتىرادى. ءبىز ءتۇرلى مايلى داقىلداردى، تابيعي تازا سۇرىپتى ەت ونىمدەرىن، تاعى دا باسقا ورگانيكالىق ونىمدەردى ەكسپورتتاۋعا دايىنبىز. البەتتە، ول ءۇشىن ۆەتەريناريالىق، فيتوسانيتاريالىق شەكتەۋلەردەن ارىلۋىمىز كەرەك. مىسالى، كەشە تاراپتار بىرقاتار اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنە قويىلاتىن سانيتاريالىق، فيتوسانيتاريالىق تالاپتار جونىندەگى حاتتاما بەكىتتى.

پرەزيدەنت وسى ساپار اياسىندا قىتايداعى JD.com ماركەتپلەيسىندەگى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق پاۆيلونىن سالتاناتتى تۇردە ىسكە قوستى. بۇل – قىتايدايداعى ەڭ ءىرى ەلەكتروندى ساۋدا الاڭى.  ەكسپورتتىق الەۋەتى بار ءتۇرلى وتاندىق ونىمدەر وسى پلاتفورما ارقىلى قىتاي نارىعىنا شىعارىلادى.

مەنىڭشە، قازاقستان ەكسپورتقا تەك شيكىزات ساتاتىن ەل دەگەن ستەرەوتيپ تاياۋ جىلدارى جويىلادى. بايقاساڭىز، ۇكىمەت قازىر شيكىزات ەكسپورتىن بىرتە-بىرتە ازايتىپ، وڭدەلۋ دەڭگەيى جوعارى ونىمدەر شىعارا الاتىن سالالارعا  ينۆەستيتسيا تارتۋعا ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ وتىر. پرەزيدەنت شەتەلگە شىققان ساپارلارىندا ەلىمىز وڭدەۋشى ونەركاسىپ سالاسىنا قارجى قۇيعىسى كەلەتىن، جوعارى تەحنولوگيالاردى الىپ كەلۋگە نيەتتى ينۆەستورلارعا بارىنشا قولداۋ كورسەتۋگە دايىن ەكەنىن ۇدايى ايتىپ كەلەدى. سوندىقتان قىتايعا ءبىز تەك مۇناي عانا ەسكپورتتاپ جاتقانىمىز جوق. بۇل – انىق نارسە.

– ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسى ورتاق ماسەلە. سامميت اياسىندا بۇل ماسەلە تالقىلانا ما؟ جالپى، ەكى تاراپ باستاۋى قىتاي اۋماعىندا جاتقان ىلە، ەرتىس وزەندەرىنىڭ كەلەشەگى تۋرالى كەلىسسوزدەردى جاڭا دەڭگەيگە شىعارۋعا ىنتالى ما?

– سۋ ماسەلەسى – قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ۇيىمدار، وڭىرلىك جانە ەكىجاقتى كەزدەسۋلەردە ۇدايى كوتەرىپ كەلە جاتقان تاقىرىبى. جۋىردا نيۋ-يوركتە وتكەن بۇۇ-نىڭ سۋ ماسەلەسى جونىندەگى كونفەرەنتسياسىن دا ول تۋرالى ايتىلدى.  2023 جىلى 28 اقپاندا استانادا وتكەن اقش پەن وا ەلدەرى ءسىم-ءنىڭ  «C5+1»  ديالوگ فورماتىنداعى كەزدەسۋىندە سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ، ۇنەمدەۋ تەحنولوگياسىن ەنگىزۋ، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى بويىنشا كەلىسىمگە قول جەتكىزىلدى.

ءسىز ايتىپ وتىرعان ترانسشەكارالىق وزەندەر جانە سۋ قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسى سيان سامميتىندە تالقىلانادى. سەبەبى بۇل – ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن وزەكتى سۇراق. پرەزيدەنتىمىز اتالعان ماسەلە بويىنشا شۇعىل شەشىمدەر قابىلداۋ قاجەت دەپ سانايدى. ويتكەنى ورتالىق ازيا سۋ تاپشىلىعىنا ۇشىراسا، بۇل ايماقتاعى ازىق-تۇلىك، ەنەرگەتيكالىق جانە ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىككە ايتارلىقتاي قاتەر توندىرەدى. قىتاي مەن قازاقستان اراسىندا 20-دان استام ءىرىلى-ۇساقتى ترانسشەكارالىق وزەن بار، ونى بىرلەسىپ پايدالانۋ جونىندە كوميسسيالاردىڭ جۇمىسى جالعاسادى.

مەملەكەت باسشىسى سۋدى ۇنەمدى پايدالانۋعا جانە يرريگاتسياعا قاتىستى ءتيىمدى تسيفرلىق شەشىمدەردى  دايەكتى تۇردە قولدانىسقا ەنگىزۋ ءۇشىن وسى سالادا ايتارلىقتاي تابىسقا جەتكەن  قىتاي تاجىريبەسىن زەرتتەپ، قولدانۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيدى.

– گەوساياسي سالاداعى ساراپشىلار ورتالىق ازيا ءۇشىن ءىرى مەملەكەتتەر اراسىندا باسەكە كۇشەيگەنىن ايتىپ جاتىر. وسى تۇرعىدا پرەزيدەنت توقاەۆ قازاقستاندا مۇددەسى بار ءىرى مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناستاعى الەۋەتتى، كەلەشەك پەن تاۋەكەلدەردى قانشالىقتى باعالاپ، سارالاپ وتىر؟

– قازاقستان مەن قىتاي ساياسي، ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە مادەني-گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىقتىڭ بارلىق سپەكترى بويىنشا قارىم-قاتىناستى تىعىز دامىتۋدا. ەلدەر اراسىندا قۇقىقتىق نورمانىڭ نىق بازاسى مەن ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ كوپ دەڭگەيلى تەتىكتەرى ورناعان. ارى قارايعى ءىس-قيمىل وسى كەلىسىمدەردىڭ نەگىزىندە جۇزەگە اسادى.

بىلتىردان بەرى قازاقستانعا رەسەي، قىتاي، ەۋرووداق، تۇركيا، ورتالىق ازيا، اراب ەلدەرىنىڭ باسشىلارى مەملەكەتتىك جانە رەسمي ساپارلارمەن كەلدى. ەلىمىزدە بىرنەشە حالىقارالىق سامميت ءوتتى. ال بيىل اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ مينيسترلەرى ارنايى ەلىمىزگە ساپار جاسادى. ياعني، وسى كەزدەسۋلەرگە قاراپ-اق، قازاقستان الەمنىڭ جەتەكشى ەلدەرىمەن، كورشى مەملەكەتتەرمەن تەڭ ءارى سەنىمدى قارىم-قاتىناس بەكىتىپ، ودان ءارى جالعاستىرىپ جاتقانىن بايقاۋ قيىن ەمەس.

ءيا، اشىعىن ايتۋ كەرەك، قازىر الەمدە گەوساياسي جاعداي كۇردەلى. الايدا وسىعان قاراماي، قازاقستان ءوزىنىڭ ءداستۇرلى بەيبىت ساياسات جۇرگىزەتىن باعدارىنان اينىعان ەمەس.

سىرتقى ساياساتتا سەنىمدى ءارى تىعىز بايلانىستاردىڭ ءبىر كەپىلى ناقتى ەكونوميكالىق، بيزنەس كەلىسىم-شارتتار ەكەنى ءمالىم. ءوزىمىز كۋا بولىپ وتىرعان قازىرگى ساپار اياسىندا سونداي ونداعان قۇجاتقا قول قويىلدى. ولاردىڭ ءتىزىمىن جاريالاپ وتىرمىز. ياعني، پرەزيدەنت ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قاشاندا قورعاي وتىرىپ، وسىنداي ساپارلاردا ءوزارا قاتىناستاردى ناقتى كەلىسىم-شارتتارمەن بەكىتىپ كەلەدى. بۇل ديپلوماتياداعى كەلەشەككە سالىنعان ۇلكەن ينۆەستيتسيا دەۋگە دە بولادى.

– قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى 30 كۇندىك ۆيزاسىز رەجيم قىزۋ تالقىلانىپ جاتقانى بەلگىلى. بۇل جونىندە اقوردا نە دەيدى؟

– ءيا، قىتايمەن اراداعى ۆيزاسىز رەجيم قىزۋ تالقىلانىپ جاتقانى راس.

وسى ساپار اياسىندا قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا ۆيزالىق تالاپتاردان بوساتۋ تۋرالى كەلىسىمگە قويىلدى.  اتالعان رەجيم مەملەكەت ىشىندەگى ءتيىستى راسىمدەر اياقتالعاننان كەيىن كۇشىنە ەنەدى.

بۇل جەردە بىرنەشە ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن، قىتاي ازاماتتارى بىلتىردان بەرى ەلىمىزگە ۆيزاسىز 14 كۇنگە كەلە الادى. ەكىنشىدەن، بۇل – تۋريزم مەن ىسكەرلىك بايلانىستاردى ارتتىرۋ ءۇشىن جاسالعان قادام. ياعني، ەشبىر قىتاي ازاماتى 30 كۇننەن ارتىق قازاقستاندا جۇرە المايدى. جۇمىسقا ورنالاسۋ ءۇشىن ارنايى جۇمىس ۆيزاسى كەرەك. ال شەتەلدىك جۇمىسشىلارعا بەرىلەتىن كۆوتا سانى قاتاڭ باقىلانادى. بيىل بار بولعانى 22,2 مىڭ عانا كۆوتا ءبولىندى. ول ەلىمىزدەگى بارلىق جۇمىس كۇشىنىڭ 0,24 پايىزى عانا. سوندىقتان ونداي ۇرەي، الاڭداۋشىلىق ورىنسىز.

جالپى، ۆيزاسىز رەجيم ەكى ەلدىڭ دە ازاماتتارىنا قولايلى. بۇل شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ، اسىرەسە، قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنىڭ دامۋىنا تۇرتكى بولادى. ءتۋريزمدى، ەكى ەل ازاماتتارى اراسىنداعى ىسكەرلىك بايلانىستاردى نىعايتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.

سونداي-اق قانداستارىمىز ەكى ەل اراسىندا ەركىن ءجۇرىپ-تۇرا الادى. بۇرىنعىداي ەندى ەلشىلىك الدىندا ساعاتتاپ كەزەكتە تۇرۋدىڭ، جەكە كومپانيالارعا ۆيزا الىپ بەرۋ ءۇشىن اقشا تولەۋدىڭ قاجەتى جوق. جالپى، ۆيزاسىز رەجيم تەك قىتايمەن عانا ەمەس، ەۋروپالىق وداقپەن دە ەنگىزسەك دەگەن جوسپار بار. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بۇل باعىتتا بەلسەندى جۇمىس ىستەپ جاتىر.

ەسكە سالا كەتسەك، 17 مامىردا قاسىم-جومارت توقاەۆ قىتايدىڭ ەڭ ەجەلگى قالالارىنىڭ ءبىرى – سيانعا ۇشىپ كەلدى. بۇل – توقاەۆتىڭ پرەزيدەنت بولعالى قىتايعا جاساعان ەكىنشى مەملەكەتتىك ساپارى. ونىڭ شەڭبەرىندە ەكى ەل اراسىندا 20-دان استام قۇجاتقا قول قويىلدى.

قۇجاتتاردىڭ ىشىندە قىتايمەن ۆيزاسىز رەجيم ەل ىشىندە كوپ تالقىعا ءتۇسىپ جاتىر. بەلسەندىلەر «ۆيزاسىز رەجيمگە كونبەيمىز» دەپ دەپۋتاتتارعا حات جولداعان. نارازى ازاماتتاردىڭ حاتى الەۋمەتتىك جەلىگە جاريالاندى.

پرەزيدەنتتىڭ ساپارى بۇگىن قىتاي-ورتالىق ازيا سامميتىنە جالعاسادى.

Abai.kz