ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا: مۇحتار تايجان (جالعاسى)
كونفەرەنتسيا قوناعى - مۇحتار تايجان وقىرمانداردان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا جالعاستى جاۋاپ بەرىپ وتىر.
«ءبىزدىڭ حالىقتا «شۇكىرشىلىك»، «قاناعاتشىلدىق» دەيتىن تۇسىنىك بار. بىراق، بۇل تۇسىنىكتەردىڭ دە شەگى بولۋى ءتيىس. تۇنعان قازبا بايلىقتاردىڭ ۇستىندە سۋسىز، جارىقسىز، زاماناۋي تەحنيكالىق بايلانىسسىز، السىرەگەن الەۋمەتتىك جاعدايسىز وتىرىپ، «شۇكىر، زامان تىنىش، سوعىس جوق. اسپان اشىق. وسىعاندا ءتاۋبا!» دەپ وتىرا بەرۋدى قويۋ كەرەك. ولاي وتىرا بەرۋ - ەشقانداي وزگەرىستىڭ قاجەتى جوق، وسىعان دا شۇكىر دەگەن ءسوز. بۇكىل ادامزات ءومىرىمىزدى قايتسەك جاقسارتامىز دەپ كۇرەسەدى»، - دەيدى مۇحتار بولاتحانۇلى كەزەكتى ءبىر ساۋالعا بەرگەن جاۋابىندا.
- ۇلتتىق پارتيا قۇرۋ تاريحي ميسسياسىن ءوز قولىڭىزعا الۋعا قالاي قارايسىز؟
- تاريحي ميسسيا دەپ اسىرا ايتقان سياقتى. بۇل تاراپتا جۇمىس جاساپ جاتىرمىن جانە سونى جالعاستىرا بەرەمىن. حالىق بەلسەندى بولماسا، وندا ءبىزدىڭ ارەكەتتەرىمىز ەشتەڭ شىقپايدى.
كونفەرەنتسيا قوناعى - مۇحتار تايجان وقىرمانداردان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا جالعاستى جاۋاپ بەرىپ وتىر.
«ءبىزدىڭ حالىقتا «شۇكىرشىلىك»، «قاناعاتشىلدىق» دەيتىن تۇسىنىك بار. بىراق، بۇل تۇسىنىكتەردىڭ دە شەگى بولۋى ءتيىس. تۇنعان قازبا بايلىقتاردىڭ ۇستىندە سۋسىز، جارىقسىز، زاماناۋي تەحنيكالىق بايلانىسسىز، السىرەگەن الەۋمەتتىك جاعدايسىز وتىرىپ، «شۇكىر، زامان تىنىش، سوعىس جوق. اسپان اشىق. وسىعاندا ءتاۋبا!» دەپ وتىرا بەرۋدى قويۋ كەرەك. ولاي وتىرا بەرۋ - ەشقانداي وزگەرىستىڭ قاجەتى جوق، وسىعان دا شۇكىر دەگەن ءسوز. بۇكىل ادامزات ءومىرىمىزدى قايتسەك جاقسارتامىز دەپ كۇرەسەدى»، - دەيدى مۇحتار بولاتحانۇلى كەزەكتى ءبىر ساۋالعا بەرگەن جاۋابىندا.
- ۇلتتىق پارتيا قۇرۋ تاريحي ميسسياسىن ءوز قولىڭىزعا الۋعا قالاي قارايسىز؟
- تاريحي ميسسيا دەپ اسىرا ايتقان سياقتى. بۇل تاراپتا جۇمىس جاساپ جاتىرمىن جانە سونى جالعاستىرا بەرەمىن. حالىق بەلسەندى بولماسا، وندا ءبىزدىڭ ارەكەتتەرىمىز ەشتەڭ شىقپايدى.
ءبىزدىڭ حالىقتا «شۇكىرشىلىك»، «قاناعاتشىلدىق» دەيتىن تۇسىنىك بار. بىراق، بۇل تۇسىنىكتەردىڭ دە شەگى بولۋى ءتيىس. تۇنعان قازبا بايلىقتاردىڭ ۇستىندە سۋسىز، جارىقسىز، زاماناۋي تەحنيكالىق بايلانىسسىز، السىرەگەن الەۋمەتتىك جاعدايسىز وتىرىپ، «شۇكىر، زامان تىنىش، سوعىس جوق. اسپان اشىق. وسىعاندا ءتاۋبا!» دەپ وتىرا بەرۋدى قويۋ كەرەك. ولاي وتىرا بەرۋ - ەشقانداي وزگەرىستىڭ قاجەتى جوق، وسىعان دا شۇكىر دەگەن ءسوز. بۇكىل ادامزات ءومىرىمىزدى قايتسەك جاقسارتامىز دەپ كۇرەسەدى.
- بىزدە رەسەيدىڭ ىقپالى ءالى كۇشتى. ودان قۇتىلۋدىڭ جولى بار ما؟
- البەتتە، قۇتىلۋعا بولادى. وعان تەك بيلىكتىڭ نيەتى قاجەت. ماسەلەن، كابەلدى ارنالاردا نەگە ۋكراينانىڭ، گرۋزيانىڭ تەلەارنالارى جوق. قازاقستاننىڭ ونشاقتى ارناسى بار، قالعان الپىس شاقتىسى رەسەيدىكى. بۇل ساياسات پا، ساياسات. مىسالى، رەسەيدە ءبىزدىڭ ارنالار مەن گازەتتەر تارالا ما؟ ولار ءبىزدىڭ اقپاراتىمىزدى تۇتىنا ما؟ ارينە، جوق. ءتىپتى، سورلىمىز دەپ ايتساق بولادى. شىنىمەن سورلىمىز عوي، قاراڭىزشى، وزبەكستان دا، قىرعىزستاندا نەگە ونداي ەمەس؟ ءبىز عانا رەسەيدىڭ اقپاراتتىق بودانى بولىپ وتىرمىز.
- قازاقتىڭ ارقا سۇيەر وداقتاسى كىمدەر بولۋى ءتيىس؟
- تۇركى تىلدەس حالىقتار، ياعني، باۋىرلاس ەلدەر بىزگە وداقتاس بولا الادى. دەگەنمەن، ءبىز ءوز-وزىمىزگە سەنىمدى بولىپ، ءومىرىزدى وزگەرتە الاتىنداي بەلسەندى قيمىلداۋىمىز شارت.
- ەۆرازيالىق وداق جوباسىنا قاتىستى قازاقتار قانداي پوزيتسيا ۇستاعانى ءجون؟
- كەدەندىك وداقتان دا، ەۋرازيالىق وداقتان دا شىعۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، بۇل ەلىمىزگە زياندى وداقتار.
- قازاقتار يسلام ءدىنىنىڭ قاي اعىمىن ۇستانۋى ءتيىس؟ ءبىز قانداي مۇسىلمانبىز؟
- مەنىڭشە، قانداي مۇسىلمان ەكەنىن ءار قازاق ءوزى بىلەدى. ءبىزدىڭ باعزى زاماننان كەلە جاتقان ءدىنىمىز بار. جالپى، ءدىن – ادامنىڭ جەكە ءىسى. سوندىقتان، وعان بوتەن ادامنىڭ ارالاسۋىنا بولمايدى. مەن دە ءار ادامنىڭ ءدىن ۇستانىمى مەن كوزقاراسىنا ارالاسپايمىن، اقىل ايتپايمىن.
- ۇلگى تۇتار تۇلعاڭىز كىم؟
- يدەال ادام بولمايدى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، ءبارىمىز پەندەمىز عوي. ارينە، بيزنەس تە، ەكونوميكادا جانە باسقا سالالاردا ەڭبەگىنە قۇرمەتپەن قارايتىن ازاماتتار بار.
- وپپوزيتسياعا كوزقاراسىڭىز؟
- قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە مىنە، دەيتىن وپپوزيتسيانى كورىپ تۇرعان جوقپىن. ءيا، وپپوزيتسيالىق تۇلعالار بار. ولار ماقالالار جازادى، سۇحباتتار بەرەدى.
- مۇحا، قاسىم امانجول ەكەۋىڭ قوزعالىس قۇرامىز دەپ ءجۇر دەگەندەي ەدى سول نە بولدى؟
- ءبىز قازىر ءبىزدىڭ كەڭسەمىزدە وتىرمىز. ءوزىڭىز بىلەسىز، ناۋرىزدا بۇقارالىق ويىنداردان جارىس ۇيىمداستىردىق، كەدەندىك وداقتان شىعۋعا بايلانىستى رەفەندۋم وتكىزۋ باستاماسىنا اتسالىستىق، جاڭاوزەن مەن شەتپەلىكتەردى قولداپ، جاڭاوزەندەگى اسقا باردىق. ياعني، ناقتى ىسپەن اينالىسىپ ءجۇرمىز. ال، قوزعالىستىڭ ماسەلەسى الداعى ۋاقىتتا شەشىلەدى. ونىمەن دە اينالىسىپ ءجۇرمىز.
- ءسىزدى ۇلتشىل دەموكرات دەپ جوبالايمىن، قاتەلەسپەيمىن بە؟
- قاتەلەسپەيسىز.
- قازىر قارجىلىق داعدارىس دەپ شۋلاسىپ ءجۇر، شىندىعىندا ءبىز رۋحاني داعدارىسقا تاپ كەلگەن جوقپىز با؟
- ءيا، رۋحاني داعدارىس بارى راس. ماسەلەن، جاڭاوزەندە قاراپايىم ادامدارعا وق اتقاندار، قورداي اسۋىندا قار قۇرساۋىندا قالعان جولاۋشىلارعا نان مەن اراقتى 5 تەڭگەگە ساتقاندار، وسىنىڭ ءبارى رۋحاني داعدارىستىڭ قانشالىقتى تەرەڭدەپ كەتكەنىن كورسەتەدى.
- مۇحتار، ءبىزدىڭ ىشكى ساياسي جاعدايدى قالاي باعالايسىڭ؟
- مەنىڭ ويىمشا، بىزدە ىشكى ساياسات تا، يدەولوگيا دا جوق. مىسالى، ءبىز سوۆەت وكىمەتىنەن قالعان مەيرامداردى تويلاپ ءجۇرمىز. ماسەلەن، 8 ناۋرىزداي الايىق. بۇل كۇن امەريكادا جەزوكشەلەردىڭ شەرۋگە شىققان كۇنى. ليۋكسەمبۋر، كلارا تسەتكين دەيدى. كلارا تسەتكيندى اكەسى شىركەۋدەن الاستاعان. سەبەبى، ول ون التى جاسىنان باستاپ جەزوكشەلىكپەن اينالىسقان. ءوزى كوممۋنيست بولدى. كوممۋنيست بولعان سوڭ، سوۆەت وكىمەتى 8 ناۋرىزدى مەرەكە ەتىپ الدى. ال، ول مەيرام بىزگە «مۇرا» بولىپ قالدى. دۇنيەجۇزىندە 8 ناۋرىزدى ۋگاندا، رەسەي، قازاقستان جانە بۇرىنعى سوۆەت بودانىندا بولعان ەلدەر عانا تويلايدى. وزگە ەلدەر «انا كۇنى»، «ارۋلار كۇنى» دەگەن مەرەكەلەر بار. ال، ءبىز سوۆەتتەن قالعان مەيرامعا جابىسىپ ءجۇرمىز. سول سياقتى 9 مامىر – ۇلى وتان سوعىسىنىڭ جەڭىسپەن اياقتالعان كۇنى دەپ تويلايمىز. ەندى قاراپايىم لوگيكاعا سالىپ قارايىقشى، سوۆەت وداعى ءبىزدىڭ «وتانىمىز» بولاتىن بولسا، ءبىز نە سەبەپتى «وتانىمىزدان» تاۋەلسىزدىك الىپ، جاريالادىق. سوۆەت وداعى «وتانىمىز» بولسا، ول نەگە ءوز حالقىن اشتىققا ۇشىراتىپ، رەپرەسسيا جاساپ، اتوم بومباسىن جارادى؟ جوق! قازاقستان سوۆەت وداعىنىڭ وتارى بولدى. سوندىقتان، ول سوعىس – وتان سوعىسى ەمەس!
تاعى ءبىر مىسال. سوعىس اياقتالعان سوڭ، ءتورت جىلدان كەيىن 1949 جىلى سەمەيدى اتوم بومباسىن جاردى. سوندا ءبىز كىمدى جەڭدىك؟ نە، كىم ءۇشىن سوعىستىق؟ قانداي جەڭىستى تويلاپ ءجۇرمىز؟ سوندىقتان، 1941-1945 جىلعى سوعىس – ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس. وسىنىڭ ءبارى ىشكى ساياساتتىڭ جوقتىعىنىڭ دالەلى.
- قوعامنىڭ بىرلىگىن قالاي قالىپتاستىرۋعا بولادى؟
- جالپى، قوعام بىرلىگى دەگەن تۇسىنىك جوق. قوعام ەشقاشاندا بىرلىكتە بولمايدى. مىسالى، باتىس ەلدەرىندە قوعامنىڭ بىرلىگى جوق. ولاردا كەز كەزگەن ماسەلەدە اركىم ءوز پىكىرىن، كوزقاراسىن، ۇستانىمىن ايتىپ داۋلاسىپ جاتادى. بۇل – ءتىرى قوعامنىڭ قالىپتى ءومىرى. ەگەر قوعام سەرگەك، ءارتاراپتى ويلايتىن، پىكىرلەر مەن كوزقاراستارعا تولى بولسا، ول قوعام ەشكىمگە ەسەسىن جىبەرمەيدى ءارى ءار ماسەلەنىڭ ناقتى ءارى قوعامنىڭ پايداسىنا شەشىلۋىنە ىقپال ەتە الادى. ءبىزدىڭ ءارتۇرلى ماسەلەلەرگە قاتىستى پىكىرىمىزدى، ويىمىزدى ايتىپ داۋلاساتىن فەيسبۋكتاعى ءومىرىمىز دە سونداي.
- ايدوس سارىمنىڭ سوڭعى كەزدە ايتىپ جۇرگەن قازاق ۇلتشىلدىعى قازاق ءۇشىن دۇرىس پا؟
- دۇرىس. بۇرىن دا، كەيىن دە ايتقاندارىنا قوسىلامىن.
- قازاقى ءجۇرتتىڭ ىشىندە ساياسي بەلسەندىلىك كۇشەيىپ كەلە جاتىر دەپ ويلايسىڭ با؟
- ءيا، كۇشەيىپ كەلە جاتىر.
- سوڭعى كەزدە ساياسي وزگەرىستەر بولادى دەگەن وسەكتەر ءجيى ايتىلىپ كەتتى، وليگارحيالىق پارلامەنتيزم دەگەندەي، سونى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
- وليگارحيالىق پارلامەنيزم دەگەنىمىز - وليگارحتار بەلگىلى ادامعا اقشا سالىپ، پارلامەنتكە وتكىزەدى. بىراق، وزگەرىس جاساۋ – ءوز قولىمىزدا. مىسالى، سولتۇستىك كورەيانى الايىق. اكەسى – بالاسى – نەمەرەسى - باسقارىپ كەلەدى. ءبىر اۋلەتتىڭ ادامداردى اۋىسىپ كەلگەنمەن، سولتۇستىك كورەيا وزگەردى مە؟ جوق! دەمەك، ءبىر ادام ەشنارسەنى وزگەرتپەيدى. وزگەرىستى كۇتىپ وتىرا بەرۋگە بولمايدى. ءومىر ءوتىپ بارا جاتىر. ەگەر قوعام، ءبىز، وزگەرىستى قالاماساق، بەلسەندى بولماساق، ەشنارسە وزگەرمەيدى.
- مۇحتار، سەنىڭ اكەڭ - اسىل ازامات بولاتحان تامىرىندا قازاق قانى بارلار ەشقاشان ۇمىتپايتىن تاريحي تۇلعا. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ماڭدايالدى ديپلوماتى ەدى، بەتپاق بيلىك ونى سىرتقا تەپتى. ول جاقتى اڭگىمە ەتپەي-اق قويالىق، الايدا بوكەڭدى سىيلاي بىلگەن ساياساتشىلار، عالىمدار، جازۋشىلار كىمدەر؟ سەن ولارمەن ارالاس-قۇرالاسسىڭ با؟
- ارالاسىپ تۇرامىن دەپ ايتا المايمىن. وسى جەردە اقساقالدارىمىز تۋرالى ويىمدى ايتا كەتسەم. ءبىزدىڭ بۇگىنگىدەي قوعامدىق-ساياسي جۇيەگە كىرىپ، ءتۇسىپ كەتۋىمىزدە اقساقالداردىڭ دا كىنالارى بار. قازىرگى قازاقستاندى قاي جاعىنان الساقتا، جۋىندى الاڭى سياقتى. ماسەلەن، بۇگىنگى ديكاتۋرانى كىم ۇيىمداستىردى؟ ونى ءبىر ادام ىستەگەن جوق قوي. ول كەزدە اقساقالدار پارلامەنتتە وتىردى، اتا زاڭدى قابىلدادى جانە باسقا نەشە ءتۇرلى زاڭداردى قولداپ داۋىس بەردى. بارشا اعالارىمىز سونداي ىسكە باردى دەۋگە بولمايدى. بىراق، بيلىككە جاقىن، ىقپالى بار اقساقالدار سولاي ىستەدى.
رەسەيمەن ءتۇرلى وداقتارعا قۇرۋ مەن ىقپالداسۋعا قانداي اقساقال قارسى شىقتى؟ جاڭاوزەنگە كوڭىل ايتىپ كىم باردى؟ الگى اقساقالداردىڭ ەشقايسىسى بارعان جوق. سوندىقتان ولارمەن ارالاسىپ، اقىلىن تىڭدايمىن دەپ ايتا المايمىن.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
