پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جارلىعىمەن  قۇرىلعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ مۇشەلەرى ەلىمىزدىڭ جانە شەت ەلدەردىڭ ارحيۆتەرىندە اۋقىمدى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ كەلەدى. بيىلعى جىل باسىندا  ءارتۇرلى قۋعىن-سۇرگىن ساناتتارى بويىنشا جيناقتالعان 31 تومدىق قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى  مەملەكەت باسشىسىنا تانىستىرىلدى. قازىرگى تاڭدا مەمكوميسسيا قۇزىرلى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرلەسە وتىرىپ، جابىق قورلاردى، ۆەدومستۆولىق ارحيۆتەردى قۇپياسىزداندىرۋعا، ءسويتىپ قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋعا قاتىستى جۇمىستاردى جالعاستىرۋدا.

بارشاعا ءمالىم، 1930, 1932 جانە ۇلكەن تەررور جىلدارى ساياسي رەپرەسسيا قۇربانى بولعان الاشورداشىلار تۇگەلگە جۋىق اقتالعان. ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، جازىقسىز جازالانعان ءدىني قىزمەتشىلەردى، 30-شى جىلدارعى قارسىلىق قوزعالىسىنا («بانديتتەر بۇلىگىنە» ەمەس،  ىس جۇزىندە، بولشەۆيزمنىڭ حالىق مۇددەسىنە كەرەعار رەفورمالار تىقپالاعان سولاقاي بيلىگىنەن قۇتىلۋدى كوزدەگەن ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرگە) قاتىسۋشىلاردى  اقتاۋ جونىندەگى جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر.

مەمكوميسسيا الدىندا تۇرعان ماڭىزدى مىندەت – قازاقستاننىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعى، ۇلت بوستاندىعى، تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ساياسي پارتيالاردى، قوعامدىق ۇيىمداردى، سولاردىڭ قاتارىندا، جوبالىق وفيس توراعاسى سابىر قاسىموۆ اتاپ ايتقانداي («اتا-بابالارىمىزدىڭ اماناتى»، «تاڭ-شولپان» جۋرنالى، № 5, 2022 ج.، 11–22-بب.), «الاش-وردانى» دا ساياسي تۇرعىدا اقتاۋ. ياعني ونىڭ بۇگىنگى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باسى ەكەنىن جوعارى دەڭگەيدە تانۋعا قول جەتكىزۋ – پارىز...

«الاش-وردا» مەملەكەتتىلىگى قالاي دۇنيەگە كەلگەن ەدى؟

وسى ورايدا وتكەنىمىزگە شاعىن شولۋ جاساپ الايىق. قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى   (الاش قوزعالىسى) حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەي يمپەرياسىنداعى جالپىرەۆوليۋتسيالىق جانە مۇسىلمان قوزعالىستارىمەن تىعىز بايلانىستا تۋىنداپ، بىرگە دامىدى.

وتارشىلداردىڭ جەر-سۋدى تارىلتقانى ازداي، رۋحاني قىسپاعى ارتا تۇسكەنىنە بايلانىستى قازاق ەلىندەگى ءدىني قىزمەتشىلەر كوزى اشىق ازاماتتاردى اقىلداسۋ ءۇشىن باسقوسۋعا شاقىرماق بولعان. الايدا ولاردىڭ ارەكەتىن جاندارمەريا جانسىزدارىنىڭ كومەگىمەن  جىلدام اشكەرەلەدى. 1903 جىلى كوكشەتاۋ مەشىتىنىڭ يمامى ناۋان حازىرەت (ناۋرىزباي تالاسوۆ) پەن مەدرەسە مۇعالىمى شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ سوتتالىپ، ءبىرى ياكۋتياعا، ەكىنشىسى ەنيسەيگە جەر اۋدارىلدى. حالىقتى قاتتى نارازى ەتكەن وسى دەرەكتەن الاش قوزعالىسى باستاۋ العان ەدى.

1905 جىلعى پەتيتسيا ناۋقانىنا جەر-جەردەگى قازاق زيالىلارى بەلسەنە قاتىستى. 1-ءشى رەۆوليۋتسيا تولقىنىمەن بولاشاق قۇرىلىمداردىڭ پرووبرازدارى – قارقارالى وڭىرىندە از مەرزىم ءومىر سۇرگەن رەسپۋبليكالىق رەجيم، ءنىلدى كەنىشىندە شەتەل كاپيتالىنا قارسى ۇيىسقان ورىس-قازاق وداعى، ورال قالاسىندا اشىلعان تۇڭعىش قازاق ساياسي پارتياسى – بوي كورسەتتى.

جەر اۋدارىلعان ءدىني قىزمەتشىلەر العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ دۇمپۋىمەن ازاتتىق الدى. قوسشىعۇلوۆ جالپىيمپەريالىق مۇسىلماندار قوزعالىسىنا بەلسەنە قاتىستى، العاشقى ەكى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلاندى. جالپى، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس قايراتكەرلەرى ءتورت مارتە شاقىرىلعان مەمدۋمادا دا (سوڭعى ەكى شاقىرىلىمدا ءوز دەپۋتاتتارى بولماعانمەن) ەل مۇددەسىن كوزدەگەن پارلامەنتتىك كۇرەس جۇرگىزدى. گازەت-جۋرنال اشىلدى. وقۋ-اعارتۋ ىسىنە دەن قويىلدى. مۇنىڭ ءبارى الاش قوزعالىسىندا وشپەس ءىز قالدىرعان بەلەستەر بولىپ تابىلادى.

ۇلتتىق قوزعالىستىڭ اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن ايرىقشا ورىستەگەنى بەلگىلى...

اقىرى، قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى العاش پايدا بولعاننان بەرى ءبىر مۇشەلدەن استام ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، 1917 جىلعى 5–13 (گريگوريلىك كۇنتىزبەمەن 18–26) جەلتوقساندا وتكەن ءىى جالپىقازاق سەزىندە جەڭىستى شىڭىنا جەتتى: ءتورت عاسىر دەربەس ءومىر سۇرگەننەن سوڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالىپ، مۇلدەم جويىلعان قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگى وركەنيەتكە ساي جاڭعىرتىلدى.

دەموكراتيالىق رەسەي رەسپۋبليكاسىندا وتكىزىلەدى دەپ كۇتىلگەن قۇرىلتايشى جينالىستا زاڭداستىرىلۋى ىقتيمال سانالعان الاش اۆتونومياسى قۇرىلدى، اۆتونوميانىڭ «الاش-وردا» حالىق كەڭەسى (ۇلت كەڭەسى) دەپ اتالعان ۇكىمەتى سايلاندى. مىنە، وسى تاريحي وقيعانى ساياسي تۇرعىدا اقتاپ الۋ سۇرانىپ تۇر. ونى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باسى دەپ تانۋ، ءسويتىپ 1917 جىلعى 12 (25) جەلتوقساندى قازاق دەموكراتيالىق مەملەكەتىنىڭ تۋعان كۇنى رەتىندە بەلگىلەۋ ءلازىم. وسى جايتتەردى زاڭداستىرۋعا مەمكوميسسيا كۇش سالسا  جون بولار ەدى.

«الاش-وردا» مەملەكەتىن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ مويىنداۋى

1918 جىلعى ناۋرىزدا «الاشوردا» ۇلت كەڭەسىنىڭ مۇشەسى جانشا (جاھانشاھ، جاھانشا) دوسمۇحامەدوۆ  الاشتىڭ ورداسىنىڭ (ياعني ەكىنشى سەزدە سايلانعان قازاق ۇكىمەتىنىڭ) دەلەگاتسياسىن باسقارىپ، ورالدان ماسكەۋگە اتتاندى.

1918 جىلعى ناۋرىز-ساۋىردە الاشوردا دەلەگاتسياسى رەسەي سوۆناركومى باسشىلىعىمەن تۇڭعىش تا سوڭعى كەلىسسوز جۇرگىزدى. الاش اۆتونومياسىن قۇرىپ، «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىن – ۇكىمەتىن سايلاعان ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ حاتتاماسىمەن تانىسقان لەنين مەن ستالين  ونىڭ رەسەي حالىقتارىنىڭ قۇقتارى جونىندەگى سوۆەت وكىمەتى جاريا ەتكەن دەكلاراتسياعا ساي ەكەنىن اتاپ ايتتى.

قازاق اۆتونومياسى مويىندالىپ، ونى سوۆەتتىك رەلسكە ءتۇسىرۋ جوباسىن جاساۋ ءۇشىن دەلەگاتسيانىڭ كىشى سوۆناركومدا جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك جاسالدى.

ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميسساريات ىشىنەن قازاق ءبولىمى اشىلاتىن بولدى. سوندا قازاق سوۆەت اۆتونومياسىنىڭ ماسەلەلەرى  تۇبەگەيلى قاراستىرىلىپ، ازىرلەنگەن سوڭ، اۆتونوميا جاريالانادى دەگەن ۋادە بەرىلدى.

رەسەي حالكومكەڭەسى ورال وبلىستىق زەمستۆو باسقارماسىنىڭ جۇمىسىن جالعاستىرا بەرۋىن قولدادى، وبلىستاعى الاشتىق قۇرىلىمدى سوۆەت باعىتىنا اۋىستىرۋعا قاجەت قارجى ءبولدى.

ناركومناتس (ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى) ستالين توتە جەلىمەن سەمەيدەگى ورتالىق الاش-وردا باسشىلىعىمەن بايلانىستى.

***

دەلەگاتسيا ساپارعا ورال قازاقتارى وبلىستىق سەزىنىڭ شەشىمى بويىنشا شىققان. قۇرامىندا ۇلت كەڭەسىنىڭ تاعى ءبىر مۇشەسى، ورال وبلىستىق زەمستۆو باسقارماسىنىڭ توراعاسى حالەل دوسمۇحامەدوۆ پەن بىرنەشە مۇشەسى بولدى. ولار حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆلاديمير يليچ لەنيننىڭ الدىندا بايانداما جاساپ، جوعارىدا ايتىلعانداي، سوۆەت ۇكىمەتى باسشىلارىنا قازاق اۆتونومياسىن قۇرعان ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ قۇجاتتارىن تاپسىردى. زاماناۋي وزگەرىستەرگە وراي تۋىنداعان وزەكتى تالاپتاردى ورتالىق الاش-وردا اتىنان العا تارتتى.

كەزدەسۋلەر ءساتتى ءوتتى. دوسمۇحامەدوۆتەر پرەدسوۆناركوم لەنينمەن جانە ناركومناتس ستالينمەن ۇتىمدى كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. سوۆەت ۇكىمەتى الاش-وردانى مويىندادى. دوسمۇحامەدوۆتەر حالكومكەڭەستىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلاتىن ماسەلەنى الدىن الا قاراستىراتىن كىشى سوۆناركوم اتتى كەڭسەدە جۇمىس ىستەپ، سوۆەتتىك بيلىك مويىنداپ وتىرعان الاش اۆتونومياسى قۇرىلىمىن كەڭەستىك رەلسكە ۇيلەستىرۋ جوباسىن جاسادى.

الاش-وردا ۇكىمەتى («الاش-وردا» حالىق كەڭەسى) ءىى جالپىقازاق سەزىنىڭ شەشىمىنە ساي، ۇكىمەت جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن الاش قالاسىنا (زارەچنايا سلوبودكا) ورنالاسۋعا بارعان، الايدا سەمەيدەگى بولشەۆيكتەر بيلىگىمەن تۇسىنىستىك بولماعاندىقتان، ءىس جۇزىندە جۇمىسىنا كىرىسە الماي تۇرعان-دى. سول شاقتا، ماسكەۋگە جانشا دوسمۇحامەدوۆ باسقارىپ كەلگەن  دەلەگاتسيامەن بولعان كەلىسسوزدەن كەيىن، لەنين مەن ستالين سەمەيگە الاش اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتى توتە جەلىگە شاقىرعان  جەدەلحات جولدادى...

1918 جىلعى 2 ساۋىردە يوسيف ۆيسساريونوۆيچ ستالين توتە جەلى ارقىلى الاشوردا ۇكىمەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى حالەل عابباسوۆپەن سويلەستى...

ءستاليننىڭ سوۆەت ۇكىمەتى اتىنان ايتقان ءتۇيىندى ءسوزىن «اباي» جۋرنالى شىققالى جاتقان 3-ءشى ءنومىرىنىڭ مۇقاباسىنا «قۋانىش قۇتتى بولسىن!» دەپ سۇيىنشىلەتكەن تاقىرىپپەن باسىپ، ءدۇيىم جۇرتقا جاريا ەتتى. وندا ناركومناتس ستالين پرەدسوۆناركوم لەنين ەكەۋى 1917 جىلعى 2 قاراشادا قول قويعان «رەسەي حالىقتارى قۇقتارىنىڭ دەكلاراتسياسىندا» جاريا ەتىلگەن ۇلت ساياساتى پرينتسيپتەرى كۇشىندە ەكەنى ايتا كەلە، «سىزدەردىڭ وكىلدەرىڭىز بىزگە اكەلىپ تاپسىرعان جالپىقازاق سيەزىنىڭ قاۋلىسىن تۇگەلىمەن قابىل الامىز» دەپ، وسى ورايدا الاشوردانىڭ سوۆەت بيلىگىن تانۋىندا اشىق مويىندالۋعا ءتيىس حالكومكەڭەستىڭ شارتتارى مەن تىلەكتەرىن بىلدىرگەن.

ستاليننەن ەستىگەن وسىناۋ ماڭىزدى حاباردىڭ سوڭىنا جۋرنالدى شىعارۋشىلار: «اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى. ءومىرى قازاق – قازاق بولعالى كورمەگەن قۋانىش باسىڭا كەلدى، كوردىڭ. ...الاشتىڭ بالاسى، كوتەر باسىڭدى! قۋانىشىڭ قۇتتى بولسىن! تويىڭ تويعا ۇلاسسىن! ءتىرىل، الاش! سىلكىن، الاش! قۋان، الاش! جاسا، الاش!» – دەگەن شاتتىق لەپەس ءبىلدىردى. وعان  قوسا: «...بوكەيحانوۆ، عابباسوۆ، ەرمەكوۆ، مارسەكوۆ اتىنا ماسكەۋدەن تاعى تەلەگرام الدىق. «حالىق كوميسسارلارىمەن سويلەسىپ جاتىرمىز، الاشتىڭ اۆتونومياسىنا قارسىلىعى جوق. بۇگىن-ەرتەڭ الاشوردا وكىلدەرىمەن ستالين اۋىزبا-اۋىز سويلەسەدى»، – دەپ. جاھانشا، حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر، جوعارىداعى وكىلدەر وسى سابازدار ەكەن»، – دەپ جازدى.

ال «سارىارقا» گازەتىنىڭ 1918 جىلعى 35-ءشى سانىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇلت ماسەلەسىن شەشۋ جوسپارلارى جايىندا ءستاليننىڭ ايتقاندارى جانە حالكومكەڭەستىڭ قازاق سەزى شەشىمدەرىن قابىل الا وتىرىپ، قويعان شارتتارىمەن بىرگە، وعان «الاشوردا» ۇلت كەڭەسىنىڭ بەرگەن جاۋابى قوسا جاريالاندى.

جاۋاپتا: «...ۇلت جۇمىسىن باسقارۋشى حالىق كوميسسارى ءستاليننىڭ الاش اۆتونومياسى تۋرالى ايتقان ءسوزىن تەكسەرگەننەن كەيىن، سوۆەت حۇكىمەتى روسسياداعى بارلىق اۆتونوميالى حالىقتاردىڭ كىندىك حۇكىمەتى دەۋگە قاۋلى قىلىپ»، ون ءبىر بابقا الاشوردا شارتتارى تۇجىرىمدالدى. ارنايى بابتا: «قازاق-قىرعىز (سول زاماندا قازاق-ورىس جانە قازاق-قىرعىز تەرميندەرى كازاك پەن قازاق ۇعىمدارىنا سينونيم ىسپەتتى قولدانىلعان، ياعني قازاق-ورىس – كازاك, ال قازاق-قىرعىز – قازاق پەن قىرعىز دەگەندى ەمەس، تەك قازاق اتالىمىن بىلدىرەدى– ب.ق.) ىستەرى تۋرالى ەلشى حالەل ءھام جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەردى وكىل ەتتىك. ولار قازىر ماسكەۋدە اۆتونوميا تۋرالى الاشوردا اتىنان سويلەسىپ جاتىر»، – دەپ كورسەتىلدى.

«الاشوردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى ۇلت ىستەرى بويىنشا حالىق كوميسسارى ءستاليننىڭ توتە جەلى ارقىلى ايتقان «ءىى جالپىقازاق سەزى قاۋلىلارى تولىعىمەن سوۆناركومنىڭ اۆتونوميا تۋرالى دەكرەتىنە سايكەس» دەگەن مالىمدەمەسىن تالقىلاي كەلە، فەدەراتيۆتىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكانىڭ ورتالىق بيلىگىن تانىعانىن، ءسويتىپ الاش ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسىن توقتاۋسىز جاريالاۋ قاجەت ەكەنىن حابارلاعان جەدەلحات حالكومكەڭەسكە 1918 جىلعى 3 ساۋىردە سالىندى.

***

جاھانشا مەن حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر كىشى سوۆناركومدا (سول ۋاقىتتا رەسەي ۇكىمەتىنىڭ جانىنداعى تۇراقتى كوميسسيانى وسىلاي اتاعان، ول حالكومكەڭەستىڭ – ۇلكەن سوۆناركومنىڭ – قاراۋىنا جاتاتىن ماسەلەلەردى الدىن-الا قاراۋ ءۇشىن قۇرىلعان  بولاتىن) كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ شەشۋىنە قويىپ وتىرعان ۇسىنىستارىن بولشەۆيكتىك بيلىك تالاپتارىمەن ۇشتاستىرا پىسىقتاۋمەن شۇعىلدانىپ، ءتيىستى قۇجاتتار جوباسىن بىلىكتىلىكپەن دايىنداعان ەدى. سوۆناركوم (حالكومكەڭەس) قورىتىلعان ۇسىنىستاردى ماقۇلداپ،  ورال وبلىسىنداعى زەمستۆو مەكەمەلەرىنىڭ جۇمىسىن جالعاستىرا بەرۋىنە كەلىستى. 1918 جىلدىڭ 1 ساۋىرىندە وتكەن ءماجىلىسىنىڭ № 335 قاۋلىسى بويىنشا، زاۋرالەنىڭ (جايىق سىرتىنداعى) زەمستۆو مەكەمەلەرى وزدەرىنىڭ ادەتتەگى مىندەتتەرىن بۇرىنعىسىنشا اتقارا بەرەتىن بولدى. سونداي-اق، حالكومكەڭەس سول وڭىردەگى  قازاق (الاش) ۇيىمدارىن سوۆەت رەلسىنە اۋدارۋعا قاجەتتى اقشالاي قارجى ءبولىپ، دەلەگاتسيانىڭ قولىنا بەرىپ جىبەرۋگە قاۋلى الدى.

***

الاشوردا مەن سوۆەت ۇكىمەتى اراسىنداعى العاشقى تاريحي كەلىسسوزدى تابىستى جۇرگىزىپ، ۇلكەن ساياسي جەڭىسپەن ورالعا قايتىپ كەلە جاتقان دەلەگاتسيانى ساراتوۆ قالاسىنداعى دەپۋتاتتار كەڭەسى (سوۆدەپ) اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى توقتاتتى. ولارعا ورال سوۆدەپىن قۇلاتىپ، مۇشەلەرىن تۇتقىنعا العان اسكەري كازاچەستۆو ۇكىمەتىنىڭ قاماۋىنان قۇتىلىپ قاشىپ كەلگەندەر دوسمۇحامەدوۆ دەلەگاتسياسى ماسكەۋگە اسكەري ۇكىمەتتىڭ تاپسىرماسىمەن كەتتى دەگەن جورامالمەن شاعىم ايتقان بولاتىن.

الاشتىق دەلەگاتسيا مۇشەلەرى ساراتوۆ سوۆدەپشىلەرىنىڭ تالقىسىندا وزدەرىن مارتەبەلەرىنە ساي، وتە لايىقتى دارەجەدە ۇستادى. كوزقاراستارى مەن ۇستانىمدارىن دالەلدى تۇردە قورعادى. ورتالىقپەن كەلىسىمدەرىن جۇزەگە اسىرۋعا ساراتوۆ سوۆدەپشىلەرىنىڭ جاردەم بەرگەنى دۇرىس بولماعىن دايەكتەدى.

ورال دەلەگاتسياسى تۋرالى ماسەلە قاراعان ساراتوۆ اتكومىنىڭ 1918 جىلعى 17 ساۋىردەگى سوڭعى ماجىلىسىندە  جانشا دوسمۇحامەدوۆ تاعى دا سويلەدى. ماسكەۋگە ساپاردىڭ ماقساتى مەن قول جەتكىزگەن ناتيجەسىن تىلگە تيەك ەتە كەلە، ورال سوۆدەپىنىڭ قۇلاتىلعانى دەلەگاتسياعا حالكومكەڭەس قابىرعاسىندا عانا ءمالىم بولعانى جونىندە ايتىپ، ساراتوۆ سوۆدەپىمەن قالاي بىرلەسىپ جۇمىس ىستەگەندى ءجون كورەتىنىن اڭگىمەلەدى. ورال ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارىنا ۇندەۋ جازعانىن، ونى ۇشاقپەن ەلگە جەتكىزىپ، جۇرتقا تاراتۋعا ساراتوۆ سوۆدەپىنەن كومەك سۇرايتىنىن ايتتى.

جانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ اقتار قولاستىنداعى وڭىرگە ۇشاقپەن جەتكىزىلىپ، اۋىلدار مەن قالالارعا اپارىپ تاستالعان «ورال وبلىسىنىڭ جايىق سىرتىنداعى بۇتكىل قازاق زەمستۆولىق جانە قوعامدىق ۇيىمدارىنا، لاۋازىمدى تۇلعالارعا جانە بارلىق ازاماتتارعا» ارناعان سونداعى ۇندەۋىندە: «جالپىقازاقتىق «الاش-وردا» حالىق كەڭەسى رەسەي فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ سوۆەتتىك بيلىگىن مويىندادى دا، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىمەن قارىم-قاتىناس ورناتتى», – دەلىنىپ، كەلىسسوزدەردىڭ جاقسى ناتيجەسى رەتىندە: «حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ جانىنان جاقىن كۇندەردە قازاق ىستەرى جونىندە كوميسساريات قۇرىلادى دا، ەڭ قىسقا مەرزىم ىشىندە قازاق ولكەسىنىڭ اۆتونومياسى جايىندا دەكرەت جاريالانادى»، – دەگەن حابار جانە حالكومكەڭەستىڭ زەمستۆو جونىندەگى قاۋلىسى ايتىلعان-دى.

سولاردى حابارلاي وتىرىپ، جانشا دوسمۇحامەدوۆ ۇندەۋدە: «ورال وبلىسىنىڭ جايىق سىرتى بولىگىندەگى قازاقتىڭ بارلىق زەمستۆولىق جانە قوعامدىق ۇيىمدارى مەن لاۋازىمدى تۇلعالارىن، بارشا قازاقتاردى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى باعىتتالعان قوزعالىستاردىڭ ەشقايسىسىنا دا قاتىسپاۋعا، سونداي قارسىلىق قوزعالىستارعا ارالاسى بار ادامدارعا ەشقانداي كومەك كورسەتپەۋگە» شاقىرعان جانە كەڭەستىك بيلىكتىڭ قازاق ءۇشىن تيىمدىلىگىنە نازار اۋدارعان. «ەستەرىڭىزدە بولسىن، قانداس قازاق باۋىرلار، سىزدەردىڭ ۇلتتىق تاعدىردى ءوز قولدارىڭىزعا الۋ، ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعىنا يە بولۋ جونىندەگى تابيعي تىلەكتەرىڭىزگە تۇڭعىش رەت ەڭبەكشىلەردىڭ سوۆەت وكىمەتى رەسمي تۇردە قۇلاق استى، سوۆەت وكىمەتى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن جانە ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعىن مويىنداپ وتىر. ورىس پرولەتارياتىنىڭ وسىناۋ ساياسي تەكتىلىك-مارتتىگىن باعالاي بىلىڭىزدەر!» – دەگەن جۇرەكجاردى سوزدەرمەن ۇندەۋىن اياقتاپ، «جالپىقازاقتىق «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى دوس-مۇحامەدوۆ» دەپ قول قويعان.

الاشوردا دەلەگاتسياسىنىڭ سوۆناركومعا ساپارى، لەنينمەن، ستالينمەن جۇرگىزگەن كەلىسسوزى، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ الاشوردانى مويىنداعانى جايىندا بولشەۆيك، الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋىندا بولعانمەن، كەيىن ونى قولداماعان بايىرعى قايراتكەر باقىتجان قاراتاەۆتىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆتەگى «قاراتاەۆ قورىندا» ساقتاۋلى تۇرعان الاشوردا تۋرالى سىني-زەرتتەۋ ەڭبەگىندە تولىق ايتىلعان. ول ەڭبەگىندە ءتۇرلى دەرەككوزدەرمەن قاتار ساراتوۆ سوۆدەپىنىڭ 1918 جىلعى ماجىلىستەرىنىڭ حاتتامالارى كىتابىن («ساراتوۆسكي سوۆەت رابوچيح دەپۋتاتوۆ». – ساراتوۆ ق.، 1931 ج.) پايدالانعان.

سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ «الاش-وردانى» مويىنداۋىنان باستارتۋى

الايدا جانشا مەن حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر باستاعان دەلەگاتسيا ءوز مەكەنىنە – ورالعا جەتىپ ۇلگەرمەستەن سوۆەت باسشىلارى ۋادەسىنەن تايىپ كەتتى. بۇعان ورتالىق الاشوردانىڭ جەرگىلىكتى سەمەي سوۆدەپىن مويىنداماي، كەڭەس ۇكىمەتىنەن شۇعىل الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋدى سۇراۋى شەشۋشى اسەر ەتۋى ىقتيمال. جانە، ارينە، سوۆەت وكىمەتىنە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن قازاق قىزمەتكەرلەرىنەن كەلگەن: «الاششىلداردى» بولمەي، قازاققا قازىر اۆتونوميا بەرسە، «الاشورداشىلدار» يەلەنىپ كەتەدى.  «الاشوردا» العان اۆتونوميانىڭ قازاق ەڭبەكشىلەرىنە كەرەگى جوق...» (ساكەن سەيفۋللين. «تار جول، تايعاق كەشۋ»)  دەگەن ۇجىمدىق جەدەلحاتى دا سەبەپ بولدى.

سوۆەت ۇكىمەتى  جەر-جەردەگى كوميسسارلارىنا جولداعان جەدەلحاتتارىندا جانە «پراۆدا» گازەتىندە قازاق حالقىن «بۋرجۋازيالىق قاناۋشىلارىنان» قۇتىلۋعا شاقىردى. اۆتونوميانى سوۆەتتىك نەگىزدە دايىنداپ، كوپ  ۇزاماي جاريالايتىندىقتارىن حابارلادى.

ءبىرتۇتاس ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن تاپتىق نەگىزدەگى جاڭا وكىمەتتىڭ تۋى استىندا  ساقتاپ، وركەندەتۋدى كوزدەگەن الاشوردانىڭ كەلىسسوز بارىسىندا قول جەتكىزگەن كەلىسىمدەرى كەرى قاعىلدى. بولشەۆيزمنىڭ قيلى امالدارىنان سوڭ، الاشوردا 1920 جىلعى 5 ناۋرىزدا قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ قاۋلىسىمەن ءبىرجولا تاراتىلدى. ۇلتتىق بىتىمىنە، ءومىر سالتىنا كەرەعار سوۆەتتىك بيلىك قازاق حالقىنا ەندى ءىس جۇزىندە كۇشپەن تاڭىلا باستادى. سوۆەتتىك ناسيحات سودان بەرى الاشوردانى بۇقاراعا جات قۇرىلىم رەتىندە قۇلاققا ءسىڭىردى. ونىڭ ۇزاققا كەتكەن سالدارىنان تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە دە ءالى كۇنگى تولىق ارىلا الماي كەلەمىز.

***

تاۋەلسىزدىك جىلدارى الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جانە ونىڭ مونارحيا قۇلاتىلعاننان كەيىن قول جەتكىزگەن ناتيجەسى (اۆتونوميا قۇرىپ، ۇكىمەتىن سايلاۋ) ايگىلى اكادەميك-تاريحشىلار كەڭەس نۇرپەيىسوۆتىڭ، مامبەت قويگەلديەۆتىڭ، باسقا دا عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە الدەقاشان قاراستىرىلىپ، عىلىمي تۇرعىدا باعاسى بەرىلگەن. ياعني ساياسي تۇرعىدا اقتاۋعا نەگىز جەتىپ-ارتىلادى. وسى ورايدا، مەمكوميسسيا  جوعارىدا ايتىلعانداردى ەسكەرە وتىرىپ،  قوسىمشا قاجەتتى زەرتتەۋ جۇرگىزگەننەن سوڭ الاش-وردا ۇكىمەتىن ساياسي اقتاۋ ماسەلەسىن كوتەرەر دەپ سەنەمىز.

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى

Abai.kz