بايىنقول اعاي قاليەۆ بيىل «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىنىڭ» 2-تومىن شىعاردى. كىتاپ 2014 جىلى شىققان «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىنىڭ» زاڭدى جالعاسى. بۇندا بۇعان دەيىن جازىلعان سوزدىكتەردە جوق، جاڭادان تابىلعان 10 290 ءسوز بەن 2195 تۇراقتى تىركەس – بارلىعى 12 485 تىلدىك بىرلىك قامتىلعان. بۇل دەگەنىمىز ءتىلىمىزدىڭ سوزدىك قورىنا 15 تومىندا جوق تاعى 12 485 تىلدىك بىرلىك قوسىلدى دەگەن ءسوز. «بۇل ءىستى مەن ىستەمەسەم، باسقا كىم ىستەيدى؟! تاۋەكەل!»، – ­دەپ باستاعان اۆتوردىڭ كىتابىن قازاق ءتىلىنىڭ بۇعان دەيىنگى سوزدىك قورىنان سىرت قالعان باعا جەتپەس بايلىعى دەپ ساناۋىمىزعا بولادى.

پروفەسسور بايىنقول قاليەۆ سيرەك قولدانىلاتىن سوزدەردى تاۋىپ، ءتىلىمىزدىڭ ءسوز بايلىعىن تولىقتىرۋىنا ەلەۋلى ەڭبەك اتقارعان. كوركەم ادەبيەتتەر مەن گازەت-جۋرنالداردان، قالا بەردى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان ىزدەپ، جيناقتاي كەلە ءتىلىمىزدىڭ قورىنا مول ۇلەس قوسقانى ءسوزسىز. تۇسىندىرمە سوزدىكتەر تىلدىك قورىمىزدىڭ كورسەتكىشى. ءتىلىمىزدىڭ لەكسيكا-گرامماتاتيكالىق، ماعىنالىق، ستيلدىك ۇلگىلەرىن كورسەتەتىن، انىقتامالىق قۇرال سانالاتىن تۇسىندىرمە سوزدىكتىڭ قىزمەتى جوعارى.  قازىرگى تىلىمىزدە جاتجۇرتتىق سوزدەر ءۇش ءتۇرلى تاسىلمەن ەنەتىندىگى تۋرالى بايىنقول قاليۇلى قاليەۆ سۇقباتىندا بىلاي كورسەتەدى: ءبىرى – ورىس تىلىندە قالاي ايتىلىپ، جازىلىپ جۇرسە، ءبىزدىڭ تىلگە ءدال سولاي ەشبىر وزگەرىسسىز قابىلدانادى: ايتي، باننەر، بلوگەر، ۆولونتەر، سمارتفون، سايد، چات، فەيسبۋك درايۆەر، يۋتۋب ت.س.س ەكىنشىسى – ءسوزدىڭ ءتۇبىرى شەت تىلىندە، ال قوسىمشاسى قازاق. ءۇشىنشىسى – قازاق ءتىلىنىڭ اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعى بويىنشا قولدانىلادى. بۇرىنعى سوزدىكتە وسى ءۇش ءتاسىل ارقىلى قابىلدانعان سوزدەردىڭ ۇشەۋىن دە العان. سونداعى ماقسات: «قايسىسى قازاق ءتىلىنىڭ باستاپقى تۇعىرىن، تابيعاتىن ساقتاپ قالا الادى; قايسىسى قازاق ءتىلىن قۇردىمعا جىبەرىپ تىنادى؟» دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندە وقىرماننىڭ وزىنە سالادى.  كۇننەن-كۇنگە جاتجۇرتتىق ۆارۆاريزم سوزدەردىڭ تىلىمىزدە شۇبارتىلىپ قولدانىلىپ جۇرگەنى سوزدىك قورىمىزدىڭ شەڭبەرىن تارىلتىپ جاتقانى راس. قازىرگى تاڭدا قانشالىقتى بۇل ماسەلەنىڭ ءورشىپ تۇرعانىن الىسقا كەتپەي-اق، كۇندەلىكتى ومىرىمىزدەن بايقايمىز. بۇل ەڭبەكتە اۆتور وسى ماسەلەلەردى وزەكتى دەپ وزگەشە قاراستىرعان. عالىمنىڭ سوزدىگىندە قوعامداعى ماڭىزدىلىق پەن ونىڭ ۇلتتىق ۇلگىسىن جاساۋ ماسەلەسى دە الدىڭعى ورىندارعا قويىلعان. باستى ماقساتى – 15 تومدىق «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە» جوق، وعان ەنبەي قالعان، بىراق قولدانىستا بار، ادەبيەتتەردە ۇشىراساتىن سوزدەر مەن تۇراقتى ءسوز تىركەستەردى ىزدەپ، ولاردى تىلدىك قورعا قوسۋ جانە تۇسىندىرمەسىن بەرۋ. كىتاپتىڭ بۇعان دەيىن جازىلعان ەڭبەكتەردەن ەرەكشەلەنەتىن تۇسى دا وسى.

«شىنىن ايتايىن، جۋرناليستەر دە، جازۋشىلار دا، تىلشىلەر دە قازاقشا جاڭا ءسوز جاساۋدىڭ ورنىنا اعىلشىن ءسوزى بولا ما، ورىس ءتىلىنىڭ ءسوزى بولا ما – ءبارىبىر تىلىمىزگە ولاردى قالاي جازىلسا، سولاي الا سالامىز. ال ءسوز جاساعىمىز كەلسە، «اتقا جەڭىل تەلپەكباي» ءبىر عانا –دىق/ دىك/تىق/ تىك دەگەن جۇرناعىمىز بار. قاي ءسوز تابىنا بولسا دا وسى جۇرناقتى جالعاي بەرەمىز. مىسالى، ابدانلىق، ابسوليۋتتىك، ابستراكتىلىك، اۆانتيۋريستىك، اۆتورلىق، اگروكليماتتىق، اكتسەپتىلىك ت.ب. وسىلاي كەتە بەرەدى»، ­– دەي كەلە اۆتور تىلىمىزدەگى شەتەلدىك اتاۋلاردىڭ بىرتىندەپ كوبەيىپ كەلە جاتقاندىعى تۋرالى جانە ەكىنشى ءبىر تۇسى – مۇندايلاردىڭ ءبارىن ۇلتتىق ءتىلدىڭ سوزدىگىنە الا بەرۋگە بولمايتىنىن، ۇلتتىق ۇعىم-تۇسىنىكتەر مەن ۇلتتىق ويدى بەينەلەيتىن قازاقشا سوزدەردىڭ جوقتىڭ قاسى ەكەنىن قىنجىلا ايتادى.

پروفەسسور بايىنقول قاليۇلى قازاقشا دىبىستالۋى بويىنشا قولدانىلعان كاپەراتىپ، ناشاندىك، پارتپەل، ءىنتىرنات، بەلەسەبەت سياقتى كىرمە سوزدەر كوركەم ادەبيەتتەردە كوپتەپ بولماسا دا، ارا تۇرا كەزدەسىپ قالاتىندىعىن ايتقان. وسى سەكىلدى سوزدەردى دە عالىم سوزدىككە ەنگىزىپ، ءتىلىمىزدى بايىتا تۇسەتىن ناعىز كىرمە سوزدەر – وسىلار دەپ كورسەتكەن. مۇنداي كىرمە سوزدەر ءتىلىمىزدى شىندىعىندا بايىتا تۇسەدى. ال كووپەراۆتيۆ، ماتريوشكا، ناچالنيك، پورتفەل، ينتەرنەت، ۆەلوسيپەد دەگەن سياقتى ورىس تىلىندە قالاي ايتىلىپ، قالاي جازىلسا، بىزدە دە سولاي قولدانىلىپ جۇرگەن سوزدەر – كىرمە سوزدەر ەمەس، ۆارۆاريزمدەر. ۆارۆاريزمدەر ءتىلىمىزدىڭ قۇرىلىم-قۇرىلىسىن ، تابيعاتىن بۇزادى، – دەيدى عالىم.

بۇل سوزدىككە كوبىرەك ۇلەس قوسقان ەڭبەك اۆتوردىڭ ءوزىنىڭ جەكە-دارا جازعان  «وسىمدىك اتاۋلارىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى» بولعان. ودان وسى سوزدىككە 750 وسىمدىك اتاۋى مەن وسىمدىك اتاۋلارى 1000-داي تۇراقتى تىركەستەر (كۇردەلى سوزدەر) الىنعان. جوق سوزدەردىڭ تابۋدىڭ ەكىنشى جولىن اۆتور «مۇقاعالي ءتىل سوزدىگى» (2019) جانە «اباي ءتىل سوزدىگى (1968) ءتارىزدى سوزدىكتەرمەن تولىقتىرعانىن ايتادى. وسىدان-اق بۇرىنعى سوزدىكشىلەردىڭ دەرەككوزدەردى ءۇستىرت قاراعانى بايقالادى.

تەك سوزدەردى تاۋىپ، تۇسىندىرمەسىن ءتىزىپ شىعۋ ەمەس. تابىلعان تىلدىك بىرلىكتەردى زەرتتەپ، زەردەلەپ، رەتتەپ، ءبىر-بىرىمەن سالىستىرىپ، ماعىنالارىن، ستيلدىك سالالارىن ايقىنداۋ، تىلىمىزدەگى ءاربىر تىرلىك بىرلىكتەردىڭ مارتەبەلەرىن انىقتاۋدا جانە ولاردىڭ ادەبي تىلدەن الاتىن ورنىن كورسەتىپ، ناقتىلاۋ دا كەرەك. عالىم ءوزىنىڭ 1-ءىنشى جانە 2-ءىنشى تومدارى بويىنشا احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا 2011 جىلى شىققان 15 تومدىق  «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە» جوق 25 820 تىلدىك بىرلىكتى تاپقان. ۇلت بولاشاعى مەن ءتىل قامى ءۇشىن مۇنداي ەرلىككە بارعان عالىمنىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالاپ، ءىسىن ۇلگى ەتۋىمىز قاجەت.

سوزدىك كوپشىلىككە جانە عىلىمي قىزمەتكەرلەر مەن قازاق ءتىلىن زەرتتەۋشىلەرگە، جۋرناليستەرگە، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلارى مەن مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە ارنالعان.

ايدا ماميرباەۆا،

مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz