باسى: ابىلقايىر ءباھادۇر – قازاقتىڭ اعا حانى

جالعاسى: ابىلقايىر ءباھادۇر – قازاقتىڭ اعا حانى

كوشپەندى حاندىقتار ىشىندەگى اسا قۋاتتى جوڭعار ءامىرشىسى گالدان تسەرەندى جەڭگەن اتاعى ابىلقايىر ءباھادۇردى ساياسي تۇرعىدا قازاقتىڭ اعا حانى مارتەبەسىندە تانىتا ءتۇستى. قادىرلى باتىر-حانىنىڭ ەسىمىن جەڭىستى شايقاستار جۇرگىزگەن تاۋ، وزەن، اڭعارعا بەرگەن (ارقادا «قالماققىرىلعان» دەگەن جەردە «ابىلقايىر وزەنى»، شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ اراسىندا «ابىلقايىر دالاسى» بار. سوندا «قالماق قىرىلعان» دەگەن ەكى جەر اتاۋى ساقتالعان. قاراتاۋ قويناۋىندا «ابىلقايىر بۇلاعى» بار. «ۇلكەن وردا قونعان»، «كىشى وردا قونعان» دەگەن جەر اتاۋلارى – ازاتتىق سوعىسىن باسقارعان اعا حان، كىشى حان ستاۆكالارىنىڭ تۇرعان ورنىن كورسەتەدى. ال بالقاشتىڭ وڭتۇستىگىندەگى ايگىلى اڭىراقاي شايقاسى وتكەن وڭىردە، ىلەگە تاقاۋىراقتا  – حانتاۋ، ودان شۋعا قاراي سوزىلىپ جاتقان «ابىلقايىر جالى» دەگەن تاۋ اتاۋى ساقتالعان. بۇگىن كوڭىلىمىز قانشاما تارىلىپ، قازاقتىڭ 1723–1730 جىلدارداعى وتان سوعىسىنىڭ باس قاھارمانىنىڭ ەڭبەگىن مويىنداعىمىز كەلمەسە دە، گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارىنىڭ ءوزى-اق ونىڭ دا، ءبىزدىڭ دە كىم ەكەنىمىزدى كوزگە شۇقىپ ايتىپ تۇرعانى انىق) ءوز جۇرتىندا عانا ەمەس، كورشى ەلدەردە دە ول ۇلكەن قۇرمەتكە بولەندى. ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ بيلەۋشىلەرى ونىمەن تۋىستىق قارىم-قاتىناسقا جەتۋگە ۇمتىلدى. قولباسشى، ءامىرشى، ساياساتكەر ابىلقايىر ءباھادۇر حان اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىنگى جاعدايدى كورەگەندىكپەن سارالاي بىلگەندىكتەن، جوڭعار قونتايشىسىمەن بىتىمگە كەلدى...

الايدا بۇل تۇجىرىمنىڭ تاريحشىلار اراسىندا: «اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن قازاق بيلەۋشىلەردىڭ اراسىندا جىك تۋدى» دەگەن ماعىنادا كوپتەن قالىپتاسقان، ءتىپتى رەسمي «قازاقستان تاريحىنىڭ» ءۇشىنشى تومى تاڭبالاپ قويعان ەليتا ىشىندە «جوعارعى بيلىك ءۇشىن كۇرەس»   جۇرگەنى جايىنداعى پىكىرگە قايشى ەكەنى تۇسىنىكتى. رەسمي تاريح: «تاۋكەنىڭ ۇلى، قايتىس بولعان اعا حان بولاتتىڭ ورنىنا ورتا جۇزدەن – سامەكە، كىشى جۇزدەن ابىلقايىر ۇمىتتەندى. كوپشىلىكتىڭ تاڭداۋى ابىلمامبەتكە ءتۇستى. سامەكە مەن ابىلقايىر وزدەرىن ەلەۋسىز قالدىردى دەپ تاۋىپ، شايقاس الاڭىنان كەتىپ قالدى، سول ارقىلى قازاق جەرلەرىن جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋدىڭ ورتاق ىسىنە وڭدىرماي سوققى بەردى»، – دەپ حابارلايدى. ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى تاريح كىتابىنىڭ 2010 جىلى جارىق كورگەن اكادەميالىق باسىلىمىنىڭ تاپ وسىنداي ەسكىرگەن ماعلۇماتتى شەگەلەپ  تاراتۋى وكىنىشتى-اق. ويتكەنى سودان ءبىر مۇشەل ىلگەرىدە، وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىندا،  جەكەلەگەن تاريحشىلار (ايتالىق، ي. ەروفەەۆا) سەنىمدى دەرەككوزدەردى اينالىمعا تارتۋ ارقىلى ونداي بايلامنىڭ قاتە ەكەنىن دالەلدەگەن بولاتىن. بولات حاننىڭ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» قاسىرەتىنىڭ باستاپقى جىلدارىنىڭ بىرىندە دۇنيەدەن وتكەنىن، ونىڭ ەشقاشان اعا حان بولماعانىن، اعا حان مارتەبەسى 1715 جىلى قايىپقا، 1719 جىلى ابىلقايىرعا تيگەنىن، اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن ەشقانداي دا اعا حان (ۇلى حان) سايلاۋى وتكىزىلمەگەنىن دالەلدەگەن زەرتتەۋلەرىن جاريا ەتكەن ەدى. «سامەكە مەن ابىلقايىر وزدەرىن ەلەۋسىز قالدىرعاندىقتان» ەمەس، كۇن تارتىبىندەگى جاعدايعا بايلانىستى، سوعىس اياقتالىپ،  ءتيىستى ءبىتىم جاسالعاننان سوڭ، وزدەرىنە قاراستى رۋ-تايپالار مەكەندەيتىن اۋماقتارعا قاۋىپ ءتوندىرىپ كۇن تارتىبىنە شىققان ماسەلەلەردى رەتتەۋ ءۇشىن كەتكەن بولاتىن. دەمەك، «شايقاس الاڭىنان» كەتىپ قالدى دەۋ دە، «سول ارقىلى قازاق جەرلەرىن جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋدىڭ ورتاق ىسىنە وڭدىرماي سوققى بەردى» دەپ تۇجىرىمداۋ دا ناقتى تاريحي شىندىققا سايكەس كەلمەيدى.

باس قولباسشى ابىلقايىر حان وڭتۇستىكتە بەلگىلى ءبىر ماقساتتا، بەلگىلى ءبىر مولشەردە اسكەري كۇش قالدىردى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى «تسين ۇلى ديناستياسىنىڭ حرونيكاسى» دەگەن اتپەن جاريالانعان قىتاي قۇجاتتارى جيناعىندا قازاق حانى ابىلقايىر (ابۋەرحايلي) قازاق جىگىتتەرىنىڭ 70 مىڭدىق اسكەرىن ءوز بۇيرىعىمەن ءىنىسى بۇلقايىرعا (بۋەرحايلي) باسقارتىپ، جوڭعارلارعا قارسى جورىققا شىقتى دەلىنەتىن اقپارات كەلتىرىلگەن.  سونداي-اق ولاردىڭ شۋ-تالاس جەرىندە تۇراتىن ويراتتاردىڭ مىڭ شاڭىراعىن تۇگەل باسىپ العانى جانە جوڭعاريانىڭ وزگە كوشى-قوندارىنان 2–3 مىڭ ات ايداپ اكەتكەنى ايتىلعان. بۇل وقيعا يمپەراتور يۋنچجەن باسقارعان مەرزىمنىڭ 9-شى جىلىنداعى 2-ءشى ايدا ورىن الدى دەپ كورسەتىلگەن. ونى ءبىزدىڭ تاريحشىلار 1731 جىلعى ناۋرىز بەن ءساۋىر ايلارىنىڭ باستاپقى كۇندەرىنە سايكەسەدى دەپ بەلگىلەپ ءجۇر. يمپەراتور كانسي 1722 جىلى قايتىس بولدى، ارتىنشا تاققا يۋنچجەن وتىردى. دەمەك، يمپەراتور يۋنچجەننىڭ بيلىكتى قولعا العان ۋاقىتى 1722 جىل، ال ونىڭ يمپەريانى باسقارعان مەرزىمىنىڭ توعىزىنشى (توعىز ەمەس!) جىلى 1730 جىلعا، ياعني جوڭعارلارعا قارسى وتان سوعىسىن تامامداعان اڭىراقاي  شايقاسى بولعان جىلعا تۋرا كەلەدى. دەمەك يۋنچجەن جىلناماسىنىڭ 9-شى جىلىنداعى 2-ءشى ايدا، ياعني 1730 جىلعى 8 ناۋرىز بەن 6 ءساۋىردىڭ اراسىندا باس قولباسشى ابىلقايىر حان، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، اسكەرىن شۋ-تالاس ايماعىنان اڭىراقاي وڭىرىنە اۋىستىرىپ، جوڭعار كۇشتەرىمەن شەشۋشى شايقاسقا شىعۋعا ازىرلەندى جانە ونى ءساتتى جۇرگىزىپ، سول ءساۋىردىڭ سوڭىنا قاراي گالدان تسەرەننىڭ كۇيەۋبالاسى، تاجىريبەلى اسكەرباسى   لاتسزان تسەرەن باسقارعان جوڭعار جاساقتارىن ءبىرجولا جەڭدى دە، مامىر ايىندا قونتاشىنىڭ وزىمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، بىتىمگە كەلگەن. سودان سوڭ ويراتتاردىڭ ىقتيمال شابۋىلدارىنا تويتارىس بەرۋ ءۇشىن بۇلقايىر سۇلتان قولباسشىلىق جاسايتىن اسكەردى وڭىردە قالدىرىپ، ءوزى باتىس شەكاراعا اتتاندى.

اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن جاسالعان بەيبىت كەلىسىمشارت ەكى جاققا دا ءتيىمدى ەدى. گالدان تسەرەن قازاقتارمەن بىتىمگە كەلۋ ارقىلى تسين-قىتاي جاعىنداعى شەكاراسىنا اسكەري كۇشتەرىن توپتاستىرۋعا مۇمكىندىك الدى. يمپەراتور يۋنچجەن ويراتتارمەن سوعىستى قايتا جاڭعىرتۋ جايىندا 1729 جىلى شەشىم قابىلداعان بولاتىن. قازاقتارمەن 1730 جىلى بىتىمگە كەلىپ، قولىن كۇشەيتۋگە مۇمكىندىك العان قونتايشى سول جىلدىڭ وزىندە قىتاي اسكەرىن باركول ماڭىندا تاس-تالقان ەتىپ، ەندى التايدا سوعىسۋعا ازىرلىك جۇرگىزە باستادى. ال جوڭعارمەن سوعىستى ودان ءارى سوزباي، ءبىتىم جاساۋدى ماقۇل كورگەن ابىلقايىر حان سولتۇستىك-باتىس شەكاراعا جاڭا شابۋىلدارىمەن قايتادان قاۋىپ-قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعاندار كورشىلەرمەن – ورىس مەملەكەتىنە قاراستى كازاكتار قاۋىمىمەن، قالماق جانە باشقۇرت ەلدەرىمەن ارا-قاتىناستى رەتكە كەلتىرۋگە اتتانعان ەدى. ول ورىس يمپەرياسىمەن شەكاراداعى مازاسىزدىقتى تىنىشتاندىرۋعا كۇش سالدى.

1730 جىلعى مامىر ايىندا ابىلقايىر حاننىڭ تورعاي ولكەسىندەگى جازعى ورداسىنا كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ باس ادامدارى باس قوستى. بۇل ماجىلىستە ورىس شەكاراسىنا تاقاۋ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جۇرتقا قىرعيداي ءتيىپ جۇرگەن جايىق جانە ءسىبىر ورىس كازاكتارىنىڭ، ەدىل قالماقتارىنىڭ شاپقىنشىلىق قىلىقتارى، قالماقتارمەن اراداعى قاتىناس، جوڭعاردى جەڭۋگە بايلانىستى، قازىرگى ساتتە ءبىرشاما رەتتەلىپ، تىنشىعانمەن، ءتۇبى ءبىر تۇركى بولسا دا، جەلكەلەرىندەگى وتارشىل اكىمدەرىنىڭ استىرتىن ايداپ سالۋىنا كونىپ، قازاق اۋىلدارىنا تۇتقيىلدان جورتۋىلداتىپ ايرىقشا مازا كەتىرىپ جۇرگەن باشقۇرتتار جايى تالقىعا ءتۇستى. وسىناۋ ماجىلىسكە دەيىن ابىلقايىر حانعا باشقۇرت ەلىنىڭ قۇرمەتتى ادامى تارحان الدار ەسەنگەلدين (يسەكەەۆ) جولىعىپ قايتقان. بۇل سودان جيىرما شاقتى جىل بۇرىن ابىلقايىر ءباھادۇردى باشقۇرت تاعىنا شاقىرۋدى ۇيىمداستىرعان، ونىمەن بىرگە ورىسقا قارسى يىق تىرەسە كۇرەسكەن اسكەري-باسشى تۇلعا بولاتىن. بۇل قوس ۇزەڭگىلەس ءباھادۇر ارادىك كەزدەسىپ، ءاردايىم دوستىق پەيىلمەن جىلى سۇقباتتاسىپ وتىراتىن. وسىناۋ كوزقاراستارى ەرتەدەن جاراسقان ەكى ەل اعالارىنىڭ سۇقباتتارى ءاردايىم ءوزارا تۇسىنىستىك راۋىشتە وتەتىن. ەندەشە وسىناۋ قارۋلاس ءام پىكىرلەس قوس ءامىرشىنىڭ قاراماعىنداعى ادامدار نەلىكتەن ءوزارا شابۋىلعا شىعا بەرۋىن دوعارمايدى؟ مۇندا قانداي سىر بار؟ ارينە، ەكەۋارا وتكەن كەڭەستىڭ بۇگە-شىگەسىن بىلمەگەنمەن، شامالاۋعا بولادى: ولار سول ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋدەگى كەدەرگىلەردى ساراپتاپ، ولاردى جويۋ جولدارىن اقىلعا سالىستى... (كەزىندە يمپەرياعا قارسى تۇرعان باشقۇرت جەتەكشىسىن ءوز جاعىنا ۇتىمدى تارتا العان پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ ۇسىنۋىمەن وعان اتالعان تارحان ايىرىم-بەلگىسى بەرىلگەن. جالپى، تارحان اتاعى التىن وردا حاندارى داۋىرىندە شىركەۋ ادامدارىنا ولاردىڭ ءوز شارۋالارىن شەشۋگە ەرىكتى ەكەندىكتەرىن كورسەتۋ ءۇشىن بەرىلىپ تۇرعان. كەيىن ونى ورىس كنيازدەرى دە جەكەلەگەن ادامدارعا الىم-سالىقتان بوساتىلاتىنىن، داۋلى ماسەلەلەردە ەشكىمگە باعىنباي، تەك ۇلى كنيازدىڭ ءوز قۇزىرىنا كەلۋگە حاقىلى ەكەندىگىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن بەرىپ ءجۇردى. ءبىر-ەكى مارتە تارحاندىق بەرۋ مۇلدەم جويىلىپ تاستالدى دا، بودان ۇلتتاردىڭ بەدەلدى ادامدارىن يمپەرياعا سەنىمدى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن، قايتا ەنگىزىلدى. باشقۇرت كوتەرىلىسشىسى الداردى تارحان مارتەبەسىنە كوتەرۋ ارقىلى پاتشا اكىمشىلىگى ونى وزىنە وركەنيەتى تاسىلمەن تاۋەلدى ەتتى. قازاقتار اراسىندا دا تارحان بولعاندار بار). سول جىلعى مامىردا حاننىڭ جازعى ورداسىنا جينالعان كىشى جانە ورتا جۇزدەر سۇلتاندارىنىڭ، باتىرلارى مەن بەلگىلى ادامدارىنىڭ قۇرىلتايىندا ورىس پاتشاسىنىڭ ۇكىمەتىمەن ونىڭ قولاستىنداعى قالماق، باشقۇرت جانە ورىس كازاكتارىنىڭ قازاق ەلىنە شابۋىلدارىن دوعارتۋدى كوزدەيتىن ءبىتىم جاساۋ جونىندە شەشىم قابىلدانعان...

ورداسىندا وتكەن ماجىلىسكە قاتىسۋشى بيلەر، باتىرلار، باس ادامدار مەن سۇلتانداردىڭ تەرىستىكتەگى الىپ كورشىمەن ءبىتىم جاساسۋ جايىنداعى ۇجىمدىق شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ابىلقايىر حان ورىس پاتشايىمىنا ارنايى حات جازدى. ونى اپارىپ تاپسىرۋ مىندەتتەلگەن ەلشىلەرىنە جولداعى ورىس اكىمىنە كورسەتۋ ءۇشىن دە حات بەردى، سوسىن ولارمەن وڭاشا ۇزاق كەڭەسىپ، ديپلوماتيالىق ساپار بارىسىندا قول جەتكىزۋلەرى ءتيىس ماسەلەلەردى پىسىقتادى. ۇزاماي قۇرامىندا ون ءبىر ادام بار ابىلقايىر حان ەلشىلىگىنىڭ كەرۋەنى ورىس يمپەرياسىنىڭ استاناسىن بەتكە ۇستاپ، يمپەراتور ايەل اننا يواننوۆناعا حاننىڭ حاتىن تاپسىرۋ ءۇشىن ارنايى ساپارعا شىققان. جولشىباي توقتاعان ورىس قالالارىنداعى پاتشا اكىمشىلىكتەرى سانكت-پەتەربۋرگتى بەتكە ۇستاعان قازاق ەلشىلىگىنىڭ العا قويعان ماقساتى جايىندا ولاردان سۇراپ بىلگەن ماعلۇماتتارىن جوعارىعا جولداپ وتىرعان.  سولاردان مىنانداي اقپارات ءمالىم. 1720 جىلعى 20 شىلدەدە ەلشىلىك ۋفاعا كەلگەن. سول جەردە، ۋفانىڭ اسكەري كەڭسەسىندە، «قۇتلۇمبەت بي، سەيتقۇل باتىر، توقتامىس مىرزا» اۋىزشا اڭگىمەدە ءۇش بولىككە جۇيەلەنگەن مىنانداي مالىمەت بەرگەن: ءبىرىنشى. «كوشپەندى قازاق حالقى 40 مىڭ شاڭىراق بولادى، ولاردىڭ باستى ادامى ابىلقايىر حان، ەلشىلىكتى سول جىبەرگەن. ودان باسقا تاعى ەكى  حانى بار – باراق جانە ابىلمامەت. ۇلى جانە كىشى تاۋلاردا، سىر، سارىسۋ جانە تورعاي وزەندەرى بويلارىندا، قاراقۇم دالاسىندا جانە سول جاقتارداعى باسقا جەرلەدە كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. سول جاقتاردا قازاق قالالارى بار: باستى قالاسى تاشكەنت، ونداعى قوجا جولبارىس حان، ەكىنشى قالا تۇركىستان، ونىڭ يەلەنۋشىسى سامەكە حان، ءۇشىنشى قالا سايرام، ونداعى يەلەنۋشى كۇشىك حان. وسى قالالارعا قارايتىن قىستاقتاردىڭ سانى از ەمەس. بارلىق كوشپەندىلەردىڭ دە، قالالىقتاردىڭ دا حاندارى – مۇراگەرلىكتى ۇستانادى. ولاردىڭ، قازاقتاردىڭ، زاڭى – مۇسىلماندىق». ەكىنشى. وسىعان دەيىن وسى قازاق حاندارى قونتايشىمەن جانە ەدىل قالماقتارىمەن، سونداي-اق باشقۇرتتارمەن سوعىسقان. قازىر ولار قونتايشىمەن دە، قالماقتارمەن دە تاتۋلاستى، ال باشقۇرتتار ولارمەن، قازاقتارمەن، يمپەراتوردىڭ ۇلىلىعىنىڭ ەرىك-جىگەرى بىلدىرىلمەيىنشە تاتۋلاسار ەمەس. ال قازاق حاندارى وزگە حالىقتاردىڭ شابۋىلدارىنان داڭقتى رەسەي يمپەرياسىنىڭ پروتەكتسياسى ارقىلى قورعانۋعا مۇددەلى، سوندىقتان ولار مۇنى ابىلقايىر حانعا تاپسىردى.  سودان ونىڭ ەلشىلەرى بارلىق حانداردىڭ كەلىسىمىمەن بەلگىلى ءبىر شارتتى پاتشايىمعا جەتكىزۋ ءۇشىن جىبەرىلىپ وتىر. ءۇشىنشى. ەگەر «ۇلى مارتەبەلى يمپەراتريتسا قازاق حاندارىن بوداندىققا قابىلداۋعا كەڭشىلىك ەتىپ نۇسقاۋ بەرسە»، ءسويتىپ باشقۇرتتاردىڭ جانە وزگە دە رەسەيلىك بودانداردىڭ ولاردان ولجالاعان بەندەلەرىن قازاق حاندارىنا قايتارسا دەگەن ۇسىنىستارىن ايتپاق. سوندا  ولار، قازاق حاندارى، وزدەرىندەگى ولجالانعان رەسەيلىك بودانداردى قايتارۋعا جانە قىزمەت ەتىپ، ياساك (بۇلعىن، تۇلكى، قۇندىز، سۋسار جانە باسقا دا اڭ تەرىلەرى تۇرىندە الىناتىن الىم-سالىق – ب.ق.)  تولەپ جۇرگەن باشقۇرتتار ءتارىزدى «ادال قىزمەت ەتۋگە» جانە ياساك بەرۋگە ۋادە ەتەدى. ال ەگەر ولارعا الدەبىر دۇشپاندار شابۋىل جاساسا، ولاردى، «قازاق حاندارىن ۇلى مارتەبەلىنىڭ بوداندارىنداي» ەسەپتەسە دەيدى.

ماتىننەن بايقالىپ تۇرعانداي، ەلشىلەر باشقۇرتتارمەن ءتىل تابىسۋ (تۇتقىندارمەن الماسۋ، ەكىنشى قايتىپ ءوزارا شابۋىل جاساسپاۋ) جايىندا، باشقۇرتتار يمپەريا قاراماعىنداعى ەل بولعاندىقتان،  يمپەراتريتسادان ولارعا ارنايى نۇسقاۋ بەرۋىن سۇراماق. مۇنداي تىنىشتىققا جاعداي تۋعىزىلعان جانە پاتشايىم سىرتقى دۇشپانداردان قورعانۋعا سەپتەسكەن جاعدايدا، قازاقتار دا باشقۇرتتار ءتارىزدى ياساك بەرىپ تۇرۋعا ءازىر. ابىلقايىر حاننىڭ ەلشىلەرى رەسەي استاناسىنا ساپارىنىڭ ماقساتىن وسىنداي اۋقىمدا عانا تۇسىندىرۋگە حاقىلى بولعان. ماتىندەگى ءبىز تىرناقشاعا العان جالىنىشتىلىق كۇي تانىتاتىن سويلەمدەر ورىس اكىمشىلىكتەرىندەگى قىزمەتشىلەردىڭ پاتشالىق يمپەريا اتالعالى بەرى استامشىلىق دەرتى ۇدەي تۇسكەن پيعىلدارىنا سايكەس ءوز جاندارىنان قوسقان ۇعىمداردى بىلدىرەدى.

ۋفادان سانكت-پەتەربۋرگكە جولدانعان اقپاراتتا «ال ولارعا جول كورسەتىپ كەلە جاتقان باشقۇرتتار اسكەري كەڭسەگە قازاقتاردىڭ ۋفادان التى اپتادا، ال ولاردان، باشقۇرتتاردان، ءبىر ايدا  اتپەن جۇرگەندە جەتۋگە بولاتىن جەردە كوشىپ-قونىپ جۇرگەنىن ايتقان» دەگەن حابار بار. ورىستاردان وسىنداي قاشىقتىقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ ولارعا باسىبايلى بودان بولۋعا بەيىلدىگىن ءبىلدىرۋى قيسىنسىز ەكەنى دالەل تىلەمەسە كەرەك. بوتەن تەكتىلەردىڭ تىلدەرىندەگى قۇجاتتاردى ورىسشالاعاندا ءوز پيعىلدارىن تۇجىرىمداپ قويۋدى ورىس اكىمدەرى قالماقتارمەن جاساعان كەلىسىمشارتتارىندا كورسەتكەن (XVII عاسىردا جاسالعان قۇجات بويىنشا قالماقتار ورىستارمەن اسكەري وداق قۇردىق دەپ ساناسا، ورىستار ولاردى بوداندىعىمىزعا الدىق، قالماق جاساقتارى ورىس اسكەرى قۇرامىندا بولادى دەپ ساناعان). ايماعىنان ءوتىپ بارا جاتقان قازاق ەلشىلىگى جايىندا ىلە-شالا باسقارۋشى سەناتقا جىبەرگەن ۋفا ۆوەۆوداسىنىڭ بايانحاتىندا مىنانداي قىزىق دەرەك ايتىلعان. سول 1730 جىلعى 28 ماۋسىمدا كەڭسەگە ۋفا ۇيەزى نوعاي جولىنداعى (جول – سوزبە-ءسوز العاندا، ءىس جۇزىندە ماتىندەگى ورىسشا «دوروگا» دەگەن ءسوز ايماق، ءوڭىر، وبلىس ۇعىمىن بەرەدى، باشقۇرت ەلىندە التىن وردا داۋىرىندە «دارۋگا» دەپ قولدانىلعان اۋماقتىق-اكىمشىلىك بىرلىك ۇعىمىن بىلدىرەتىن اتاۋ – ب.ق.) كۋبەلەك، تابىن بولىستارىنىڭ باشقۇرتتارى قاراباي تۇرىمبەتوۆ پەن لىقاي سەيىتوۆ قازاق ورداسىنىڭ قازاعى بياتشى تولەەۆتى جولداستارىمەن الىپ كەلگەن. ول ابىلقايىر حان يەلىگىنەن ەكەن، ۋفا ۇيەزىندەگى نوعاي جولىنا (ياعني نوعاي ايماعىنا، وبلىسىنا) قۇددى اسكەرلەر جايىن بىلۋگە كەلگەن كورىنەدى. ولاردىڭ يەسى ابىلقايىر مەن سامەكە حاندار جانە ولاردىڭ قازاقتارى بۇگىندە ونىڭ يمپەراتورلىق ۇلىلىعى پروتەكتسياسىندا «قىزمەت ەتىپ»، «بودان بولعىسى» كەلەتىن سياقتى. ءسويتىپ ولاردىڭ قوجالارى شاپشاڭداتىپ وزدەرىنەن ۇلى مارتەبەلىگە ەلشىلەر جىبەرگىلەرى كەلەدى ەكەن. بۇل جايىندا باسقارۋشى سەناتقا 8 شىلدەدە حابارلانعان. دەمەك، بۇل حابار سىرتقى ىستەر القاسىنا دا مالىمدەلسە كەرەك...

بايانحاتتا ودان ءارى: «ال  قازاق ورداسىنان 20 شىلدەدە ابىلقايىر حاننىڭ ەلشىلەرى رەتىندە  كەلگەن قازاقتار وزدەرىندە ۇلى مارتەبەلى يمپەراتريتساعا ارنالعان حات بار ەكەنىن ايتقان. ەكىنشى حات ۋفا پروۆينتسياسىنىڭ ۆوەۆوداسى اتىنا جازىلعان. ونى بەرگەن ەلشىلەر قۇتلۇمبەت قوشتاەۆ پەن ونىڭ التى جولداسى. ولاردىڭ قاستارىندا بەس ادام قوسشى بوپ ءجۇر. وسى بايانحاتپەن قازاق حانىنىڭ ۆوەۆوداعا جازعان حاتى ورىس تىلىنە ءتارجىمالانىپ قوسا  جىبەرىلدى» دەلىنگەن. ەلشىلەر ۋفاداعى مەملەكەتتىك قىزمەت اتقاراتىن ادامدارمەن بىرگە، كۇزەتپەن 1730 جىلعى تامىزدىڭ باسىندا سانكت-پەتەربۋرگ (پيتەربۋرح) قالاسىنا، باسقارۋشى سەناتقا جونەلتىلەدى.  ولار 28 تامىزدا ماسكەۋگە، ودان قىركۇيەكتىڭ اياعىنا قاراي يمپەريا استاناسىنا جەتەدى. سىرتقى ىستەر القاسىنا قازاق ەلشىلەرىن الىپ كەلگەن باشقۇرتتار 29 قىركۇيەكتە جوعارىدا ايتىلعان مالىمەتتەردى قايتالاپ، وزدەرىنىڭ تۇرعىن-جايلارىنىڭ  ءتورت جولدا (ياعني ءتورت وبلىستا), اتاپ ايتقاندا نوعاي جولى (وبلىسى), ءسىبىر جولى (وبلىسى), وسى جولى (وبلىسى), قازان جولىندا (وبلىسى) جەرلەرىندە ەكەنىن، قازاق وردالارىنان قاشىقتا تۇراتىندىقتان ولارمەن سوعىس جاعدايىندا ەمەستىگىن ايتادى. «ۇلى مارتەبەلى پاتشايىمنىڭ اسا مەيىرىمدى پارمەنىمەن قازاق حالقى بوداندىققا قابىلدانسا»، وندا باشقۇرتتار دا تىنىشتىقتا ءومىر سۇرەر ەدى، قازاقتار ولارعا شابۋىل جاساپ، تۇرمىستارىن كۇيزەلتۋگە تۇسىرمەس ەدى، باشقۇرتتان العان تۇتقىندارىن قايتارار ەدى. باشقۇرتتارعا كەلەر پايدا وسى. ال وسىنداي قازاق سىندى ۇلى حالىقتىڭ «ءوز ەركىمەن بوداندىققا كەلۋى» ۇلى مارتەبەلىنىڭ داڭقىن ارتتىرا تۇسەر ەدى. (بۇل جەردە دە ورىس اكىمشىلىگى نيەتىن كورسەتەتىن، بۇرمالانىپ تىقپالانعان سوزدەر تىرناقشاعا الىپ كورسەتىلدى). سىرتقى ىستەر القاسىندا 1730 جىلعى 21 قازاندا قازاق ەلشىلەرىنىڭ ابىلقايىر حاننىڭ ورىس پاتشايىمىنا حات  جازۋ سەبەبىن تۇسىندىرگەن سوزدەرى راسىمدەلدى. حاتتاما ءىس جۇزىندە ولاردىڭ 20 شىلدەدە ۋفادا بەرگەن حابارلاماسىن قايتالاعان، تەك قازاق قالالارىنداعى ۇيلەر سانىن: «...باس قالا تاشكەنت، وندا قىرىق مىڭ تۇرعىن ءۇي بار، ەكىنشى قالا تۇركىستان، ونداعى تۇرعىنجاي وتىز ەكى مىڭ ءۇي، ءۇشىنشى قالا سايرام، ونداعى تۇرعىن ۇيلەر سانى وتىز ەكى مىڭ نەمەسە ودان دا كوپ...» دەپ قوسىپ كەلتىرگەن. جانە ولارداعى حانداردىڭ ءبارى ابىلقايىرعا باعىناتىنىن اتاپ كورسەتكەن.

وسى حاتتامانىڭ، سونىمەن بىرگە، ارينە، ابىلقايىر حاننىڭ يمپەراتريتساعا جازعان حاتىنىڭ ورىسشالانعان نۇسقاسىنىڭ كوشىرمەسى اسا ماڭىزدى تاپسىرمامەن قازاق ەلىنە اتتاندىرىلماق ءتىلماش جانە مامىلەگەر تەۆكەلەۆكە بەرىلەدى. بالكىم، سولاردىڭ يمپەريا ىڭعايىندا جاسالعان ءماتىنى مەن اۋدارماسىنا وسىناۋ ديپلوماتتىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي قاتىسى بولعان دا شىعار... قۇتلۇ-مۇحاممەد (مامەد) تەۆكەلەۆ جاستايىنان رەسەيدىڭ شەتەلدەرمەن بايلانىس جاساپ تۇراتىن ورتالىق ۇكىمەتتىك مەكەمەسى پوسولدىق پريكاز ءتىلماشى بولعان. مۇندا، جالپى،  ونىڭ اكەسى مامەش، نەمەرە اعالارى رامازان مەن مۇرتازا دا تىلماشتىق قىزمەت اتقاراتىن. ورتالىق باسقارۋ مەكەمەلەرىن رەفورمالاۋ كەزىندە ءى پەتر پوسولدىق پريكازدى 1720 جىلى مۇلدەم جويىپ، ورنىنا سىرتقى ىستەر القاسىن قۇردى. ال قۇتلۇ-مۇحاممەد اعالارىنىڭ كومەگىمەن سول سىرتقى ىستەر القاسىنا قىزمەتكە الىندى. پاتشا قۇزىرىنداعى مەملەكەتتىك چينوۆنيك لاۋازىمى ونى ودان ءارى وسۋگە، بايۋعا، بيىك الەۋمەتتىك مارتەبەگە جەتۋگە ۇمتىلتا تۇسەدى. ول ءى پەتردىڭ قاتەرلى باستامالارىنىڭ بارىنە قاتىسادى. ءتىلماشى رەتىندە 1711 جىلى پرۋت جورىعىنا قاتىسىپ، تۇرىكتىڭ سانى باسىم ارمياسى ورىس ارمياسىن جويىپ جىبەرۋدىڭ از-اق الدىندا قالعانىن كورەدى.  پاتشا تاپسىرماسىمەن 1717 جىلى ۇندىستانعا جول اشقىسى كەلگەن كنياز بەكوۆيچ-چەركاسسكيلىڭ ورتا ازيا ەكسپەديتسياسىندا بولادى. ەكسپەديتسياعا قاتىسۋشىلاردى حيۋا حانىنىڭ  اسكەرى قىرىپ جىبەرگەندە، ايتەۋىر، عايىپتان امان قالادى. سوسىن قايتادان پاتشا جانىنان تابىلادى. 1722 جىلى ءى پەترمەن بىرگە ونىڭ ءتىلماشى رەتىندە پارسى جورىعىنا شىعادى. بۇل جورىقتىڭ دا وڭ ناتيجە بەرمەۋى ءى پەتردىڭ نازارىن قازاق ورداسىنا بۇرادى. تەۆكەلەۆتىڭ جازبالارىنا قاراعاندا، ءى پەتر قازاق جەرى ارقىلى شىعىسقا جول اشۋ ءۇشىن «ميلليون سوم شىعىنداساق تا قازاق حانىنان ورىستىڭ قورعاۋىندا بولعىمىز كەلەدى دەگەن ءبىر جاپىراق قاعازدى قولعا ءتۇسىرۋ كەرەك» دەگەن جوسپارىن سول ساپارىنان كەيىن ىلە-شالا ايتقان ەكەن. (جوڭعار حاندىعىن بودانى ەتۋ ارەكەتى وڭ ناتيجەگە جەتە قويماعاندىقتان، ازيا قاقپاسى كىلتىن قازاق ورداسىن قۇزىرىنا قاراتۋ ارقىلى قولىنا العىسى كەلگەن). الايدا تاعدىر ونىڭ جوسپارىن وزىنە ورىنداتۋعا جازبادى (1725 جىلى قايتىس بولدى). ونى جۇزەگە اسىرۋعا ءى پەتردىڭ اماناتىن كوكىرەگىنە مىقتاپ بايلاعان مانساپقور ءتىلماش  مامەد (الەكسەي يۆانوۆيچ) تەۆكەلەۆ مىندەتتەندى. بۇعان ول ابىلقايىر حاننىڭ رەسەي بودانى بولىپ تابىلاتىن باشقۇرتپەن قارىم-قاتىناستى بەيبىت سيپاتقا ءتۇسىرۋ ءۇشىن اننا يواننوۆنا پاتشايىمعا ءبىتىم جاساۋ جايىندا ەلشىلىك جىبەرۋىنە وراي قۇلشىنا كىرىستى...

***

ابىلقايىر حاننىڭ ورىس يمپەراتريتساسىنا جازعان حاتى تاعدىرشەشتى بەتبۇرىستىڭ نەگىزگى قۇجاتى ەكەنى بەلگىلى. ءمان-ماعىناسى يمپەريا مۇددەسىنە سايكەستەندىرىلە بۇرمالانىپ، ومىرگە، جالپىحالىق ساناسىنا ەنگىزىلگەن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزگەرە قويماعان كوپشىلىك اراسىنداعى پىكىر بويىنشا، ابىلقايىر حان جەكە باسىنىڭ قامى ءۇشىن رەسەيگە قاراماعىنداعى حالقىمەن بودان بولۋعا ءوزى سۇرانعان، ياعني ناقتىلاپ ايتقاندا كادىمگى ساتقىن دەلىنەدى. الايدا مۇنداي پىكىردىڭ ءتۇرلى بۇرمالاۋشىلىقتىڭ جەتەگىندە كەتۋ سالدارىنان قالىپتاسقانى سوڭعى جىلدارى انىققا شىقتى. بىزگە ورىس ءتىلى ارقىلى ءمالىم بولعان ابىلقايىر حاننىڭ «ساتقىندىق حاتىن»  ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ باسىندا تاريحشى امانتاي يسين تۇپنۇسقادان وقىپ، قايتا تارجىمە جاسادى. ناتيجەسىندە عىلىمي اينالىمدا جۇرگەن تاريحي حاتتىڭ ورىسشا نۇسقاسىنداعى بىرقاتار  سوزدەردىڭ تۇپنۇسقادا جوق ەكەنىن، ءبىرازىنىڭ ماعىناسى وزگەرتىلىپ بەرىلگەنىن انىقتادى. ونىڭ سەبەبىن تاريحشى «دالا بيلەۋشىلەرى جازعان حاتتاردىڭ رەسمي اۋدارمالارىندا... باسى ارتىق، باعىنىشتى سوزدەردى قوسىپ جىبەرۋ –  ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ كەڭسە قىزمەتى قالىپتاستىرىپ، رەسەي يمپەرياسى ۇدەتىپ جىبەرگەن ادەت» بولعاندىقتان، سودان جانە «كەڭەس زامانىنداعى ۇلى حالىقتى اعا تۇتقان قۇلشىنىستان» كورەدى.  سول زامانداعى شىعىس امىرشىلەرى قولدانعان اراب، پارسى سوزدەرى ارالاس تۇركى-قازاق تىلىندە جازعان حاتىنداعى «حان سوزدەرى ۇستامدى، بەلگىلى ءبىر تۇستارىندا اسقاق. كىشىرەيۋى دە، وزگە مەملەكەت يەسىمەن تەڭ سەزىنۋى دە، قۇرمەت كورسەتۋى، سىپايى ءسوز ساپتاۋى، مۇددەلى ءىسى دە ۇيلەسىمدى، سالماقتى ولشەممەن جەتكىزىلگەن. بۇل حاتتان ارتىق جالبارىنۋ، رەسەي پاتشالىعىنا اشىق مويىنسۇنۋ، قۇلدانا سويلەۋ دەگەن بايقالمايدى».

حاتتىڭ نەگىزگى ماقساتى رەتىندە «پاتشايىمنىڭ قولاستىنداعى ورالدىق باشقۇرتتارمەن قازاقتىڭ تاتۋ تۇرۋى ءۇشىن ولارعا جوعارىدان جارلىق تۇسىرىلۋىنە قول جەتكىزۋ» تۇجىرىمدالعانى ايقىن اڭعارىلادى. ابىلقايىر حان ەلىنىڭ سولتۇستىگىندەگى كۇشتى دە قاھارلى يمپەريا تاعىندا وتىرعان پاتشايىم اننا يواننوۆناعا جولداعان، قازاق ءۇشىن تاعدىرشەشتىلىك ءمانى بولعان حاتتىڭ ءتۇپ ماتىنىندەگى: «جارلىق: ءسىزدىڭ قۇلدارىڭىز ورال ەستەكتەرىمەن ىنتىماققا قول جەتكىزگىمىز كەلەدى. ءسىزدىڭ جارلىعىڭىزبەن ىنتىماقتاس بولامىز»، – دەگەن ءتۇيىندى جولدار  ونىڭ ماقساتىن جەتكىلىكتى دارەجەدە ايقىن كورسەتىپ تۇر. جانە ونىڭ ەشقانداي دا «ءوز ەركىمەن بوداندىققا سۇراندى» دەگەن ۇعىم بەرمەيتىنى دە انىق. ورىس يمپەرياسى قولاستىنداعى ورال باشقۇرتتارى قازاق جەر-سۋىنىڭ ءبىراز ءوڭىرىن وزدەرىنىكى دەپ ەسەپتەيتىن دە،  پاتشالىق قىسقان سايىن، جاڭا جايىلىمدارعا كوشۋ ماقساتىمەن، قازاق ەلىنە يمپەريا اكىمشىلىگىنىڭ استىرتىن قولداۋىمەن ءجيى-ءجيى شابۋىلداپ تىنىم بەرمەيتىن. ابىلقايىر حاننىڭ حاتى سولاردى  يمپەراتريتسا جارلىعىمەن اۋىزدىقتاۋعا قول جەتكىزۋدى كوزدەگەنى كۇمان تۋعىزبايدى. حاتىندا ەستەكتەردى (باشقۇرتتاردى) ورىس مەملەكەتىنىڭ «قۇلدارى» دەپ اتاپ كورسەتىپ وتىرعانىندا، ەندى ءوز حالقىن دا سونداي «قۇلدىققا» الۋىن پاتشايىمنان «جالبارىنىپ» سۇراۋى قيسىنسىزدىڭ قيسىنسىزى ەكەنى دالەل تىلەمەسە كەرەك.

قۇتلۇمبەت بي، سەيتقۇل باتىر، توقتامىس مىرزا باستاعان 1930 جىلعى ەلشىلىك قازاق حانىنىڭ تىكەلەي وزىنەن ورىس پاتشايىمىنا ارنايى جازىلعان حات اكەلدى. يمپەريانىڭ سىرتقى ىستەر القاسى، پاتشا ۇكىمەتى مەن پاتشايىمنىڭ ءوزى وعان وتە مۇقيات قارادى.  ءبارى دە ۇلى پەتر امانات ەتكەن  جوبانى جۇزەگە اسىرار ۋاقىتتىڭ تۋىپ كەلە جاتقانىن ءتۇيسىندى. ماسەلەنى  پارىقتاي كەلە، پاتشا ۇكىمەتى قازاق حانى ءوتىنىشىنىڭ يمپەريا مۇددەسىنە ساي تياناقتالىپ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بارلىق كەرەك-جاراق، مول قارجى-قاراجاتپەن جابدىقتالعان، قۇرامىنا قازاق ەلىنىڭ جەر-سۋ بەدەرىن، قوعامدىق جانە الەۋمەتتىك قۇرىلىمىن، حال-جاعدايىن جان-جاقتى زەرتتەي الاتىن ماماندار ەنگىزىلگەن ۇلكەن ەكسپەديتسيا قۇردى. ورىس يمپەراتريتساسى اننا يواننوۆنانىڭ وسىناۋ ەلشىلىگىن باسقارۋعا سىرتقى ىستەر القاسىنىڭ چينوۆنيگى  قۇتلۇ-مۇحاممەد (مامەد) تەۆكەلەۆ تاعايىندالدى. ونىڭ الدىنا قويىلعان ءىرى ديپلوماتيالىق مىندەتتى اتقارۋدا مۇلتىكسىز ورىندالۋعا ءتيىس نۇسقاۋلىق جاسالدى. سونداي ۇيىمداستىرۋ جانە جان-جاقتى دايىندىق شارالارىنان سوڭ، ەكسپەديتسيا جول جۇرۋگە ساقاداي ساي بولدى. اقىرى  ابىلقايىر حاننىڭ ەلشىلەرىمەن بىرگە، 1731 جىلعى ءساۋىردىڭ 30-ى كۇنى تەۆكەلەۆ باستاعان ميسسيا قازاق ەلىن بەتكە ۇستاپ، پەتەربۋرگتەن شىقتى. ەكى ايدان كەيىن باشقۇرت ايماعىنداعى ورتالىق قالا ۋفاعا جەتتى. سول جەردە  ەلشىلىكتى الدار تارحان   كۇتىپ العان. ول تەۆكەلەۆكە الدىمەن ابىلقايىر حانعا حابار جىبەرگەن ءجون دەگەن كەڭەس بەردى.  حابارشىلار اتتاندى دا، تامىزدىڭ 22-سىندە حان وكىلدەرىمەن بىرگە ورالدى. ولار ۋفادا قۇرمەتتى ەسكورتپەن، قارۋلى كۇزەتپەن كۇشەيتىلگەن يمپەراتريتسا اننا يواننوۆنانىڭ ەلشىلىگىن حاننىڭ جازعى  ورداسىنا قاراي سول ايدىڭ اياعىندا باستاپ شىقتى. قازاق ەلىنىڭ شەگىنە ىلىگە بەرگەندە، ولاردى ابىلقايىر حاننىڭ ۇلى  نۇرالى سۇلتان قارسى الدى. ول پاتشا ەلشىلىگىنە پروتوكولدىق قۇرمەت كورسەتۋ ءۇشىن ارنايى جىبەرىلگەن ەدى. ءسويتىپ، قازاق اسكەرىنىڭ حان تاراپىنان بولىنگەن ەكى ءجۇز ساربازدان تۇراتىن سالتاناتتى ەسكورتى ءارى كۇزەتىنىڭ ورتاسىندا، ايدان استام جول ۇستىندە بولعان ەكسپەديتسيا، اقىرى، 1731 جىلعى 5 قازاندا ىرعىزداعى مانىتوبە القابىنا تىگىلگەن حاننىڭ جازعى ورداسىنا ات باسىن تىرەدى.

ابىلقايىر حان ورىس پاتشايىمىنىڭ ەلشىسى اكەلگەن حاباردى كوپكە سوزباي تالقىعا سالۋ قاجەت دەپ شەشتى. 1731 جىلعى 10 قازاندى جينالىس وتكىزەتىن كۇن دەپ بەلگىلەدى. وعان 1730 جىلعى مامىر ايىنداعى قۇرىلتايعا قاتىسقان كىشى جانە ورتا جۇزدەر شونجارلارىن شاقىرتتى. جينالىسقا دەيىن حان الدىمەن ءوز ەلشىلەرىنەن مۇقيات ەسەپ الدى، سوسىن ورىس ەلشىلىگىنىڭ باسشىسى تەۆكەلەۆتى قابىلدادى. تەۆكەلەۆ  حانمەن، قازاقتىڭ بەدەلدى تۇلعالارىمەن  (بي، سۇلتان، باتىرلارىمەن), ەكسپەديتسياعا ۋفادا قوسىلعان قۇرمەتتى ەسكورتتى باستاپ كەلگەن الدار تارحانمەن جانە تايماس باتىر سەكىلدى وزگە دە ىقپالدى باشقۇرتتارمەن الدەنەشە رەت كەزدەسىپ، الدىنا قويعان ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋ جولىن اقىلداستى. ونىڭ كۇندەلىگىندە (جۋرنالىندا) جازىلعان اقپاراتتارعا قاراعاندا، سىي-سياپات تاراتا وتىرىپ قوزعالعان اڭگىمە ءتۇپ-تۇگەل قازاقتاردى يمپەريا بودانى بولۋىنا مويىنسۇنتۋ جونىندە بولعان سياقتى.  الايدا، تاپسىرماعا ساي تولتىرىپ وتىرعان جۋرنالىنا پاتشا قىزمەتشىسى تەك قوجايىنىنا جاعاتىن مازمۇنداعى سوزدەردى جازۋى ءتيىس ەكەنىن ەستە ۇستاۋ كەرەك. ياعني، تۇپكى ماقساتى بولىپ تابىلاتىن جاساندى قۇجاتتى – «رەسەيگە كىرىپتارلىعىن مويىندايتىن ءبىر جاپىراق قاعازدى قايتكەندە قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن، ميلليون سوم جۇمساسا دا، بەدەلدى قازاقتاردى ساتىپ الۋ» جولىندا جۇرگىزگەن جۇمىستارىن اسىرەلەپ تاڭبالاۋى كۇمان تۋعىزبايدى. جۋرنالىنداعى اقپاراتتاردىڭ يمپەريادا وزگە جۇرتتارعا قاتىستى قالىپتاسقان تولتىرۋ ۇلگىسىندە،  كەڭسە قاعازىن وزگەنى تومەنشىكتەتە وتىرىپ جۇرگىزۋ داستۇرىندە جازىلعانى انىق.

پاتشالىق جانە كەڭەستىك داۋىرلەردە، سونداي-اق ءبىزدىڭ تاۋەلسىز زامانىمىزدا دا كوپتەگەن عالىمدار تەۆكەلەۆتىڭ سول شاقتا جۇرگىزگەن ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەرى قازاققا رەسەيدىڭ بودانى بولۋدى مويىنداتۋعا تىرەلدى دەپ سانايدى. دۇرىسىندا، سونداعى كەلىسسوزگە ءار تاراپ ءوز ۇعىمىنشا ءمان بەرگەن. ابىلقايىر حاننىڭ پاتشايىمعا جازعان حاتىنداعى «جارلىق» ء(تۇيىن) ماعىناسى ورىس مەملەكەتىنىڭ قازاق ەلىنە مازاسىزدىق تۋعىزىپ تۇرعان بودان ەلىمەن بەيبىت قاتار ءومىر سۇرۋگە قول جەتكىزۋدى كوزدەۋ ەكەنى ايقىن تۇجىرىمدالعان. حاتتى يمپەريا استاناسىنا اپارعان ەلشىلەر «يمپەريا قاراماعىنداعى باشقۇرتتاردىڭ قازاق ەلىنە اگرەسسياسىن توقتاتۋ ءۇشىن  يمپەراتريتسانىڭ ارنايى نۇسقاۋ بەرۋىن» سۇرادى، شارتىن بايان ەتتى: پاتشايىم وسىلاي تىنىشتىق تۋعىزسا جانە قازاقتاردىڭ سىرتقى دۇشپانداردان قورعانۋىنا سەپتەسسە – وندا قازاق حاندىعى دا پاتشا قازىناسىنا باعالى اڭ تەرىلەرىنەن دايىندالعان الىم (ياساك) بەرىپ تۇراتىن بولادى. ابىلقايىر حاننىڭ ەلشىلەرى سانكت-پەتەربۋرگكە ساپارىنىڭ ماقساتىن وسىنداي اۋقىمدا عانا تۇسىندىرۋگە حاقىلى بولعان، سولاي ەتكەن دە. جوعارىدا قاراستىرعانىمىزداي، ورىس قۇجاتتارىندا بۇل ءجايت «بودان بولۋعا قۇلشىنۋ» سيپاتىندا جازىلعان.  تەۆكەلەۆ قىزمەتى بارىسىندا سولاردى باسشىلىققا الادى.

1731 جىلعى 10 قازانداعى قازاق اقسۇيەكتەرى مەن بەدەلدى تۇلعالارى الدىندا مامىلەگەرلىك امال-ايلامەن ايتقان ورىس ەلشىسىنىڭ كەڭ اۋقىمدى، بايىپتى، تەرەڭ ءسوزى جينالىسقا قاتىسۋشىلارعا قاتتى اسەر ەتەدى. وعان تابىن بوكەنباي باتىر قولداۋ كورسەتە سويلەيدى. قازاق ءۇشىن قازىرگى تاڭدا كۇشتى ەلگە ارقا سۇيەۋ اسا  قاجەت ەكەنىن ايتادى. (بوكەنباي باتىر 1710 جىلعى قۇرىلتايدا قازاق جاساقتارىنىڭ ساردارلىعىنا سايلانىپ، ابىلقايىر حانمەن بىرگە جاۋدان ەلىن ازات ەتۋگە بەلسەنە قاتىسقان. 1726 جىلى جايىق ءۇشىن شايقاسىپ ءجۇرىپ، بەيبىت كەلىسىمشارت جاساۋعا قاجەتتىلىك تۋعاندا، قالماق اسكەرىندە اماناتتا قالعان.  جالپى، وتان سوعىسى كەزىندە تالاي شايقاستىڭ كۇيىنىشى مەن ءسۇيىنىشىن حانمەن بىرگە باستان كەشكەن.  ابىلقايىر حاننىڭ ەڭ سەنىمدى باتىرلارىنىڭ ءبىرى بولاتىن. ول وسى جيىن الدىندا عانا تەۆكەلەۆتىڭ وزىنە ۇسىنعان ءىرى كولەمدەگى تولەماقىسىن الۋدان باستارتقان ەدى: اقشا السام – اقشاعا ساتىلعان بولىپ شىعام دەگەن، مەن ەلىمە قورعان بولاتىن پاتشايىمعا اقىسىز-پۇلسىز، ەلىمنىڭ تىنىشتىعى مەن ابىرويى ءۇشىن ادالدىق ساقتاۋدى وزىمە بورىش سانايمىن دەگەن).  ونىڭ ءسوزى باس ادامداردىڭ بىرقاتارىنا وڭ اسەر ەتتى. ولار  رەسەيدى قورعانىش تۇتۋعا بەيىلدىك تانىتتى. ال بىرقاتارى  كەلىسپەدى.  ولار ورىس پاتشالىعىمەن بەيبىت كەلىسىم جاساۋعا قارسى ەمەس. اڭگىمە ەكى ەل اراسىندا ءبىر-بىرىنە اسكەري كومەك بەرۋدى ەسكەرەتىن ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزۋ جونىندە بولسا – قۇبا-قۇپ. مۇنى ولار قولدار ەدى. بىلتىرعى قۇرىلتايدا ولار حانعا پاتشايىممەن كەلىسىپ، باشقۇرت مازاسىزدىعىن تىنىشتاندىرۋدى تاپسىرعان. باسقا ەشتەڭە ەمەس. الايدا پاتشايىمدى قازاق حاندىعىنىڭ بىردەن ءبىر قامقورى تۇتۋعا شاقىرىپ، حان ءوز وكىلەتتىگىن اسىرا پايدالانباق. بۇعان بۇلار قارسى. ورىس مەملەكەتىن قورعانىش كورۋگە  قارسى. كەلىسىم  تەك قانا بەيبىتشىلىك ساقتاۋ جايىندا عانا بولسىن. ولار ابىلقايىر حانعا يمپەراتريتسا ەلشىلىگىن وسىنداي جاۋاپپەن كەرى قايتارۋعا شاقىرادى. سوندا ابىلقايىر حان ءوزىنىڭ ساياسي ويىن مەيلىنشە ايقىن، ەش بۇكپەسىز جاريا ەتتى. ەگەر حاندىق رەسەيدىڭ قورعاۋىنداعى ەل قاتارىنا كىرسە، ونىڭ قولاستىنداعى قالماق پەن باشقۇرت، جايىق جانە ءسىبىر كازاكتارى جۇگەنسىزدىك جاساي المايتىن بولادى. ولاردىڭ اسكەري قۇرىلىمدارىنىڭ قازاق ەلىن شابا بەرۋىنە توقتاۋ سالىنادى. رەسەي دە ولارعا استىرتىن كومەك بەرۋىن، قازاقتارعا قۇپيالاپ  ايداپ سالا بەرۋىن قويادى. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، قازاق حاندىعى رەسەي قورعايتىن ەل قاتارىندا بولسا، ونىڭ قولاستىنداعى قالماق حاندىعىنان كەم تۇسپەيتىن،  ورتالىقتاندىرىلعان ءبىرتۇتاس كۇشتى مەملەكەت قۇرۋىنا ابىلقايىر حانعا دا مۇمكىندىك تۋادى...

سولتۇستىكتەگى قۋاتتى مەملەكەتكە قاراي شەشىمتالدىقپەن بەتبۇرىس  جاساۋىنىڭ شىندىعىن ابىلقايىر حان ورداسىنا جيىلىپ وتىرعان دالا ەليتاسى الدىندا 1731 جىلعى 10 قازاندا وسىلاي ايقارا اشتى. وتكەن 1730 جىلعى مامىر قۇرىلتايى شەشىمىنە ساي، ورىس پاتشايىمىنا ارنايى حاتپەن ەلشى جىبەرگەنىندە، ول حاتىندا ايتىلعان تىلەك پەن قويعان شارتىنىڭ مازمۇنىن قانداي اۋقىمدا تۇسىندىرۋگە بولاتىنى جايىندا ەلشىلەرىنە قۇپيا تۇردە ءتيىستى نۇسقاۋىن بەرگەن. الىستان بولجايتىن كورەگەن ساياساتكەر رەتىندە، ابىلقايىر حان تەرىستىگىندەگى الىپ كورشىسىمەن تاتۋ تۇرۋ ارقىلى عانا جۇزدەرگە ءبولىنىپ باسقارۋلى قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاي الاتىنىن، سوندا عانا ءوزىنىڭ جالپاق جەر-سۋدى الىپ جاتقان بىتىراڭقى ەلىندە ءبىر ورتالىققا باعىناتىن ءبىرتۇتاس كۇشتى مەملەكەت قۇرۋىنا مۇمكىندىك تۋاتىنىن ۇققان. الايدا بۇعان كەدەرگى كوپ-ءتىن...

ورىس پاتشايىمىنىڭ ەلشىلىگى قاتىسقان جيىندا قازاقتىڭ ەلدىك مۇددەسىن ويلايتىن باس ادامدار ابىلقايىر حاندى تۇسىنۋگە ءتيىس جانە ونىڭ ۇسىنىسىن قولداۋعا مىندەتتى بولۋعا كەرەك ەدى. ماسەلە مىنادا. ونى جيىرما جىلدان بەرى حان دەيدى. كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ حانى، ونىڭ ىشىندە كەيىنگى ون ءبىر جىل بويى قازاق ەلىنىڭ اعا حانى لاۋازىمىن الىپ كەلەدى. وسى ۋاقىت بويىندا قيلى جاعدايعا وراي جاساق جيىپ، اسكەر قۇردى، سوعىس ونەرىن ءتاپ-ءتاۋىر مەڭگەرگەنىنىڭ ارقاسىندا، قازاقتىڭ ايتۋلى باتىرلارىمەن بىرگە ماڭىزدى جەڭىستەرگە جەتىپ ءجۇردى. بەيبىت شاقتارداعى ەل بيلەۋدىڭ قىر-سىرىن دا اجەپتەۋىر ءتۇسىندى، سونداي كەزەڭدەردە ءوزىنىڭ تورە تۇقىمداستارى مەن كۇللى قارا حالىقتىڭ قيلى وكىلدەرىنىڭ جاقسى-جامان قاسيەتتەرىن ابدەن تانىپ-ءبىلدى...

ورىس دەرەككوزدەرىنەن ءمالىم، باشقۇرتتىڭ بەلگىلى باس ادامدارى (الدار تارحان، تايماس باتىر جانە ت.ب.) 1730 جىلى يمپەريانىڭ سىرتقى ىستەر القاسىنا بەرگەن مالىمەتتەرىندە «قازاقتاردا التى حان بار، ىشتەرىندەگى   زورى ابىلقايىر حان. سول حانداردىڭ ءبارى بارلىق ىستەردە ابىلقايىر حانعا قۇلاق اسادى»، – دەگەن. ءبىر ايدان كەيىن بۇل مالىمەتتى پاتشايىمعا ارنايى جىبەرىلگەن قازاق ەلشىلەرى راستايدى. ولار الگى مالىمەتتى ۇلى ءجۇز بيلەۋشىسى جولبارىس حان مەن ورتا ءجۇز حاندارى سامەكە مەن كۇشىك ابىلقايىر حاننىڭ ايتقانىنان شىقپايدى دەگەن سوزدەرىمەن ناقتىلاي ءتۇستى. ايگىلى قازاق باتىرى تابىن بوكەنباي 1731 جىلى قازاق دالاسىنا كەلگەن قۇتلۇ-مۇحاممەد تەۆكەلەۆكە: قازاق ەلىندە «تاۋكە حاننان كەيىنگى باستى ءامىرشى – ابىلقايىر حان، ول ءوز ەركىمەن، ەشكىمنەن كەدەرگى كورمەستەن، كوپ ءىستى جۇزەگە اسىردى» دەدى. ورتا ءجۇز حانى سامەكە ابىلقايىردى «باس حانىمىز» دەپ اتادى. ورىستىڭ كوپتەگەن قۇجاتتارىندا بەلگىلى قازاق باتىرلارى مەن باس ادامدارىنىڭ، سونداي-اق ابىلايدىڭ جانە وزگە دە سۇلتانداردىڭ  ابىلقايىردى باس حان، اعا حان دەپ اتاعان دەرەكتەرى ساقتالعان.

بۇل لاۋازىمعا ول 1719 جىلدان يە بوپ كەلە جاتقان جانە سونشا ۋاقىت بويى اتتان تۇسپەي، ۇلان-عايىر قازاق جەرىنىڭ وڭتۇستىگىنە دە، تەرىستىگىنە دە قورعان بولماققا، جاۋىنگەر جاساعىن باستاپ الدەنەشە اتتانعان. نەبىر شايقاستار جۇرگىزىپ، ەلدىڭ ازاتتىعى مەن تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن الىسقان. وسىنشا ۋاقىت بەلدەن قىنىنداعى قىلىش پەن جەبە تولى قورامسا شەشىلمەدى. ساداق پەن سەمسەردى بەكەم ۇستاپ،  تۇلپارىنان تۇسكەن جوق. جاۋىنگەر ساربازدارىن باستاپ، دامىل تاپپاي، قازاق جەرىنىڭ ءبىر قيىرىنان ەكىنشى قيىرىنا قۇيىنداتا شاپتى. ەل مۇددەسى ءۇشىن قۇستاي ۇشىپ، قىسقا مەرزىمدە ايشىلىق جەرلەردى شالدى. باس قولباسشى رەتىندە، قازاق اسكەرىن كۇردەلى مايدانداردا جەڭىسكە باستادى. وڭتۇستىكتە  قازاقتىڭ استاناسى مەن تالاي وزگە دە شاھارىن، شۇرايلى جەر-سۋىن جوڭعار-باسقىنشىدان ازات ەتتى. تەرىستىك-باتىستا ورىس ۇكىمەتى ايتاقتاعان، ورىس قولاستىنداعى قالماق، كازاك-ورىس، باشقۇرتتان ەل-جۇرتىن قورعادى. جايىق ءۇشىن جان اياماي شايقاستى (ابىلقايىر حاننىڭ ورىس وكىمەتىنە مالىمدەمەسى: «قازاق حالقى جايىقتان وزەن سۋى سارقىلىپ بىتكەنشە ايرىلمايدى!»). جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى جۇرگىزگەن وتان سوعىسىن جەڭىسپەن اياقتادى. قونتايشى گالدان تسەرەن سىندى قۋاتتى ءام قاتەرلى،  اسكەري كۇشىنىڭ مۇمكىندىگى مول باس دۇشپانىمەن ابىرويلى كەلىسىمگە قول جەتكىزدى. نە كەرەك، ابىلقايىر ءباھادۇر ءوزىنىڭ اعا حان رەتىندەگى لاۋازىمىن بىلەگىنىڭ كۇشىمەن، قولباسشىلىق بىلىگىمەن بەكەمدەدى. ول ءبىر مۇشەلدەي ۋاقىت بويى ءوزىنىڭ ءىس جۇزىندە ەلدىڭ باستى حانى ەكەنىن ىسىمەن دالەلدەپ كەلەدى.

1736 جىلى ورداسىندا بولىپ قايتقان شەتەل ساياحاتشىسى دجون كەستلدىڭ جازۋىنا قاراعاندا،  ابىلقايىر حان بيىك بويلى، مىعىم دەنەلى، قىزىل شىرايلى ءجۇزى جاقسىلىق، تىلەكتەستىك نۇرىن شاشقان ءباھادۇر بولاتۇعىن. سونىمەن قاتار ول وتە قاجىرلى، اسا قۋاتتى كۇش يەسى ەدى، بۇكىل قازاق حالقى ىشىندە ساداق تارتۋدا وعان تەڭ كەلەتىن جان جوق بولاتىن (كەستل كۇندەلىگىندە ونى وسىلاي سۋرەتتەدى، بۇل وعان ابىلقايىر حاننىڭ ەلۋدىڭ ورتاسىنا كەلگەن شاعىنداعى بەينەسىنىڭ بەرگەن اسەرى). ابىلقايىر حان شىنىندا دا كەلبەتتى، كۇش-قۋاتى كەمەرىنەن اسقان، وتە قارۋلى، جاۋىنگەرلىك شەبەرلىگى جاۋىن دا ءتانتى ەتكەن، سونىمەن بىرگە اسا ءىرى ۇيىمداستىرۋشى جانە عالامات قولباسشى تالانتىن قۇداي ءبىر بويىنا اياماي دارىتقان جان بولعان.  ونىڭ جوڭعارلارعا قارسى جاۋىنگەرلىك شايقاستارىندا دا، روسسيانىڭ شەكارالىق اۋداندارىنا جاساعان اسكەري جورىقتارىندا دا كورسەتكەن ەسسىزدىككە بارابار جۇرەكجۇتقاندىعىن، كەرەمەت باتىلدىعىن ورىس اكىمدەرى ەرەكشە قولباسىلىق دارىنىمەن قوسا اتاپ كورسەتىپ وتىرعان. سۇيىكتى ارعىماعىنان تۇسپەيتىن دالا قولباسشىسىنىڭ اسا شەبەر شاباندوزدىق ونەرىنە تىكەلەي كۋا بولعانىن شەكارا جاساقتارىنىڭ كومانديرلەرى دە ءجيى ەسكە العان.

1723 جىلعى اپاتتى جەڭىلىس تۋعىزعان كوڭىل-كۇي حالىقتىڭ ەڭسەسىن باسىپ، جاپپاي ءتۇڭىلۋ ورىن العان ەڭ قيىن جاعدايلاردىڭ وزىندە ابىلقايىر حان سابىر ساقتاپ، وي ايقىندىعىن جوعالتپاي، ءوزىنىڭ ەرجۇرەكتىگى، شەشىمتالدىعى ارقاسىندا باتىل ارەكەتتەر جاساي ءبىلدى. جۇرت بوسىپ كەتكەن «اقتابان شۇبىرىندىدا» ەستەرى شىققان كوپتەگەن قارۋلاس شىڭعىستۇقىمدى باۋىرلارىنا ۇقساماي، ول تەز اسكەر جيناي الدى. ساربازدارىن دۇشپاننىڭ شاپقىنشىلىق جاساعان باعىتتارىندا توپتاستىردى. باسقىنشى قولدارىن شاپشاڭ، قارقىندى تۇردە شابۋىلداۋ ارقىلى كوپ رەتتە باسىمدىققا جەتىپ، شايقاستاردا ءجيى جەڭىپ شىعىپ ءجۇردى. كۇرەسكە تولى ۇزاق جىلداردا كوزىنىڭ جەتكەنى –  قازاق جۇرتى ەركىندىكتى سۇيەدى، دۇشپانعا الدىرعىسى كەلمەيدى، باتىر، الايدا، مەملەكەتىنىڭ قۇرىلىمى ءالسىز. تاۋكە حاننىڭ رەفورماسىندا كوزدەلگەن ولكەلەردەگى بيلىكتى كۇشەيتۋ ارقىلى مەملەكەتتىك بىرلىكتى ارتتىرۋ يدەياسى جۇزەگە اسپاي قالعان. باس-باسىنا بي بولۋعا قۇمارلىق ۇدەپ، ەلدى بىتىراڭقىلىق جايلاپ كەتكەن. ويتكەنى تورە دە، قارا دا مىقتى مەملەكەتتىك قۇرىلىم جانە ونى نىعايتا ءتۇسۋ جولىندا اتقارىلماق پارىز حاقىندا ساناسىنا وڭ ۇعىم ۇيالاتپاعان. ولار ابىلقايىردى باس حان دەپ سانامايدى، ونىڭ اعا حان رەتىندەگى بيلىگىن مويىنداماۋعا بەيىم، ونى تەك كىشى ءجۇز حانى عانا دەپ تانۋعا وڭ يىقتارىن بەرىپ تۇرادى. ال كىشى ءجۇزدىڭ وزىندە دە، شىنداپ كەلگەندە، حان بيلىگىنە ءسوزسىز قۇلدىق ۇرا بەرمەيدى. بيلەر كەڭەسىنە سوناۋ ەسىم حان زامانىنان بەرىلىپ، تاۋكە حان داۋىرىندە كۇشەيتىلە تۇسكەن وكىلەتتىلىك تاپ قازىرگى تاڭدا كەرى اسەر ەتىپ تۇر. وكىنىشتى-اق، بىراق حاننىڭ ەل بىرلىگىن كوزدەيتىن پارمەندى جۇمىس جۇرگىزۋىنە كەدەرگى بولا تۇسۋدە.

10 قازانداعى ماجىلىستە ابىلقايىر حان وسى ءجايتتى كۇيىنە ايتتى: ونىڭ بۇگىندە حان دەگەن اتى عانا بار، قۇزىرىنداعى بوداندارىنا بەيبىت كۇندە ءسوزى وتپەيدى، قازاق ىشىندەگى قازىرگى جاعدايى «يەسىز جابايى اتقا ۇقسايدى»، «ونداي اتتى ادامدار ۇرىپ-سوعىپ، قۋىپ الەك، ال اڭدار ۇستاپ الىپ جەپ قويۋعا ۇمتىلادى». الايدا ول ەلدىڭ تۇتاستىعىن ارتتىرعىسى كەلەدى. مەملەكەتى كۇشتى، ورنىقتى بولسا ەكەن دەيدى. سولاي جاساۋ ءۇشىن ناقتى بيلىككە قول جەتكىزۋدى ارماندايدى. ال ونداي جاعداي رەسەي سىندى قۋاتتى مونارحيانى ارقا تۇتقاندا عانا مۇمكىن بولماق. رەسەيدىڭ پروتەكتوراتى رەتىندە ءبىرتۇتاس، بيلىك جۇيەسى ءبىر ورتالىقتاندىرىلعان قۋاتتى مەملەكەت قۇرۋ قاجەت. مۇنداي جاعدايعا، انە، وزدەرى تالاي شايقاسقان قالماق حاندىعى جەتىپ وتىر...

ابىلقايىر حاننىڭ تاپ وسىلاي اعىنان اقتارىلۋىن بارشاسى مۇقيات تىڭدادى. سولتۇستىكتەگى كۇشتى كورشىنى سيۋزەرەن رەتىندە تانۋدىڭ تاپ سول شاقتاعى احۋالدا شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان جاسالۋعا قاجەت شارا ەكەنىن وعان ەڭ قارسى توپتىڭ ءوزى دە ءتۇسىندى. جانە مويىندادى، تەك  ىشتەي عانا. بىراق حاننىڭ ونداي شەشىمىمەن كەلىسە المادى. سەبەبى ابىلقايىر حاننىڭ جۇزەگە اسىرۋعا بەكەم بەكىنگەن ماقساتى قازاق ەلىندەگى ءداستۇرلى الەۋمەتتىك-ساياسي جۇيەگە ۇلكەن وزگەرىس ەنگىزەتىنىن قاي-قايسىسى دا سەزدى. تۋراسىن ايتقاندا، ونىڭ ورتالىق وكىمەتتى قاتتى كۇشەيتۋگە اپاراتىن شارا ەكەنىن ۇقتى. بۇل شارانىڭ قازاق ەلى اۋماعىندا قاسىم حان زامانىنان بەرى بولماعان بيلىك جۇيەسىن جاڭاشا جاڭعىرتاتىنىن پايىمدادى. ەل ىشىندە اعا حاننىڭ ءبىر ءوزى باسقاراتىن كۇشتى رەجيم ورناتۋعا اپاراتىنىن زايىر ءتۇسىندى. سونى تۇسىنگەندىكتەن دە، تيىسىنشە – قورىقتى. ويتكەنى، اعا حانعا بۇكىل ەلدى ءبىر ءوزى بيلەيتىن ءامىرشى قۇقتارىن بەرگەن جاعدايدا، قازىرگى بارشا باس ادامدار وزدەرىنىڭ قازاق حالقىن باسقارۋ سالاسىنداعى بۇرىنعى ارتىقشىلىقتارىنان ايرىلىپ قالاتىندارىن ءتۇيسىندى. ءبىر قولعا الىنعان حاندىق بيلىككە بۇرىن-سوڭدى بولماعان دارەجەدە تاۋەلدى بولىپ شىعاتىندارىن شامالادى. سوندىقتان دا، 10 قازانداعى جينالىستا ەلدىڭ بىرقاتار باس ادامدارى (بي، سۇلتان، باتىر، ستارشىن) الاۋىزدىققا جول بەردى. حانعا ءبىر اۋىزدان قولداۋ كورسەتپەدى. دەگەنمەن، سۇيەنەتىن سيۋزەرەن تاڭداۋ ماسەلەسىندە ول جولى ابىلقايىر حاندى بوكەنباي، ەسەت باتىرلار جانە قۇداينازار مىرزا اشىق قولداعان، ولاردى ەل ىشىندە بەدەلى بار تاعى جيىرما جەتى بەلگىلى تۇلعا جاقتادى.

ابىلقايىر حاننىڭ رەسەيگە ارقا سۇيەۋ ارقىلى كۇشتى مەملەكەت ورناتپاق جولىنداعى العاشقى اشىق قادامى وسىلاي جاسالدى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءماجىلىس ۇستىندە بىردەن ەلدىك مۇددەگە باسىمدىق بەرە الماۋشىلىق پەن پەندەشىلىك ۇساق مۇددەلەر بوي كورسەتىپ، باسقارۋشى ەليتا اراسىنداعى تار ءورىستى كەمباعال قايشىلىق كوزگە ۇردى. دەگەنمەن ابىلقايىر حان بۇل الاۋىزدىقتى جەڭۋدەن ۇمىتتەندى. الايدا ونىڭ جەڭىلمەك تۇگىل، ۇدەي تۇسۋىنە حان سەنىم ارتقان سيۋزەرەننىڭ ءوزى مۇددەلى ەدى.  ول ابىلقايىر حاننىڭ ءبىرتۇتاس حاندىق قۇرۋ جوسپارىن قايتكەندە ورىنداتپاۋ جاعىن كوزدەيتىن...

***

قالاي قاراعاندا دا قازاق دالاسىندا 1731 جىلعى 10 قازاندا وتكەن اقسۇيەكتەر مەن بەدەلدى ادامدار ءماجىلىسىنىڭ تاعدىرشەشتىلىك ءمانى بار ەكەندىگى انىق. بۇل شاعىن دا ماڭىزدى قۇرىلتاي  تاريحي احۋال تاڭداتقان سيۋزەرەنگە ارقا سۇيەۋ ماسەلەسىن قاراعان، مۇنى بارشا جۇرت باياعىدان ايتىپ ءجۇر. مۇندا سونىمەن بىرگە قازاق ەلىن جاڭا تاريحي جاعدايدا جاڭاشا تۇتاستاندىرۋ يدەياسى ابىلقايىر حان تاراپىنان اشىق كوتەرىلگەن ەدى. بۇل ابىلقايىر حان ءوزىنىڭ الدىنا قويعان ماقساتىن ەليتا الدىندا بۇكپەسىز جاريا ەتكەن تۇڭعىش تا سوڭعى جينالىس بولاتىن. وسى جينالىس سودان بەرى ۇزدىكسىز جۇرە باستاعان كۇردەلى ۇدەرىستىڭ باسى بولدى.

سول جينالىستا تولىق قولداۋعا يە بولا الماعاندىعىنا قاراماستان، ابىلقايىر حان رەسەي پروتەكتوراتتىعىنا ءوتۋ جايىنداعى ءوز ۇستانىمىن وزگەرتكەن جوق. (وسىناۋ پروتەكتوراتتىققا ءوتۋ وقيعاسى پالەن جىلدان كەيىن قازاقتىڭ جەر-سۋى مەن ەلىن ورىس ەلىنە، ورىس ەلىنىڭ جەرىنە اينالدىراتىن تازا ورىس ۇلگىسىندەگى وتارلاۋعا ۇلاسۋى ىقتيمال-اۋ دەگەندى اڭعال دالا ءامىرشىسى ەلەستەتە دە الماعان بولسا كەرەك).  ول بۇل شەشىمىنە كەزدەيسوق ەمەس، ءىرى ساياسي قايراتكەر پايىمىمەن كەلگەن دە، ءوز ۇيعارىمىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ەل رەتىندە ساقتالۋ مۇددەسى ۇدەسىنەن شىعاتىنىنا كامىل سەنگەندىكتەن، وزگەرتپەگەن.

ابىلقايىر حان ورىس يمپەرياسىنىڭ پروتەكتوراتى بولۋ ارقىلى، بىرىنشىدەن، ەلدەگى حاندىق بيلىكتى جاڭارتىپ، جەتىلدىرۋدى كوزدەدى. ونىڭ ويىنشا، بۇعان دەيىنگى تاجىريبە – حاندى حالىق جينالىسىندا سايلاۋ قازىرگى تاڭدا ەل بىرلىگىن ارتتىرۋعا جاۋاپ بەرە المايتىن. حاندىقتان ۇمىتكەر شىڭعىستىق-جوشىلىق سۇلتاندار اۋقىمى ۇلكەن، سوندىقتان ولار مىندەتتى تۇردە باقتالاستىق پەن الاۋىزدىقتى ورشىتە تۇسەدى. سول سەبەپتى ەلدە مونارحيالىق ءتارتىپ ەنگىزىلىپ، تاق كەلەسى بۋىنعا سايلاۋ جولىمەن ەمەس، مۇراگەرلىكپەن بەرىلەتىن ەرەجە ەنگىزىلۋگە ءتيىس. مۇنداي رەتپەن مودەرنيزاتسيالانعان جۇيەدە ابىلقايىر حان قازاق ەلىندەگى جەكە-دارا جوعارعى ءامىرشى دارەجەسىنە كوتەرىلمەك جانە تاق ءاردايىم تەك ونىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاققا ءتيىپ وتىرماق. ەكىنشىدەن، ەلدەگى كۇللى الەۋمەتتىك ساتى بويىنداعى بۋىنداردى قامتىپ باسقاراتىن، مونارحيالىق قۇرىلىمعا ساي اكىمشىلىك-كۇشتىك اپپارات جاساقتالۋعا ءتيىس. حالىقتى تۇتاستىرۋدى جانە ءبىر ورتالىققا ماجبۇرلەپ باعىندىرۋدى ءام تىنىس-تىرشىلىگىن قامسىزداندىرۋعا قاجەت ساۋدا-ساتتىقتى جانداندىرۋ جولدارىن ساياسي تۇرعىدا وسىنداي ۇيىمداستىرۋ شارالارىمەن قامتاماسىز ەتۋگە بولادى. بۇل ءۇشىن  ابىلقايىر حان ور وزەنىنىڭ ساعاسىنا، ەلەك وزەنىنىڭ ورتا اعىسىنا جانە سىر بويىنداعى بۇرىنعى جانكەنت شاھارىنىڭ ورنىنا ارنايى قالالار سالۋدى، سونداي-اق وڭتۇستىكتەن ءوزى كەتكەلى بەرى جوڭعار قولاستىندا قالعان قازاق استاناسى تۇركىستان شاھارىن قايتارىپ الۋدى، ءسويتىپ ولاردى ءوزى قۇراتىن جاڭا مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ  قۋاتتى تۇعىرىنا اينالدىرۋدى كوكسەيدى.

ابىلقايىر حاننىڭ ويى وسىنداي ەدى، ال پاتشا ەلشىسى مامەد تەۆكەلەۆ حاننىڭ مۇنداي جوسپارى بارىن بىردەن بىلە قويماعانمەن، ونىمەن ورىس پروتەكتسياسىن قابىلداۋ حاقىندا تەز ءتۇسىنىسىپ، ەكەۋى تامىر بوپ كەتكەن. ول ورىس قورعاۋىندا بولۋدىڭ پايدالىلىعىن قازاققا يلاندىرۋدى باستى مىندەتى دەپ ساناعان. ويتكەنى كوكىرەگىندە پەتر پاتشانىڭ قازاق دالاسىن ازياعا جول اشار قاقپا دەپ باعالاعان كوزقاراسى جانە سوعان وراي تىكەلەي وزىنەن العان نۇسقاۋى سايراپ تۇرعان. پاتشالىقتا مانساپتىق ساتىمەن وسە بەرۋدەن ۇمىتكەر قىزمەتشى رەتىندە، قانداي شىعىنعا بارۋ كەرەك بولسا دا تاۋەكەل ەتىپ، قازاقتاردى قايتكەندە ورىس تۋى استىنا يكەمدەۋگە تىرىسقان. وعان حان قازاق حالقىنىڭ ەرەكشەلىگىن – ءوز باس ادامدارىنىڭ سوڭىنان ەرۋگە قاشاندا دايىن تۇراتىنىن ايتقان-دى. سوندىقتان تەۆكەلەۆ قازاقتىڭ باس ادامدارىمەن ءتۇسىندىرۋ-ۇگىتتەۋ جۇمىستارىن جالعاستىرا ءتۇسۋ ءۇشىن ەلشىلىگىمەن دالا توسىندە قالا بەرگەن.  سودان ەل ىشىندە ءبىر جىلداي بولدى.

حاننىڭ اشىق مالىمدەمەسىنەن ورىس پاتشاسىنىڭ قامقورلىعىن ءوزىنىڭ ىشكى ساياسي ماقساتتارىنا پايدالانباق ويى بارىن  بيلەر مەن رۋباسىلار انىق بىلگەن. سولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي،  جاڭا جاعداي حاننىڭ بۇلاردىڭ ۇستەرىنەن قاراۋداعى قۇزىرەتتىلىگىن ارتتىرا تۇسەدى، دەمەك، تيىسىنشە، ەل باسقارۋداعى وسى كۇندەرى قولدا بار ارتىقشىلىقتارىن ءسوزسىز جويادى. بۇعان ەشقايسىسى كۇماندانعان جوق.  سول سەبەپتى ولار تەۆكەلەۆتەن، سونداي-اق ورىس ەلشىلىگى كەرۋەنىمەن بىرگە كەلگەن باشقۇرتتىڭ يگى جاقسىلارىنان پروتەكتسيانىڭ ەگجەي-تەجەيىن قايتا-قايتا سۇراستىردى. تەۆكەلەۆ ەلشىلىگى تۇسىندىرمەلەرىن، ۇگىت-ناسيحاتتارىن جۇرگىزىپ، سىيلىقتارىن ۇلەستىرىپ بولعان سوڭ، اقىرى، 1733 جىلى رەسەيگە قايتتى. ابىلقايىردىڭ ەكىنشى ۇلى ەرالى سۇلتانمەن، حاننىڭ ءىنىسى نياز سۇلتانمەن، قۇداينازار، تۇگەلباي مىرزالارمەن، سادىق بي، مىرزاگەلدى باتىرمەن جانە تاعى بىرەر حان وكىلدەرىمەن بىرگە ورالدى.

وسى جىلى ۇلى ءجۇزدىڭ اسا ىقپالدى بەس باس ادامى (تولە بي، قودار بي، حانگەلدى بي، ساتاي باتىر، بولەك باتىر) پاتشايىم تۋى استىنا سۇراندى. ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر توپ ستارشىندارىمەن بىرگە سامەكە حان پاتشايىمنىڭ قورعاۋىنا وتۋگە ەكىنشى رەت سۇراندى (العاشقىسى 1731 جىلى بولاتىن). وسى وقيعالار بىرىنشىدەن، قازاق ەلىندەگى اعا حان مارتەبەسى مەملەكەتتىك بىرلىكتىڭ تۇتاس تا مىعىم بولۋىنا قىزمەت ەتە المايتىنىن كورسەتتى. ەكىنشىدەن، قازاق ەلىندەگى بەلگىلى تۇلعالاردىڭ (كىشى حاندار، سۇلتاندار، بيلەر، باتىرلار) ەل بىرلىگىن ارتتىرۋ جولىنداعى مەملەكەتتىك كوزقاراستارى دامىماعانىنا دالەل بولدى. ەگەر  پاراساتقا سالىپ، ابىلقايىر حاننىڭ ورىس پروتەكتسياسىن قابىلداۋعا بارعان جاعدايىن جان-جاقتى ساراپتاسا جانە ونى ەل يگىلىگىنە قالاي پايدالانۋ جولىن ويلاسا، وندا ولار وزدەرىن ورىس بيلىگى قورعاۋىنا تىكەلەي الۋىن سۇراماعان بولار ەدى. كەرىسىنشە، پروتەكتورات بيلەۋشىسى ابىلقايىر حاننىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ، ورىس تۋى ساياسىندا قازاق مەملەكەتتىلىگىن نىعايتىپ الۋ باعىتىن ۇستانعان بولار ەدى.

بىراق بولار ءىس بولدى، ەليتا مەملەكەتتىلىك سەزىمىنىڭ تۇقىلدانعانىن كورسەتتى، ءسويتىپ ءىس جۇزىندە ءبىر ورتالىقتاندىرىلعان كۇشتى مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىن  قولداماي، سەپاراتيزم باتپاعىنا ءتۇسىپ كەتتى. ولاردىڭ يمپەريا بوداندىعىنا جەكە-جەكە سۇرانۋى قازاقتىڭ كۇشتى حاندىعىن قۇرعىزباۋعا مۇددەلى ورىس ساياساتىنا ابدەن سايكەس كەلدى...

...ءبىرتۇتاس، ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن مەملەكەت قۇرۋدى كوزدەگەن يدەيانى تەرەڭ جانە جان-جاقتى تالداپ، ساراپتاپ بايقاۋعا ەل اعالارى قاۋقارسىز ەدى. ولار وزدەرىنىڭ زامانا تالابىنا جاۋاپ بەرە الاتىن، ەڭ دۇرىس دەپ مويىنداۋعا تۇراتىن باستامانى قوستاۋ نەمەسە جەتىلدىرە وتىرىپ قولداۋ دەڭگەيىنە جەتە الماعانىن، قايتكەندە دە مەملەكەتتىلىكتى ساقتاۋ سىندى جاسامپاز يدەيانى پىسىقتاي وتىرىپ وڭ شەشىم قابىلداۋعا دايىن ەمەستىگىن، مۇنداي ەلدىك مۇراتتى ويلاۋعا ساياسي تۇرعىدا ءپىسىپ-جەتىلمەگەنىن كورسەتتى. سول شاقتاعى ەليتا، قازاقتىڭ بەتكە ۇستارلارى ەل تاعدىرىن مەملەكەتتىك كوزقاراس تۇرعىسىنان پايىمداۋعا كوتەرىلمەگەن-ءتىن، ولار  پروتەكتوراتتىق دامۋدىڭ پايدالى جاعىن، وڭ ناتيجە بەرۋى ىقتيمال بولاشاعىن نە ەلەستەتە المادى، نە سوعان تىرىسپادى دا.

شىنداپ كەلگەندە، ولاردى قازاق ەلىنىڭ رەسەي پروتەكتوراتى بولۋى ەمەس، سول بەلەس ارقىلى ابىلقايىر حاننىڭ قاتاڭ ورتالىقتاندىرىلعان بيلىك جۇيەسىن قۇرۋ نيەتى شوشىتتى. ولار كۇللى ەل بيلىگىن ءبىر ادامعا – ابىلقايىر حانعا بەرۋدى ويلارىنا دا العىسى كەلمەدى. ويتكەنى جەكەلەگەن رۋ-تايپالاردىڭ قوجايىنى بولىپ جۇرگەن وزدەرىن ەندى، كەنەتتەن، جەكە-دارا بيلەۋشىگە تاۋەلدى ەتۋدى، ءسويتىپ، ءامىرشى قولاستىنداعى پەندە سەزىنۋدى قورلىق  كوردى. ولارعا بۇگىنگى جۇرە تىڭداپ، ءوز دەگەندەرىن ىستەي بەرۋگە ىڭعايلى  اعا حان ينستيتۋتى قولايلى ەدى. ءبىر حاننىڭ بيلىگىن قولداپ، ونى مەيلىنشە كۇشەيتىپ، وعان وزدەرىنىڭ باعىنىشتىلىعىن ارتتىرعاننان گورى، ارقايسىسىنىڭ ءوز ايماقتارىندا دەربەس، ءىس جۇزىندە حانعا تاۋەلسىز تۇردە، ەركىن قوجايىندىق جاساپ ءجۇرۋىن جالعاستىرا بەرۋى ولار ءۇشىن الدەقايدا ءتيىمدى بولاتىن. سولاردىڭ: «ابىلقايىر حان جەكە باسىنىڭ پايداسىن كوزدەپ، حالىق وكىلدەرىمەن (بيلەر كەڭەسىمەن) اقىلداسپاي، قازاق ەلىن ورىسقا باعىندىرۋدى قوش كوردى» دەگەن ايىپتاۋىمەن، سونى قوشتاي كەتكەن بەرتىنگى ۇرپاقتىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «جەكە باسىنىڭ پايداسىن كوزدەگەن ابىلقايىر حان ساتقىندىق جاساپ، قازاق ەلىنە وتارلىق قامىت كيگىزدى» دەگەن تۇجىرىممەن تۇزدىقتالىپ، عاسىرلارعا كەتكەن، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جەتكەن جانە وقىعان، كوزى اشىق دەلىنەتىندەردىڭ كوبىنىڭ ساناسىن ۋلاعان  ءزىلدى جالا ورنىقتى.

الايدا ابىلقايىر حان ورىس پاتشايىمىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ، قازاق حاندىعىن  ءبىرتۇتاستاندىرۋدى، بيلىكتى ورتالىقتاندىرىپ، وكىمەتىن ەداۋىر كۇشەيتىپ الۋدى كوزدەگەن بولاتىن. ءسويتىپ وزىنە باشقۇرتتار مەن قاراقالپاقتاردى، حيۋا مەن بۇحارا بيلەۋشىلەرىن قاراتۋدى، وڭتۇستىكتەگى قازاق جەر-سۋى مەن استاناسىن جوڭعارلاردان قايتارىپ الۋدى ماقسات ەتكەن ەدى.  بۇلاردىڭ وتەۋىنە ول پاتشايىم ەلىنەن شىققان ورىس ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ ساپارلارىن قاۋىپسىزدەندىرۋدى موينىنا الدى، رەسەيلىكتەردىڭ قازاق جەرى اۋماعىنان التىن كەن ورىندارىن ىزدەستىرۋىنە جاردەمدەسۋگە، قازاقتاردىڭ رەسەي قولاستىنداعى حالىقتار مەكەندەيتىن ايماقتارعا شابۋىلداۋىن توقتاتۋعا، باسقا دا كومەكتەرىن بەرۋگە ۋادە ەتتى.   ال ورىس ۇكىمەتى رەسەي تۋىنا ادال بولامىز دەپ ابىلقايىر حان دا، وزگە تۇلعالار دا  بەرگەن انتتى ولار رەسەيگە ماڭگىلىككە باعىنۋعا كەلىستى دەپ ەسەپتەدى (قازاق بيلەۋشىلەرى مۇنداي اكتىنى اعىمداعى جاعدايعا وراي وزدەرىنە قاجەت ۋاقىتشا وداق قۇرۋعا دەگەن زاڭدى قۇقىنىڭ كورىنىسى رەتىندە ساناعان).

تەرىستىكتەگى قۋاتتى مونارحيانىڭ پروتەكتوراتى بولۋعا بەيىلدىگىن راستاپ،1738 جىلى ەكىنشى رەت انت بەرۋ ارقىلى رەسەيمەن بەيبىت قارىم-قاتىناس ورناتۋعا جول اشقان، ءسويتىپ ەلىنە كوپ جاقسىلىق اكەلگەن  ابىلقايىر حاننىڭ داڭقى شارتاراپقا تارادى. كىشى ءجۇز (ارالدىڭ تەرىستىك-شىعىس جاعىن مەكەندەيتىن سانى كوپ شەكتى و باستان ونىڭ نەگىزگى الەۋمەتتىك تىرەگى بولاتىن، ۇلكەن ۇلى نۇرالى سۇلتان باسقاراتىن بايۇلى بىرلەستىگى رۋلارىنىڭ كوپشىلىگى، باسىندا ەسەت باتىر تۇرعان جەتىرۋ بىرلەستىگى) تۇگەل دەرلىك، ورتا ءجۇز رۋلارىنىڭ ەداۋىر بولىگى (ارعىن تايپاسىنىڭ جانىبەك باتىر جەتەكشىلىك ەتەتىن كوپتەگەن رۋلارى، حاننىڭ ەكىنشى ۇلى ەرالى سۇلتان باسقاراتىن كەرەيلەر، ءىشىنارا سولتۇستىكتى مەكەندەيتىن نايمان مەن ۋاق) ونى ءوز حانى دەپ تانىدى. ىشكى ساياسي جاعداي ءبىرشاما تۇراقتانىپ، نىعايدى. پروتەكتورات رەتىندە دامۋدىڭ العاشقى جىلدارىندا ابىلقايىر حاننىڭ ساياسي جاعدايى وسىلاي، ءىس جۇزىندە اعا حان مارتەبەسىنە  سايكەس كەلىپ تۇردى.

بىراق ورتا ازياداعى حالىقارالىق احۋال قازاق قوعامىن ءبىر ورتالىققا باعىندىرىپ باسقارۋ جۇيەسىن قۇرۋ قاجەتتىگىن كۇن تارتىبىنەن ەش تۇسىرمەگەن ەدى. ابىلقايىر حان سىردىڭ تومەنگى اعىسىنا قالا سالىپ، جوڭعارلار مەن يراندىقتاردان قورعانۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، قازاقتى سىرتقى جاۋدان قورعاۋعا مىندەتتەنگەن پاتشا ۇكىمەتىنەن 1739 جىلى اسكەري كومەك سۇرادى. الايدا بىرنەشە رەت سۇراعانىنا قاراماستان، كومەك بەرىلمەدى. سونىڭ سالدارىنان قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىگى مەن تەرىستىك-شىعىسىنداعى ساياسي جاعداي شيەلەنىسە ءتۇستى. پارسىلار حيۋا مەن بۇحارانى جاۋلاپ الدى. جوڭعارلار ەرتىس پەن ەسىل اراسىندا، سىر اۋماعىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قازاق رۋلارىن شاپتى. رەسەيلىك اكىمشىلىكتىڭ جاردەم بەرمەي الداۋسىراتۋىنا اشۋلانعان ابىلقايىر حان پاتشا ۇكىمەتىنە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىپ، جوڭعار قونتايشىسىمەن تىكەلەي كەلىسسوز جۇرگىزىپ كوردى. وزبەك اقسۇيەكتەرى مەن شونجارلارىنىڭ شاقىرۋىمەن حيۋاعا از ۋاقىت حان بولىپ تا قايتتى. بۇل كەزدە ونىڭ پاتشا ۇكىمەتىن ءوزىنىڭ بيلىگىن كۇشەيتۋگە پايدالانۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋ ءۇشىن، شىققان تەگىنىڭ ارتىقشىلىعىن دابىرايتىپ ەرەكشە ماقتان تۇتاتىن، قازاقتىڭ ەلدىك بىرلىگىن ارتتىرۋعا قاتىستى ەش جوباسى جوقتىعىن بىلاي قويعاندا، سول ماسەلەنى ويلانىپ تا كورمەگەن باراق سۇلتان قايتكەندە ورىس بيلىگىنە تىكەلەي باعىنىشتىلىققا ءوزى جەتۋدى اڭسادى، سول ارمانىنىڭ ورىندالۋىن  قامتاماسىز ەتەتىن ارەكەتتەر جاساپ ءجۇردى. جوڭعارلاردىڭ قالىڭ قولى 1741–1742 جىلدارى ۇلى ءجۇز بەن ورتا جۇزگە شابۋىل جاساعان شاقتارداعى شايقاستاردىڭ بىرىندە ابىلاي سۇلتان تۇتقىنعا ءتۇستى. دۇشپان تەگەۋىرىنىنە توتەپ بەرە الماعان ابىلمامبەت حان جاساعىمەن ەلەكتىڭ جوعارعى اعىسىنان ورىنبورعا قاراي  شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. سوندا، ابىلقايىر حاننىڭ وتىنىشىنە سايكەس، ور قامالىنىڭ كومەندانتى جوڭعار اسكەرىنىڭ قولباسشىسىنا:  قازاقتاردى رەسەي مەملەكەتى ءوز بودانى رەتىندە قورعايدى دەپ مالىمدەدى. شاپقىنشىلىق توقتاتىلدى. بىراق قالىڭ قولىمەن ورتا ءجۇزدىڭ ەداۋىر بولىگىن باسىپ العان جوڭعار قونتايشىسى گالدان تسەرەن قازاق امىرشىلەرىنەن جوڭعاريانىڭ ساياسي پروتەكتوراتى ەكەنىن مويىنداۋدى تالاپ ەتتى.

1742 جىلعى كوكتەمدە  وسى تالاپتى تالقىلاۋ ءۇشىن 1500 ادام قاتىسقان جينالىس ءوتتى. كوپشىلىك گالدان تسەرەننىڭ تالابىن ورىنداۋ قاجەت دەگەن ويعا كەلدى. بيلەر ابىلقايىر حانعا: «ءبىز قالماقتارمەن ۇيرەنىسىپ قالعانبىز، قالماقتاردىڭ سۇراعانىن بەرۋ كەرەك»، – دەدى. ابىلقايىر حان قاتتى اشۋ شاقىرىپ، ولاردى اقىماقسىڭدار دەپ دورەكى تۇردە سوكتى. جوڭعار ماسەلەسى بويىنشا ءوزىنىڭ ورىنبور ەكسپەديتسياسىنىڭ  جاڭا باسشىسىمەن  كەڭەسۋى كەرەكتىگىن جاريا ەتتى. بىراق ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەت پەن باتىر جانە باراق سۇلتاندار قونتايشى تالابىنا كونىپ، وعان اماناتتارىن جىبەرىپ جاتتى. الايدا اڭىراقاي جەڭىسىنىڭ باس قاھارمانى ابىلقايىر ءباھادۇر حاننىڭ يلانىمىنشا – قازاق حاندىعى جوڭعار قونتايشىسىنا باعىنام دەپ ابىرويدان ايرىلادى. وسىلاي ويلاعاندىقتان، ول جوڭعار پروتەكتسياسىن مويىنداۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىقتى. كۇش-قۋاتى ارتىپ تۇرعان گالدان تسەرەنگە كىرىپتارلىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن، سوعىسۋدان تايسالماي، قارسى شىعۋ كەرەك. سول رەتتە ول قازاقتى قورعاۋعا مىندەتتەنگەن رەسەيدەن ناقتى اسكەري جاردەم سۇراۋدى ءجون كوردى. ءارى وزەكتىلىگى ارتا تۇسكەن ءوزىنىڭ بايىرعى ساياسي ماقساتىنا جەتۋدىڭ – حاندىقتى ءبىر ورتالىققا تولىعىمەن باعىندىرۋدىڭ ءساتى تۋدى دەپ ەسەپتەدى.

سولاي ويلاعان ابىلقايىر حان ورىنبورداعى جاڭا اكىم يۆان  نەپليۋەۆكە 1742 جىلعى 18 ماۋسىمدا گالدان تسەرەننىڭ قازاقتارعا قويعان تالاپ-حاتىمەن بىرگە ءوزىنىڭ رەسەي تاجىنە ادالدىعىن بىلدىرە وتىرىپ، كومەككە قارۋلى كۇش سۇراعان جەكە حاتىن جولدادى. رەسەيدىڭ  اسكەري كومەگى وعان ەڭ الدىمەن جوڭعار قونتايشىسىنىڭ تالابىن ورىنداۋعا بەت العان ابىلمامبەت حان مەن باراق، باتىر سۇلتانداردى كۇشپەن اۋىزدىقتاپ توقتاتۋ ءۇشىن كەرەك ەدى. وسىنداي جولمەن ول مەملەكەتتىك تۇتاستىققا قول جەتكىزۋدى، ورتا جۇزدەگى وزىنە باسەكەلەس بولىپ جۇرگەن شىڭعىس تۇقىمداس باۋىرلارىن ءبىرجولاتا باعىندىرىپ الىپ بارىپ، ىقپالىن كۇللى قازاق ەلىنە جۇرگىزۋدى ويلادى. الايدا يمپەريا ۇكىمەتى ابىلقايىر حان ارمانداعانداي قازاق ەلىنىڭ ساياسي قۇرىلىمىن ورتالىقتاندىرۋدى، حاندىقتىڭ قاتاڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىن قۇرۋدى ويىنا دا المايتىن. سوندىقتان بۇل ءوتىنىشى دە جاۋاپسىز قالدىرىلدى. بىراق قازاق ەليتاسىنىڭ اراسىندا جوڭعار قونتايشىسىنا قاراي  باعدارلانۋ كۇشەيىپ بارا جاتقانىن ەسكەرىپ، ورىنبور ەكسپەديتسياسىنىڭ جاڭا باستىعى گەنەرال نەپليۋەۆكە ارنايى تاپسىرما بەرىلدى:   كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ رەسەي قولاستىندا ەكەنىن گالدان تسەرەن رەسمي تۇردە مويىنداسىن، سوعان قايتكەندە دە قول جەتكىزۋ كەرەك...

سىرتقى ىستەر القاسى العا قويعان ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابۋىنا ابىلقايىر حاننىڭ ىرعىز وزەنى بويىنداعى جازعى ورداسىنا جوڭعار ەلشىلەرىنىڭ كەلۋى  قولايلى جاعداي تۋعىزدى. ابىلقايىردىڭ وڭتايلى ديپلوماتيالىق امالدار قولدانۋىنىڭ ناتيجەسىندە  ورىنبور ولكەسىنىڭ جاڭا بيلەۋشىسى ولاردى ور قامالىنداعى رەزيدەنتسياسىنا شاقىرتتى. ابىلقايىر حان ءۇش ءجۇزدىڭ 155 وكىلىن (كىشى جۇزدەن – 83, ورتا جۇزدەن – 68, ۇلى جۇزدەن – 4 ادام), سونداي-اق ورداسىنداعى جوڭعار مەن قاراقالپاق ەلشىلەرىن ەرتىپ، 1742 جىلعى 23 تامىزدا ور قامالىنا كەلدى. ورىنبور ەكسپەديتسياسىنىڭ باس كومانديرى لاۋازىمىنا سونىڭ الدىندا عانا تاعايىندالعان، كەيىنىرەك «ورىنبور ولكەسىنىڭ ۇلى پەترى» اتانعان گەنەرال يۆان نەپليۋەۆ پەن ابىلقايىر حان سول ساپار العاش رەت كەزدەسىپ، قازاق-جوڭعار قاتىناستارىنىڭ كۇردەلى قىرلارىن ەكەۋارا تالقىعا سالدى. سودان كەيىن قازاق ەليتاسىنىڭ ۇلكەن دەلەگاتسياسىمەن وتكەن سول اسا ماڭىزدى كەزدەسۋدە گەنەرال نەپليۋەۆ كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ رەسەي بوداندارى بولىپ تابىلاتىنىن، ياعني ولاردان الىم-سالىق تالاپ ەتۋگە جوڭعاريانىڭ ەشقانداي دا زاڭدى قۇقى جوق ەكەنىن  جوڭعار ەلشىلەرىنە اشىق، ايقىن، باتىل مالىمدەدى. قازاقتارعا قاتىستى داۋلى ماسەلەنىڭ ءبارىن تەك ورىس ۇكىمەتى ارقىلى شەشۋ كەرەكتىگىن ايتتى. حان-سۇلتاندارمەن ويرات بيلىگى سەپاراتتىق كەلىسسوز جۇرگىزبەسىن، كيكىلجىڭگە اپاراتىن ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن جوڭعار قونتايشىسىنا تاياۋدا ارنايى ەلشىلىك اتتاندىرىلماق دەدى. كەزدەسۋگە قاتىسۋشىلار گەنەرالدى قىزۋ قۋاتتادى. ابىلقايىر حان جوڭعارياعا جىبەرىلمەك ەلشىلىككە تۇتقىنداعى ابىلاي سۇلتاندى بوساتۋدى تاپسىرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ماسەلەنىڭ شەشىلۋىن جىلدامداتۋ ءۇشىن جولباسشىلىققا ۇلىن قوسىپ بەرۋدى جانە، ابىلايعا الماستىرۋى ءۇشىن،  قازاقتاردا تۇتقىندا جۇرگەن جوڭعارلاردى جيناپ، ەلشىمەن قوسىپ جىبەرۋدى ۇسىندى. حاننىڭ  ءوز ايتقاندارىن تەز جانە تولىعىمەن ورىنداعانى ەلشىلىكتىڭ جونەلتپە قۇجاتتارىندا كورىنىس تاپقان.

نەپليۋەۆ جاساقتاعان ايرىقشا ەلشىلىك مايور كارل ميللەردىڭ باستاۋىمەن ور قامالىنان 1742 جىلعى 3 قىركۇيەكتە وڭتۇستىك-شىعىس باعىتپەن جولعا شىقتى. ەلشىلىك قۇرامىندا ون ءبىر ادام بولدى. ولاردى  ابىلقايىر حاننىڭ ۇلى ەرالى سۇلتان باستاعان سەنىمدى ادامدارى الىپ ءجۇردى. ەلشىلىك الدىنا ءۇش ءتۇرلى ماقسات قويىلعان ەدى. ءبىرىنشىسى – جوڭعار قونتايشىسى گالدان تسەرەنگە رەسەي يمپەرياسىنىڭ بوداندارى بولىپ تابىلاتىن قازاقتار ىسىنە ارالاسپاۋدى تالاپ ەتكەن پاتشا گەنەرالىنىڭ رەسمي حاتىن تاپسىرۋ، ەكىنشىسى – ابىلاي سۇلتاندى جوڭعار تۇتقىنىنان بوساتۋ، ءۇشىنشىسى – ءۇش ءجۇز جەرىمەن ءجۇرىپ ءوتۋ بارىسىندا قازاق سۇلتاندارى مەن رۋباسىلارىن جوڭعار قوقانلوققىسىنا بەرىلمەي، رەسەي قۇزىرىندا قالا بەرۋدىڭ دۇرىستىعىنا يلاندىرۋ.  ەكى جارىم اي جولدا بولعان ەلشىلىك جوڭعار ءامىرشىسى ورداسىنا جەتپەي، جەتىسۋدا ساپارىن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولدى. ەلشىلىكتى گالدان تسەرەننىڭ شۋ بويىنداعى سەنىمدى نويونى سارى مانجى قونتايشى تاپسىرماسىنا سايكەس توقتاتتى، ول قازاق ماسەلەسىنە بايلانىستى مايور ميللەرمەن ەكى اي بويى كەلىسسوز جۇرگىزدى. كەلىسسوز ناتيجەسىندە گالدان تسەرەن (قالدان سەرەن) قازاق رۋلارىنان الىم تالاپ ەتۋىن قويدى، قازاق-جوڭعار ساۋداسى جانداندى جانە، ەڭ باستىسى، ابىلاي سۇلتان ازات ەتىلدى. ابىلقايىر حاننىڭ تىلەگىنە ساي جۇرگىزىلگەن بۇل شارا قازاقتار اراسىنداعى ورىس اكىمشىلىگىنىڭ بەدەلىن بەلگىلى دارەجەدە ارتتىردى. الايدا سول 1742 جىلى عانا ولكە اكىمى بولىپ كەلگەن (1744 جىلدان گۋبەرناتور) نەپليۋەۆ ءۇشىن بۇل شارا ءوز كوكەيىندەگى ۇلكەن جوبانىڭ باسپالداعى عانا سياقتى ەدى. ول ەليزاۆەتا پاتشايىم تاققا وتىرعان كەزدە مالوروسسيا كومانديرى لاۋازىمىنان تايدىرىلىپ، اباقتىدان ءبىر-اق شىققان، بىراق جازىقسىز ەكەنى دالەلدەنگەننەن كەيىن عانا وسى جاڭا ولكەگە جىبەرىلگەن بولاتىن. پاتشايىمنىڭ سەنىمىن ول  مۇندا  تولىعىمەن اقتاپ، ورىس يمپەرياسىنىڭ پروتەكتوراتى مارتەبەسىندەگى قازاق ەلىمەن قارىم-قاتىناستى جوسپارلانعان دارەجەگە – وتارشىلدىق  سيپاتتى كورسەتەتىن دەڭگەيگە تۇسىرىلگەن جاڭا باعىتقا سالدى. ءسويتىپ، رەسەيدى پروتەكتورى رەتىندە مويىنداعان، ورىس يمپەرياسىنىڭ ۆاسسالى ساناتىنداعى قازاق ەلىن ورىسشا وتارلاۋدىڭ، ياعني ونى مۇلدەم ورىس جەرىنە اينالدىرۋدىڭ نەگىزىن قالادى.

از ۋاقىتتىڭ ىشىندە نەپليۋەۆ ابىلقايىر حاننىڭ ورىس قامقورلىعىنا ارقا سۇيەۋدەگى تۇپكى ماقساتىن ايقىن ءتۇسىندى. ول ءوزىنىڭ بىتىراپ جاتقان كوشپەندى جۇرتىن بىرىكتىرىپ، ءبىر كۇشتى حاندىق قۇرىپ الماقشى. بىراق بۇل جۇزەگە اسۋعا ءتيىس ەمەس. بىرىنشىدەن، وعان ورىس يمپەرياسى مۇددەلى بولا المايدى. ەكىنشىدەن، قازاقتى مۇنداي تۇتاستىققا جەتكىزبەۋگە قازاق ەليتاسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇددە حاقىنداعى ساياسي ويىنىڭ تومەندىگى، ورتاق ماقساتتى ويلاۋعا جوق ءوزارا الاۋىزدىعى كومەكتەسىپ تۇر.

كۇنى كەشە نەپليۋەۆ جوڭعار ەلشىلەرىنە ورىس بيلىگى سىرتىنان قازاق بيلەۋشىلەرىمەن سەپاراتتىق كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە بولمايتىنىن ايتتى. ال، شىنداپ كەلگەندە، قازاق بىرلىگىن ىدىراتۋعا اپاراتىن سەپاراتتىق كەلىسسوزدەر ابىلقايىر حاننىڭ سىرتىنان الدەقاشان ءجۇرىپ جاتقان. تۇرتكى ورىس وكىمەتى تاراپىنان-تىن. ابىلقايىر ءوزىن قازاقتىڭ باس حانى، اعا حانى سەزىنىپ، ورىس قامقورلىعىنا وزىمەن بىرگە كۇللى قازاق حالقىن اكەلدىم دەپ ويلادى، الايدا بيلىك ەمەۋىرىنىن ءجىتى اڭداعان قازاق ەليتاسى وكىلدەرى ابىلقايىر حاندى مىسە تۇتپاي، ونىڭ سىرتىنان قيلى ارەكەت جاساپ، ورىس تۋى استىنا جەكە-جەكە سۇرانۋمەن كەلەدى. رەسەي پروتەكتسياسىن مويىنداعان ءوز باس حانىنىڭ اينالاسىنا توپتاسىپ، حاندىقتى كۇشەيتۋگە اتسالىسۋدىڭ ورنىنا، پروتەكتور قامىتىن جەكە-جەكە كيىپ، ءىس جۇزىندە ىقتيمال تۇتاستىقتى ىدىراتۋعا ۇلەس قوسىپ كەلەدى.

بۇل رەتتە باستى حانمەن باسەكەلەسىپ جۇرگەن ءوز ارالارىنداعى قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ ونىڭ سىرتىنان سونداي ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋعا وتە بەيىم تۇرعانى تەز بايقالدى.  رەسەيگە ارقا سۇيەۋ قاجەتتىگىن، مۇنىڭ تاريحي مۇقتاجدىق ەكەنىن ۇققان ابىلقايىردى قولداۋ، ەل بىرلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن ونىڭ ماڭىندا توپتاسۋ، ۇلكەن مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىمەن ءبىرتۇتاس كۇشتى حاندىق قۇرىپ الۋ ماسەلەسىن ويلاۋعا ولاردىڭ ساياسي ورەسى جەتپەدى. جەكە باستارىنىڭ شامشىلدىعى ونداي مۇمكىندىككە وي جۇگىرتكىزبەدى دە. ماسەلەن، «مۇنداي شارا حاقىندا باس حان مەنىمەن اقىلداسپادى» دەپ شامدانعان ورتا ءجۇز حانى سامەكە ءوز بەتىنشە، ابىلقايىردىڭ سىرتىنان ءوتىنىش ءبىلدىرىپ، رەسەيگە بوداندىقتى قابىل الدى. ۇلى ءجۇز حانى جولبارىس جوڭعار حانى گالدان تسەرەنگە ۆاسسالدىق تاۋەلدىلىكتە بولاتىن، وعان الىم-سالىق تولەپ جۇرگەن. سول تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن اعا حان ابىلقايىرعا ارقا سۇيەۋدىڭ ورنىنا، ونىڭ سىرتىنان ەكى مارتە ورىس بوداندىعىن الۋ ارەكەتىن جاسادى. 1733 جىلعى تولە بي باستاعان توپتىڭ حاتىنان كەيىن، 1738 جىلى جولبارىس حاننىڭ ءوزى رەسەي بوداندىعىن قابىلداۋ نيەتىن ءبىلدىرىپ، پاتشايىمعا حات جازدى. ول حاتىندا ۇلى ءجۇزدى رەسەي ءوز قامقورلىعى مەن قورعاۋىنا السا، رەسەيدىڭ ورتاازيالىق قالالارمەن ساۋدا بايلانىسىن جاقسارتۋعا ءوزىنىڭ سەپتەسۋگە ازىرلىگىن بىلدىرگەن-ءدى. بىراق جەردىڭ شالعايلىعىنان ورىندالۋى سوزىلىپ كەتكەن جوسپارى 1740 جىلى جەرگىلىكتى قوجالار قولىنان ويدا جوقتا وپات بولۋى سالدارىنان جۇزەگە اسپاي قالدى. سامەكەدەن كەيىن ورتا ءجۇز حانى بولعان ابىلمامبەت پەن ونىڭ قامقورلىعىنداعى بەدەلدى اسكەري قولباسشىسى ابىلاي سۇلتان سول 1740 جىلى قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاستىعىنا ءوز ىشىندە اعا حان ابىلقايىردىڭ اينالاسىنا توپتاسۋ ارقىلى قول جەتكىزۋ قاجەتتىگىن ويلاماستان، تىكەلەي رەسەي بوداندىعىن قابىلدادى. سودان بىرەر جىلدان كەيىن نەپليۋەۆ جوڭعار تۇتقىنىنان قۇتقارعان ابىلاي سۇلتان 1745 جىلى  توبىل گۋبەرناتورىنا  ءۇيسىن رۋىنىڭ 300 ءۇيىن رەسەي بودانى بولۋعا الىپ كەلدى.

وسىنداي سەپاراتتىق بوداندىق سۇراۋ ناۋقانىندا گەنەرال نەپليۋەۆ ايرىقشا كوڭىل اۋدارعان  تۇلعا – ورتا ءجۇز سۇلتانى باراق ەدى. ول نەپليۋەۆتىڭ ويىنان شىعىپ، 1742 جىلعى قاراشادا  يمپەراتريتسا ەليزاۆەتاعا حات جولدادى، وندا رەسەيدىڭ قولاستىنا «ءوز ورداسىمەن، اتاپ ايتقاندا، قىرىق مىڭ ءتۇتىنى بار نايمان رۋىمەن بوداندىققا كەلگەنىن» جازدى. ءبىر ءسات قازاق ەلىندەگى اعا حاندىق مارتەبەنى رەسمي مويىنداپ  («ۇلكەن باۋىرىمىز ابىلقايىر حاننىڭ ادال بوداندىقتا تۇرعانىنا رازىمىز»), سويتە تۇرا ورىس ساياساتكەرلەرىنىڭ قازاقتىڭ سەپاراتتىققا بەيىم بەدەلدى تۇلعالارىن جەكە-جەكە بوداندىققا الۋ استارىندا نە جاتقانىن پايىمداماستان («بىزگە دە بوداندىققا كەلۋگە ءامىر ەتىلگەن ەرەكشە گراموتا العاندىقتان»), تىكەلەي رەسەي بوداندىعىنا ءوتتى («ءبىز... ادالدىققا انت بەرەمىز»). ەلشىسى ارقىلى ءوز تىلەگىن ءبىلدىردى («...ءبىزدىڭ جىبەرىپ وتىرعان سىرىمبەت اۋىزشا نە ايتسا، سوعان سەنۋدى سۇرايمىن»). باراق سۇلتاننىڭ وسىناۋ ەلشىسى 1743 جىلعى 13 ناۋرىزدا ەليزاۆەتا پاتشايىمنىڭ قابىلداۋىندا بولدى. ورىس كەڭسە قىزمەتشىلەرى تولتىرعان قۇجاتتا جازىلعانداي، يمپەراتريتساعا «ورتا وردانىڭ باراق سۇلتانى ەلشىسى ارقىلى بوداندىق العىسىن بىلدىرەدى، اياعىنا جىعىلىپ، ونى بارلىق يەلىگىمەن يمپەراتورلىق مەيىرىمىنىڭ قامقورلىعىنا الۋدى وتىنەدى». تيىسىنشە پاتشايىم بوداندىققا «باراق سۇلتاندى قابىل الادى، ونى مەيىرىنە بولەيتىنىنەن ۇمىتتەندىرەدى، سونىڭ بەلگىسى رەتىندە قىلىش سىيلايدى».

بۇل وقيعانى نەپليۋەۆ ابىلقايىر حاننىڭ بەدەلىن تۇسىرۋگە ۇتىمدى پايدالاندى. ول ەندى ابىلمامبەت پەن باراقتى ءاردايىم كوتەرە ءتۇسىپ، ابىلقايىردى تومەنشىكتەتىپ، كەمسىتە ءتۇستى. نەپليۋەۆتىڭ ولارعا  (اعا حان – حان – سۇلتان) تەڭگەرمەشىلىكپەن قاراۋى، رەسمي، بەيرەسمي جاعدايلاردا باراق سۇلتاندى دوسى رەتىندە اتاۋى، 1745 جىلى ونىڭ تاعى ءبىر ەلشىسىن پاتشايىمنىڭ زور قۇرمەتپەن قابىلداۋىنا قامقورلىق ەتۋى، پاتشايىمنىڭ باراق سۇلتانعا تاعى دا ارنايى باعالى سىيلىق پەن گراموتا جىبەرۋى، وعان قوسىمشا، باراققا گۋبەرناتوردىڭ ءوزى تۇلپار مىنگىزۋى ۇلكەن ەسەپپەن جاسالعان شارالار ەدى. باسەكەلەسى ابىلقايىر حاندى قورلايتىن مۇنىڭ ءبارى نايمان ءامىرشىسىنىڭ جالىن كۇدىرەيتە ءتۇستى. نامىسقوي ابىلقايىر حان رەنىشتەرىن الدەنەشە رەت قۇپيا كەڭەسشى نەپليۋەۆكە، پاتشايىم ەليزاۆەتاعا جازدى. قارۋلى جورىققا شىعىپ، ورىس قالالارىن، ورىنبور جەلىسىندەگى كۇشەيتىلگەن بەكىنىستەردى شابۋىلدادى، ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ جولىن كەستى. وسىنداي ارەكەتتەرىنە بايلانىستى تاريحشى ۆلاديمير ۆيتەۆسكي ورىنبور گۋبەرناتورى يۆان نەپليۋەۆتىڭ قىزمەتىن جاڭعىرتقان بەلگىلى زەرتتەۋىندە ابىلقايىر حاندى «ورىس حالقىنىڭ جاۋى»، «نەپليۋەۆتىڭ جەكە دۇشپانى» دەپ اتادى.

سىرتقى ىستەر القاسىنىڭ قاۋلىسىن ەسكەرە وتىرىپ، باسقارۋشى سەنات 1747 جىلى ابىلقايىر حان مەن گۋبەرناتور نەپليۋەۆتى تاتۋلاستىرۋ ءۇشىن «بريگادير الەكسەي (قۇتلۇ-مۇحاممەد) تەۆكەلەۆتى» جىبەرۋگە، ەگەر ابىلقايىر قيتىعا بەرسە، ورنىنا باسقا حان قويۋعا شەشىم شىعاردى. الايدا بۇل سىرتقى ىستەر القاسىندا: حاندى حالىق وكىلدەرى سايلايدى، وعان رەسەيدىڭ ارالاسۋى ىڭعايسىز، ءارى  ابىلقايىر حان قازاق اراسىندا تەك حان بولعاندىعىمەن ەمەس، «اككىلىگىمەن جانە ۇلى فاميلياسىمەن» ۇلكەن كۇشكە يە دەگەن سەبەپپەن قولداۋ تاپپادى. اقىرى، 1748 جىلعى مامىردا ديپلوماتيالىق ماقساتپەن ورىنبورعا تەۆكەلەۆ كەلدى، ارتىنشا، ماۋسىم ايىندا ابىلقايىر حاننىڭ ورداسىندا كىشى جانە ورتا جۇزدەردىڭ اقسۇيەكتەرى مەن شونجارلارى (500 ادام), «بارلىق ىستە ەركىنە بەرىلىپ، ابىلقايىر حانعا سەنۋ جانە قالىپتاسقان جاعدايدان شىعۋدىڭ جاقسى امال تابۋىن حاننان ءوتىنۋ» قاجەت دەپ ءبىر اۋىزدان شەشتى. سول ايدىڭ سوڭىندا حان تەۆكەلەۆپەن بىرگە، ور قامالىندا نەپليۋەۆپەن كەزدەستى. كەلىسسوز بارىسىندا ابىلقايىر حان مەن گۋبەرناتور نەپليۋەۆتىڭ تاتۋلاسۋ ءراسىمى  ءوتتى. ابىلقايىر ورىس تۇتقىندارىن قايتارۋعا، رەسەيگە قارسى جاۋىنگەرلىك جورىقتارىن توقتاتۋعا، ورىس كوپەستەرىنىڭ قازاقتارمەن، وزگە دە كورشى حالىقتارمەن  ساۋدا ءىسىن دامىتۋىنا جاردەمدەسۋگە ۋادە ەتتى.  وتەۋىنە، رەسەيلىك تاراپتان رەسەي بوداندىعى ينستيتۋتى تۋرالى ءوز ۇعىمىن مويىنداۋدى تاباندى تۇردە تالاپ ەتتى. ورىنبور اكىمشىلىگى ونىڭ قازاق قوعامىنداعى اعا حاندىق مارتەبەسىن نىعايتۋعا، اعا حان ينستيتۋتىن كۇشەيتىپ، قازاقتاردى ءوز بيلىگىنە باعىندىرۋعا كومەكتەسۋى ءتيىس دەپ سانادى. ورىنبور ولكەسى تاريحىن تەرەڭ قاراستىرعان تاريحشى پاۆەل ماتۆيەۆسكي   «ابىلقايىر حاننىڭ ىمىراعا تەك ءبىر عانا جاعدايدا – قازاقتاردى ونىڭ بيلىگىنە بىرىكتىرۋگە نەپليۋەۆ تولىعىمەن كەلىسكەن جاعدايدا عانا كەلۋى ىقتيمال ەكەنىن كورسەتتى» دەپ وتە ءدال انىقتاپ جازعان. قويعان ماسەلەسىنىڭ پاتشايىم سارايىندا شەشىم تابۋىن توسىپ جۇرگەنىندە (قازاقتاردى ەل بيلىگىن ءبىر ورتالىققا، ءبىر قولعا شوعىرلاندىرىپ، ابىلقايىر حان ارقىلى باسقارۋدىڭ دۇرىستىعىن، سول  ءۇشىن ارنايى پارمەن شىعارۋ جايىن تەۆكەلەۆ قولداعان), نەپليۋەۆپەن تاتۋلاسۋ راسىمىنەن ءبىر اي وتكەندە، ابىلقايىر حان باراق سۇلتاننىڭ قولىنان قازا تاپتى...

ابىلقايىر حاننىڭ ولىمىمەن بىرگە ونىڭ مىقتى مەملەكەتتىلىك قۇرىپ الۋ ءۇشىن رەسەيدىڭ قامقورلىعىنا ارتقان ءۇمىتى ءبىرجولا كۇيرەدى. دالالىق اڭعال ءامىرشى، بىرىنشىدەن، قازاق ءتارىزدى كوشپەندى قالماقتىڭ رەسەي بوداندىعىن قابىلداۋ جانە ورىس مەملەكەتىن قامقورشىسى رەتىندە تانۋ ارقىلى  كۇشتى حاندىق قۇرىپ العانىن كورىپ، حاندىعىن تاپ سول سەكىلدەندىرە  تۇتاستىرۋ ءام كۇشەيتۋ مۇمكىندىگى تۋدى دەپ الداندى. ەكىنشىدەن، بودانىنىڭ كۇشتى مەملەكەتتىك قۇرىلىم جاساۋىنا  ورىس پاتشالىعىنىڭ ەشقاشان جول بەرمەيتىنىن، بودان بولۋدى ءبىرجولا باعىنۋ دەپ ۇعاتىنىن، بوداندىق سۇراعان ەلدى وزىنە تۇبەگەيلى باعىندىرۋ ءۇشىن قيلى امالعا باراتىنىن بىلمەي الداندى. ۇشىنشىدەن، ءوزىنىڭ ساياسي ورەسى تايىز شىڭعىستۇقىمداس باۋىرلارىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ەلدىگىن ەمەس، جەكە باستارىنىڭ يگىلىگىن كۇيتتەۋگە بەيىم تۇرعاندىعىن، حاننىڭ سىرتىنان يمپەريا قولتىعىنا تىكەلەي كىرۋگە قۇلشىنىپ قانا قويماي، قازاق ەلىن بولشەكتەۋگە مۇددەلى ايتاققا وڭاي ەرىپ، حاننىڭ كوزىن جويۋعا تىرىساتىنىن  بىلمەي الداندى.

ءسويتىپ ول اقىرى بىتىسپەس جاۋى گەنەرال نەپليۋەۆپەن فورمالدى تۇردە تاتۋلاسىپ، حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك تۇتاستىعىنا قولداۋ كورسەتىلۋى ىقتيمال اسا بيىك دارەجەلى پارمەن بەرىلۋىنەن ۇمىتتەنىپ جۇرگەنىندە، جولىن تورىعان دۇشپانىنىڭ قاندى قانجارىنا ءتۇستى. ساياز دا ورەسىز، مانساپقۇمار،  باقتالاس سۇلتاندارمەن جانە  ورىنبورلىق گۋبەرناتورمەن كەسكىلەسكەن ساياسي كۇرەسكە تۇسكەن قازاقتىڭ ەڭ بەلگىلى، ەڭ ايگىلى، ەڭ باستى حانىن تورعاي وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىنداعى ورداسىنان ەلدەگى ىشكى ماسەلەلەردى قاراۋعا شىققان شاعىندا باس دۇشپانى باراق سۇلتان كوپ جىگىتىمەن 1748 جىلعى 1 تامىزدا شابۋىلداپ، ءولتىرىپ كەتتى. حالىق ءۇشىن، قازاقتىڭ بەلگىلى تۇلعالارى ءۇشىن، جاۋىنگەر ءباھادۇردىڭ تالاي شايقاستى بىرگە وتكىزگەن ۇزەڭگىلەس باتىرلارى ءۇشىن بۇل ورنى تولماس قازا ەدى. ال نەپليۋەۆ ءۇشىن – وتە جاعىمدى جاڭالىق بولدى. ويتكەنى ابىلقايىر حاننىڭ ولىمىنەن سوڭ ورىن الۋعا ءتيىس بيىك مارتەبەلى اۋىسىمدار قۇپيا كەڭەسشىگە اسا قاجەت ساياسي-قۇقىقتىق قۇرال بەرىپ تۇر ەدى. رەسەي بوداندىعىن مويىنداعان قازاق امىرشىلەرىن باستارىن بىرىكتىرمەي، ءىس جۇزىندە جەكە-جەكە ءبىرجولاتا باعىندىرىپ الۋعا قولايلى جاعداي تۋعان. قازاق  ەليتاسى اراسىنا ءوزارا باقتالاستىق پەن ءبىرىن ءبىرى مويىنداماۋشىلىق ۋىن ساتىمەن شاشىپ جۇرگەن گۋبەرناتور ءام قۇپيا كەڭەسشى نەپليۋەۆ 1748 جىلدىڭ قازانىندا، ابىلقايىر حاننىڭ قازاسىنان ايدان ءسال-اق استام ۋاقىت وتكەننەن  كەيىن، ورتالىققا: «ابىلقايىر سياقتى اككى ادامدار تاققا جىبەرىلمەسە، قازاق حاندىعى دەگەنىمىز تۇك تە ەمەس»، – دەپ حابارلادى...

ونىسى راس ەدى، ابىلقايىر حان ولتىرىلگەننەن كەيىن قازاق باسقارۋشى ەليتاسى ىشىنەن ورىس يمپەرياسىمەن ەلىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن ايقاساتىن ول سياقتى تۇلعا شىقپادى. قازاق ەلى ۇستىندە رەسەي پاتشالىعىنىڭ ناقتى مەملەكەتتىك-ساياسي پروتەكتسياسىن ەركىن جۇزەگە اسىراتىن ءداۋىر تۋدى. «جەكە دۇشپانى» ابىلقايىر حاننان قۇتىلعان قۇپيا كەڭەسشى گەنەرال نەپليۋەۆ ورىس-قازاق قاتىناستارى تاريحىنىڭ شىن مانىندەگى جاڭا كەزەڭىن باستاۋعا جول سالدى. ول ابىلقايىر حاننىڭ سۇيىكتى زايىبى بوپاي حانشا مەن ۇلدارىن مىناعان: بيلەر كەڭەسىندە اكەسىنىڭ ورنىنا حان بوپ سايلانعان نۇرالىنىڭ حاندىق مارتەبەسىن ورىس يمپەراتريتساسىنا بەكىتكىزىپ الۋ وتە ءتيىمدى بولادى دەگەن ويعا سەندىردى...

ورىس يمپەرياسى پروتەكتوراتى مارتەبەسىندەگى قازاق ەلىن باسىبايلى وتارى ەتۋ شارالارىن باتىل جۇزەگە اسىرا باستادى...

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz