(سۋلتانگازي بۋلاتوۆيچ ۆالي-حان (ۆاليحانوۆ))
(شامامەن 23 مامىر 1842...1844-1903)

كىرىسپە

قازاقتىڭ ۇلى حانى ابىلايدىڭ ايگىلى تۇسىندە ايتىلعانداي قولىنا قالام ۇستاعان ءۋالي اۋلەتىنەن شىققان داڭقتى تۇلعالار بارشىلىق ەكەنى ءسوزسىز. سول ءۋاليحانوۆتاردان تاراعان تاعى ءبىر اتاقتى، بىراق نەگە ەكەنىن كوپ اتالمايتىن، دارىپتەلمەيتىن تۇلعا جونىندە قازىرگى كۇندە كوپتەگەن قاۋەسەتتەر ايتىلۋدا. اسىرەسە شوقان تۋرالى كەيبىر سەنساتسيا قۋعىشتار ول كىسىنى «دۆوينيك چوكانا; پوسلان سپەتسيالنو دليا زابلۋجدەنيا، ا چوكانا وتپراۆيلي ۆ درۋگوە مەستو....» دەپ ت.س.س. مالىمەتتەردى ساپىرا بەرەتىن بولىپتى. وندايلارعا (رۋسسكويازىچنىيلارعا) جاۋاپ رەتىندە: «...الدىمەن ول كىسىنىڭ اتى تۋرالى ءبىلىپ الىڭدار، قازاقشا عازى، عازي، قازى، كەيدە قاجى دەگەندەر ءبىر ەسىم، ال سۇلتان دەگەنگە كەلسەك، شىققان تەگىنە بايلانىستى بەرىلگەن، سوندىقتان ورىسشا سۋلتانگازي دەپ قوسىپ ايتىلادى. ال ءومىر جولىنا كەلسەك، ارينە، كوپ تۇستارى شوقاندى قايتالايتىنداي، بىراق، بۇل كىسى كوبىنە اسكەري جولدى (عىلىم جولىنداعى دا جەتىستىكتەرى جەتەرلىكتەي، شوقان سياقتى يمپەراتورلىق گەوگرافيالىق قوعامعا مۇشە بولعان) تاڭداعان ادام. ونىڭ ۇستىنە شوقاننان 7-8 (مۇمكىن 9) جاس كىشى، سوندىقتان ەكەۋىن شاتاستىراتىن ەش جاعداي جوق...» دەپ جازعانىمىز بار.

نەگىزى، كوپ ايتىلماعاندىقتان، تاريحي وقۋلىقتاردان ورىن الماعاندىقتان، مالىمەتتەردىڭ تولىق زەرتتەلمەگەندىكتەرىنەن بۇل كىسى جۇمباق جانداي سەزىلەتىنى دە راس. ءوز باسىم بۇل كىسى جونىندە تەزەك تورە تۋرالى زەرتتەۋلەر بارىسىندا، تورەنىڭ تۋعان قىزىن العان كۇيەۋ ەكەنىن (شوقان قارىنداسىن العان) جانە «1866 جىلى، ۋەزدنوي باستىق كومەكشىسى زدورەنكونى ۇرىپ-تونادى دەگەن ايىپپەن قايىن اتاسى جانە ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىرتالاي كىسىلەرىمەن بىرگە قاپال تۇرمەسىنە قامالىپ سۇراققا الىندى...» دەگەن قىسقا مالىمەتتەردى عانا كورىپ قالعان ەدىم (كادرلىك وفيتسەر قالايشا ونداي كۇدىككە ىلىنەدى؟..). قىزىعۋشىلىق تانىتىپ ءبىراز ىزدەپ تە كوردىك، قسە بىلاي دەيدى: «ءۋاليحانوۆ عازى بولاتۇلى – اسكەري قايراتكەر، پولكوۆنيك. ءۋالي حاننىڭ ۇلكەن ۇلى عۇبايدوللانىڭ نەمەرەسى. ومبى كادەت كورپۋسىن بىتىرگەننەن كەيىن ءسىبىر اسكەري شتابىندا قىزمەت اتقارعان. پورۋچيك شەنىندە ەسكادرون باسقارىپ، ۆيلنو قالاسىنداعى پولياكتار كوتەرىلىسىن باسۋعا قاتىستى. 26 جاسىندا شتابس-روتميستر شەنىندە گەنەرال چەرنياەۆ جاساعىنىڭ قۇرامىنا الىنىپ، جەكە باتالوندى باسقاردى. وسى جورىقتان كەيىن پاتشا گۆاردياسىندا قىزمەت اتقاردى. ارنايى ەلشىلىك قۇرامىندا پاريجدە بولعان. بالاسى قازاقتىڭ العاشقى زيالىلارىنىڭ ءبىرى بولعان – دىنمۇحاممەد سۇلتانعازين». بۇل مالىمەتتەر ول كىسى تۋرالى جاۋاپتاردى ەمەس، كوپتەگەن سۇراقتاردى تۋدىراتىنداي.

جالپى ماعلۇماتتار

شىعۋ تەگىنە كەلسەك عۇبايدوللانى حان رەتىندە قىتاي يمپەرياسى ت.ب. مويىنداپ، ورىس يمپەرياسى مويىنداماي، اقىرىندا قولعا ءتۇسىرىپ، ءبىرتالاي (كەي دەرەكتەردە 90 قازاق دەپ ايتىلادى) ادامدارمەن بىرگە بەرەزوۆ قالاسىنا (1841-48 ج.ج.) جەر اۋدارعانى، قاسىمنىڭ، كەنەسارىنىڭ پاتشا بيلىگىنەن تاقتىڭ زاڭدى يەسىن بوساتىپ، قايتارۋ تۋرالى قويعان تالاپتارى بار ەكەنى جانە تۇتقىننان بوساتىلعانى تاريحتان بەلگىلى وقيعالار. ۇلى بولات سۇلتانعا كەلسەك (باسقا جانىبەك، جوشى، حانقوجا، ابىلپەيىز اتتى بالالارى بولعان), 1803...08-1866 جىلدارى ءومىر سۇرگەن، اقىندىعى دا بار، دارىندى كىسى دەگەن دەرەكتەر كەزدەسەدى. 1824 جانە 1828 جىلدارى اكەسىنىڭ جىبەرۋىمەن پەتەربۋرگتە قازاقتا حاندىق جۇيەنى ساقتاۋ جونىندەگى ماسەلەلەرمەن بارعان. 1828-37 جىلدارى كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ قىرعىز-مايلىبالتا بولىستىعىن باسقارعان. پاتشا بيلىگىنەن كوپتەگەن ماراپاتتار العانىمەن، 1855-59 جىلدارى قاتاڭ باقىلاۋعا ءتۇسىپ، 1866 جىلى قايتىس بولعان.

عازى بولاتۇلى تۋرالى 1891 جىلى «نيۆا» جۋرنالىندا، اسكەري-وفيتسەرلىك قىزمەتىنىڭ 30 جىلدىعىنا وراي شاعىن ماقالا جاريالانىپتى (قازىرگى بەلگىلى سۋرەتى قوسا بەرىلگەن). بۇل كىسى تۋرالى بارلىق مالىمەتتەر سودان تاراعان. ول كەزدە يمپەراتور مۇراگەرىنىڭ اتامان لەيب-گۆاردياسىنىڭ پولكوۆنيگى (ياعني پولكوۆنيك اسكەري شەنىن العان ءبىرىنشى قازاق) اسكەري شەنىندەگى ەڭبەك سىڭىرگەن جوعارى وفيتسەرى رەتىندە باعالانعان. رەسەيلىك مەملەكەتتىك تاريحي ءارحيۆتىڭ دەرەكتەرىندە 1903 جىلى دەمالىسقا گەنەرال-مايور شەنىندە شىققان. وسى دەرەككە سۇيەنسەك عازى بولاتۇلى، عۇبايدوللا جاڭگىروعلى شىڭعىسحاننان (1894 جىلى كاۆالەريا  گەنەرالى شەنى بەرىلگەن) كەيىنگى قازاقتان شىققان ەكىنشى اسكەري گەنەرال بولعانى (يمپەريادا سولاي قالىپتاسقاندىقتان، ازاماتتىق قىزمەتى ءۇشىن دە گەنەرال اتاقتارى ءبىراز ادامدارعا بەرىلگەنىن ۇمىتپاي ءبولىپ قارالىق)!

اكەسىن ۇستاعان سوڭ ورىس بيلىگى 16 جاسار بولاتقا كوپتەگەن سىيلىقتار تارتىپ، مايور شەنىن بەرگەن جانە كەيىنىرەك 1853 جىلى گەنەرال-گۋبەرناتور گۋستاۆ گاسفوردتىڭ ۇيعارىمىمەن توعىز جاستاعى ۇلى عازى، ومسكىگە كادەت كورپۋسىنا وقۋعا بەرىلەدى. بۇل وقۋ ورنىن 16 جاسىندا اياقتاعان عازى، كورنەت رەتىندە جەكە ءسىبىر پولكىنە قىزمەتكە جىبەرىلەدى. سەمىز-نايمان ت.ب. تايپالاردى رەسەيگە قوسۋ ءۇشىن ەرتىس جاقتا بولىپ قايتادى. سوسىن، تاپسىرمالارعا ساي، قوقان حاندىعىنان قولعا تۇسكەن الىشەر، شيگاۋلى داتحالارمەن ارنايى جۇمىس جۇرگىزگەن. 1857 جىلى ورىس بيلىگىنە ءوزىنىڭ شىققان تەگىن دالەلدەي وتىرىپ، سۇلتان اتاعىن قوسىپ ايتۋعا رۇقسات سۇرايدى، مىنە سودان باستاپ سۇلتان عازى، عازى سۇلتان (ورىسشا سۋلتانگازي، ياعني قازىرگى ورىستىلدەستەردىڭ شاتاساتىنى) اتانعان جانە كەيىن دە وسى اتىمەن بەلگىلى بولدى. 1863 جىلى جوعارىدا اتالعان كادەت كورپۋسىن تولىق بىتىرگەن بولىپ ەسەپتەلەدى. 1879-81 جىلدارى وقۋ-كاۆالەرلىك ەسكادرون قاتارىندا بولىپ، الەكساندر-ەكىنشىنىڭ تاققا وتىرۋ سالتاناتى كەزىندە بۋحارا، حيۋا حاندىقتارىنان كەلگەن وكىلدىكتەرگە جاۋاپتى-رەسمي تىلماشتىق اتقاردى. قىتاي شەكاراسىنا سان رەت بارىپ، ءتۇرلى قىتاي-ۇيعىر-دۇنگەن وكىلدىكتەرىن قارسى الدى. ورىس بيلىگىنىڭ سۇلتانعازى ءوز ەلى قوتىركول بولىستىعىنا كەلگەندە كوپتەگەن قاراپايىم حالىقتىڭ ارىزدانىپ مۇڭ-مۇقتاجدارىن ايتىپ جولىققاندىعىنا الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن قۇپيا حابارلامالار دا بار ەكەن...

سۇلتانعازى بولاتۇلى تۋرالى جازبالار جانە تاريحي قۇجاتتار

وسىنداي اتاقتى كىسى تۋرالى ءبىراز زەرتتەۋلەر، جازبالار دا بار ەكەنى بەلگىلى بولىپ وتىر (شوقان تۋرالى زەرتتەۋلەردە ۆالي-حان دەگەن فاميليانى كورىپ، اينالىپ وتپەگەندەرى بىلىنەدى، وعان جوعارىدا ايتقان «نيۆا» جۋرنالىنداعى ماقالا تۇرتكى جانە كەيىن ءبىراز ارحيۆتىك ماتەريالدار تابىلعان...). اتاپ ايتساق، الدىمەن ادەبيەتتە «جيزن زامەچاتەلنىح ليۋدەي (جزل)» توپتاما-سەرياسىندا ي. سترەلكوۆا (1983) جانە س. ديميتريەۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە سۇلتانعازى تۋرالى ءبىرتالاي مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن جانە ول كىسى كارەريست، شوقانمەن باقتالاس ادام رەتىندە سۋرەتتەلگەن. قازاقستان زەرتتەۋشىلەرى ك. ابۋوۆا، گ. كەنەسارينا، و. ونيششەنكو، ا. قاشقىمباەۆ، م. ساتەنوۆا، ك. حافيزوۆا، گ. مۋكانوۆا، ا. ميحايلوۆ ت.ب. وزدەرىنىڭ كەي ەڭبەكتەرىندە سۇلتانعازى تۋرالى مالىمەتتەردى كەلتىرە كەتكەن ەكەن. وسىلاردىڭ بارلىعىن جيناقتاپ، ءبىر ءىز-سيستەماعا تۇسىرگەن («درۋگوي ۆاليحانوۆ» ەڭبەگىندە، بۇدان ءارى «دۆ!) تاريحشى-عالىم ساۋلە ۋدەرباەۆاعا العىسىمىز شەكسىز. ەكى ءۋاليحانوۆتاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ەش باقتالاس بولماعانى تۋرالى پىكىر بىلدىرە كەلە، پوتانينمەن شوقاننىڭ سوڭعى كەزدەسۋى دەلىنەتىن وقيعادا شوقان ەمەس سۇلتانعازى ەكەنىن دە دالەلدەگەن دە وسى تاريحشى قارىنداسىمىز.

بۇل زەرتتەۋشىلەردىڭ دەنى ءورىستىلدى بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ كوپتەگەن سالت-عۇرىپتارىمىزدى بىلمەيتىندىكتەرىنەن ءبىرتالاي قاتەلەر دە جىبەرگەنىن دە بايقادىق. بوتەندەر بىزگە قاشان جاقسىلىق ويلاۋشى ەدى، سترەلكوۆا عۇبايدوللانى – اقىلى تايازداۋ... سۇلتانعازىنى – شوقاندى كورەالمايتىن، مانساپقور-كارەريست دەگەنگە شەيىن بارىپ سۋرەتتەگەن! وزىنە اتادان قالعان مۇرا اتاق-تيتۋلدى سۇراعان بولسا، سوندا مانساپقور بولعانى ما؟ قازىر شە، اقشاسى بار كەيبىرەۋ دۆورياندىقتى ساتىپ الىپ جاتسا شە؟ ال اسكەري قىزمەتتەگى شەندەرىن عازى تازا ەڭبەگىمەن، ەرلىگىمەن، ەڭ تومەننەن باستاپ بىرتىندەپ-ساتىلاپ العانى قىزمەتتىك تىزىمنەن كورىنىپ تۇر!

س. ۋدەرباەۆانىڭ ەڭبەگىمەن تانىسقان سوڭ، كوڭىلگە ۇيالاعان ءبىرتالاي سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ شوقاننىڭ التى تومدىعىن قايتا ءبىر قاراپ شىعۋعا تۋرا كەلدى. جالپى قازاقتىڭ كوپتەگەن تۇلعالارىن جانە مادەنيەت-سالت-داستۇرىمەن قوسا شوقاندى دا قازاققا اكەلگەن اكادەميك ءا. مارعۇلان دەسەك ەش قاتەلەسپەگەن بولارمىز. شوقان تانۋدى باستاۋشىلار، ءۋالي حان شەجىرەسىن جازۋشىلار ت.ب. ەڭ الدىمەن جارىقتىق الەكەڭنىڭ «شوقان تۋرالى ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ جارقىن ەستەلىگى» اتتى شاعىن، بىراق وتە ماڭىزدى ەڭبەگىن مۇقيات وقۋى قاجەت دەپ كەڭەس بەرەر ەدىم. ويتكەنى، 1958 جىلعى (قازىرگى زەرتتەۋشىلەر تۇرماق بىزدەر تۋماعانبىز دا) بۇل داپتەرىندە ۇلى عالىم ارنايى سىرىمبەتكە، قۇسمۇرىنعا بارىپ، شوقاندى اكە-شەشەلەرى كوزبەن كورگەن، بىرگە بولىپ، ساۋىق-سۇقبات قۇرعان ادامدارمەن كەزدەسىپ، ايتقاندارىن جازىپ الىپ، ءوزى ايتقانداي «شوقاننىڭ قادىرلى ۇرپاقتارىنىڭ جارقىن تۇردە ساقتالعان ەستەلىكتەرى ادەبيەت، تاريح عىلىمىنا ۇلكەن ۇلەس بولاتىن، ءبىر جارقىن ويلار. ءبىز ونى داپتەرگە بوسقا قالدىرماي، كوپشىلىكتىڭ الدىنا تارتۋدى ماقسات ەتتىك» دەگەنىن ەسكەرگەن ءجون..

عاجاپ ەڭبەكقور الەكەڭنىڭ بۇل جازباسى 1958 جىلى، 25 يۋلدە سىرىمبەتتە باستالىپ، قۇسمۇرىندى ت.ب. جەرلەردى ارالاپ، قارتتاردىڭ سوزدەرىن اينىتپاي جازىپ العانىنان باستالادى، ياعني، - كوپ اىگىمەلەردى ايتقان توقساننىڭ تورىندەگى قارت قۇلىش جاقىپتىڭ ۇلى، «...قاراعىم، مەن سەنى سىرتىڭنان جاقسى ءبىلىپ، اتىڭا قانىق ەدىم، سوندىقتان شۇيىركەلەسە باستادىم، ايتپەسە ەشكىممەن سويلەسپەيتىن ەدىم. بىلتىر بىرەۋلەر كەلىپ، شوقان، شوقان دەي بەرگەننەن باسقا سەنىڭ سۇراۋىڭداي، ويعا تۇسەرلىكتەي ەشتەڭە سۇرامادى. سوندىقتان مەن ولارعا ەشتەڭە دەي المادىم...ەسكە تۇسىرەتىندەي سۇراق بەرسە ايتامىز عوي...» دەپ باستاعان الەكەڭنىڭ سوزىنەن قازاق سالتىن، مادەنيەتىن قاتتى ساقتاعانىن، ۇستانعانىن كورەمىز (ونىڭ ۇستىنە ماقىۇلى ىدىرىسپەن (شوتا ءۋاليحاننىڭ اكەسى) دە تانىستىعى-دوستىعى بار). الەكەڭ جانە: - شوقاندى ەسىندە جاقسى ساقتاعان كىسى - سەكسەننەن اسقان جاقىپتىڭ قىزى رابيعا، اناسى ايسارىدان ء(بىزدىڭ جەتىسۋدا ايسارا دەيتىن) ەستىگەندەرىن تۇگەل ايتتى،- دەيدى.

ءا. مارعۇلان ءزۇبايىر قوقىشۇلى، سارى، جاۋار ت.ب. كوپتەگەن اقساقالدارمەن دە اڭگىمەلەسىپ سوزدەرىن جازىپ العان. بۇلاردان باسقا دا كوپتەگەن كىسىلەردىڭ ءۋاليدىڭ كوكشەدەگى ابىلاي ورداسىن اعاسى عۇبايدوللا (كەيبىر كىسىلەر ابايدوللا دەپ تە ايتقان) يەمدەنگەننەن كەيىن سىرىمبەتكە كەلگەنى، ودان قىزمەت بابىمەن قۇسمۇرىندا تۇرعانى ت.ب. سياقتى وقيعالاردان باستالاتىن ەستەلىكتەرى كەلتىرىلگەن، اكەلەرى-شەشەلەرى شوقانننىڭ نە جەپ، نە قويعانىنا شەيىن كوزبەن كورگەن. تاعى ءبىر ماڭىزدى جاعى، ول قارتتاردىڭ «شوقان پاتشاعا بارعاندا قاشعاردا ايەلىڭ قالعان ەكەن، سوعىس اشىپ الىپ كەپ بەرەيىن...» دەگەن تۇرعىداعىداي، ياعني، قازىرگى بىزدەر سياقتى قوسپالاماي، وتىرىككە، وسەك سوزگە بارماي، اتالارىن قۇر بوسقا ماقتاماي قاراپايىم سويلەيتىندىگى! بۇل ماسەلەنى دە الەكەڭ مارقۇم كەيىنگىلەرگە ءدوپ سەزدىرگەندەي.

سۇلتانعازى، ايسارا اپامىز تۋرالى الدەبىر نارسەنى ۇمىتتىم با دەپ بۇل ەڭبەكتى قايتا وقىپ شىقتىم، الايدا، بۇل جەردەگى ەستەلىكتەر تەك قانا ءۋالي، كوبىنە شىڭىس ۇرپاقتارى (ولاردىڭ كىمنەن تارايتىنى، ايەل-بالا-شاعالارى، قىزداردىڭ كىمگە كۇيەۋگە تيگەنى سياقتى قۇندى ماتەريالدار) تۋرالى بولىپ شىقتى. شوقان تۋرالى دەرەكتەر وتە كوپ، سوۆەت داۋىرىندە اتالاردان قالعان جازبا-كىتاپ-زاتتار سەكىلدى اسىل مۇرالاردىڭ قالاي قولدى بولعانى تۋرالى دا مالىمەتتەر بار. شوقاننىڭ ءبىز بىلمەيتىن تۇستارى دا قامتىلعان دەۋگە بولادى.

ءوزىم قىزىققان تەزەك تورەنىڭ قارىنداسى ايساراعا كەلسەك، قازىرگى كەيبىرەۋلەر جازاتىنداي ول جاقتا ەشقانداي قاعاجۋ كورمەگەن، كەرىسىنشە اياۋلى جار، ارداقتى انا اتانعان ەكەن («دۆ» ك. ح. جانە باسقالار ايتقانداي ايسارىنىڭ ءومىرى «دوۆولنو تراگيچنا...» ەمەس). ونى، الەكەڭ جازعان: «...ايسارىنى الىپ كەلگەندە شىڭعىس: - قاراشىعىم، شوقانىمنىڭ سۇيگەن ايەلى،- دەپ، ايالاپ وتىراتىن. وعان ارناپ ءوز ۇيىمەن تۇتاستىرىپ تاعى ءبىر ءۇي جاسادى. ...اتامىز قارتايعان كەزىندە كۇمىستەي ادەمى ساقالى بار، كوزىدىرىك كيىپ وتىراتىن، شوگىپ قالعان قاريا ەدى. جاقسى كورگەنى شوقاننىڭ ايەلى ايسارى. ول كىسى ارشىنداي سويلەيتىن اشىق كىسى ەدى، سارى بەينەلەۋ. رابيعا سياقتى ۇزىن سۇڭعاق، اشاڭ، سابىرلى كىسى ەدى...». ...«جاقىپ بولسا، شوقانداي ەمەس، اۋسارلاۋ ەدى، كادەت كورپۋسىن بىتىرمەي شىعىپ كەتتى. ءوزىنىڭ ەڭ ءبىر ەرلىك ساپارى، جەتىسۋعا 25 كىسىمەن بارعان ەدى، ءۇش قاتىنى بولدى: مانۋ تۇرلىبەكقىزى، گاكيا كەرەي ءوسىپتىڭ قىزى، ءۇشىنشىسى ايسارى، شوقاننىڭ جەسىرى. ايسارىعا رەتىمەن كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن، ءۇش بالا، ياعني، ءماريام، مالىك، رابيعا تۋدى. شىڭعىستىڭ كوزى تىرىسىندە ايسارى ونىڭ اياۋلى پەيىلىندە بولىپ، كەيىن ەنشىسى قوقىشپەن بىرگە بولدى... قولىندا شوقاننىڭ كوپ دۇنيەلەرى بار ەدى، اۋىرىپ جۇرگەن كەزىندەگى ساقالى وسىڭكىرەگەن فوتو بەينەسى دە بار ەدى. شىڭعىستان، شوقاننان، باسقا اتالارىمىزدان قالعان قىمبات دۇنيەلەر وكىمەت اۋىسقاندا جەرگە تىعىلىپ كومىلىپ، كەيىن تابىلعانى ساتىلىپ، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتتى.  التى اربا دۇنيەنى اكتيۆتەر ۆولودار قالاسىنا الىپ كەتكەن...» مىنا ەستەلىكتەردەن كورەمىز.

...سۇلتانعازىنىڭ العانى «دۆ» ءبىر-ەكى اۆتور جازعانداي تەزەك تورەنىڭ «رودستۆەننيتساسى» ەمەس، تۋعان قىزى ەدى، ال تاريحشى ساتەنوۆانىڭ («دۆ») «...سۇلتانعازى 1865 جىلى توگەرەك دەگەن جەردە (توگەرەك جەتىسۋ وبلىسى پانفيلوۆ، كەربۇلاق اۋداندارىنىڭ جەرىندە ورنالاسقان، كەيىن بولىستىق اتاندى) بولدى... 1868 جىلى ايەلى قايتىس بولدى» دەگەنى شىندىققا كەلەدى (بىراق ول كىسى قالاي، قاي جەردە قايتىس بولعانى ايتىلماپتى).

«دۆ» اۆتورىنىڭ كەلتىرگەن سۇلتانعازىنىڭ قىزمەتتىك تىزىمىندە جوعارىدا ايتقاندارىمىزدان باسقا، الاتاۋ وكرۋگىنىڭ باستىعىندا قىزمەت اتقارعانى، قازاق ميليتسياسىن باسقارعانى ت.ب. قىزمەتتەرى تۋرالى مالىمەتتەر بار. ونىمەن قاتار ف. بروكگاۋز بەن ي. ەفروننىڭ سوزدىگىندەگى: «چينگيسحانيد. ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى، ءسىبىر پاتشاسى كوشىمنىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارىنان، قىتايدىڭ ۆانى (كنياز) سانالادى. سانكت-پەتەربۋرگتەگى مۇسىلمان قايىرىمدىلىق قورىنىڭ 1890-1910 جىلدارداعى توراعاسى; لەيب گۆارديا اتامان پولكىنىڭ پولكوۆنيگى» دەگەن انىقتامانى جاريالاعان جانە ورتالىق مۇراعاتتاعى قور ف.ي.ز وپ.21. كورسەتكەن س. ۋدەرباەۆانىڭ ىزدەنگەن عىلىمي ەڭبەگىنىڭ باعاسى وتە جوعارى دەپ ەسەپتەيمىز.

...داڭقى اسقان دەيتىندەي قازاق ۇلىنىڭ سوڭى دا سونشالىقتى قارالى-ايانىشتى ءۇزىلىپتى، «دۆ» دەرەگى بويىنشا، سۇلتانعازى 1919 جىلى ەمەس، 22 يۋن 1909 جىلى سابلينوداعى ساياجايىندا (داچا) ءوز قىزمەتشىلەرىنىڭ ءۇيدى توناۋ كەزىندە وپات بولىپتى (بۇل دا ءبىر جۇمباق وقيعا ول كەزدە 1905-تەگىدەي توڭكەرىس جوق، نەلىكتەن وسىنداي قىلمىس جاسالعانى بەلگىسىز). سۇيەگى 1 يۋل كۇنى پەتەربۋرگكە جەتكىزىلىپ، سونداعى تانىمال مۇسىلماندار، اسكەري قىزمەتتەستەرى، لەيب-گۆارديا پولكىنىڭ وكىلدەرى ت.ب. قارسى الىپتى. جەرلەنگەن جەرى نوۆو-ۆولكوۆ مۇسىلمان قورىمى ەكەن، الايدا، ول بەيىتتەر قازىرگى ۋاقىتتا ءسۇرىلىپ كەتىپ جوق بولسا كەرەك...

ەكى ءۋاليحانوۆتاردىڭ تاعدىرلارىنىڭ كوپ جەرلەرى ۇقساس، ءتىپتى شتابس-روتميستر اسكەري شەندەرىن دە 25-26 جاس كەزىندە العان جانە ءبىر ويلانارلىق جاعداي چەرنياەۆتىڭ قاندى جورىعى كەزىندە ەكەۋى دە قىزمەتتەن باس تارتقان. ەكەۋى دە جەتىسۋدىڭ اتاقتى سۇلتانى تەزەك تورەگە كۇيەۋ. بۇل جونىندە تۇسىنىك بەرە كەتسەم، ايگىلى تەزەك تورە نۇرالىۇلى ابىلايحانوۆ، جەتىسۋداعى ابىلاي ۇلدارى سىعاي اۋلەتىمەن (بالاسى باتىرحان ءتاجىنىڭ قىزىن العان) دە، سوك تورە اۋلەتىمەن (نەمەرەسى ەشمۇحانبەت سوك-وگلى ابىلايحانوۆ تەزەكقىزى كۇلحاندى العان) دە قۇداندالى بولىپ كەلەدى. ۇلكەندەردەن سۇراعانىمىزدا بۇرىندارى تورە اۋلەتى جەتى اتا سالتىمەن ەمەس، شاريعات زاڭىمەن ۇيلەنە بەرەتىنىن تۇسىندىرگەن ەدى. بۇل وقيعالارعا قاراپ، ابىلاي ۇرپاقتارى قاي جەردە جۇرسە دە قاستىق-جاۋلىق جولدا ەمەس، كەرىسىنشە ءبىر-ءبىرىن قولداپ جۇرگەنىن بايقايمىز.

ءۋالي ۇرپاقتارى قاسىم ۇرپاقتارىمەن جاندارى قاس دەگەننىڭ دە اسا ءبىر ءدال ەمەستىگىن شىڭعىس سۇلتاننىڭ شوقانعا جازعان حاتىنداعى كەنەسارى-ناۋرىزباي وپات بولعان سوڭ اۋلەتتىڭ قالعان ۇلكەنى رەتىندە ەلىن جيناعان قاسىمۇلى كوشەككە شاماسى كەلگەنشە كومەكتەسىپ، پاتشا وكىمەتىنەن كەشىرىم الىپ بەرگەن وقيعا دا دالەل دەگىمىز كەلەدى...

قورىتىندى

سۇلتانعازى بولاتۇلىنىڭ اسكەري قىزمەتپەن قاتار، عىلىمي مۇراسى دا مول بولسا كەرەك (قازىرگى قاپتاعان اكادەميكتەردەي ەمەس، ول كەزدە بەكەر ادام گەوگرافيالىق قوعامعا مۇشە بولماعان، 1892). عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنشە حيۋا ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسياسىنا، قىتاي شەكاراسىنداعى كەلىسسوزدەرگە قاتىسىپ ت.ب. كوپتەگەن جەرلەردە بولىپ، ناتيجەسىندە تالاي-تالاي ەڭبەكتەر جازعان. قازىرگى عالىمدارىمىزعا سولاردى انىقتاۋ مىندەتى تۇر. جالپى العاندا الاش ارىستارى قازاقستان شەكاراسىن انىقتاعاندا ءا. بوكەيحان، ا. بايتۇرسىن ت.ب. ارداقتىلارىمىز قاتىسقان ساپارلارى ماتەريالدارىن كەڭىنەن دالەل رەتىندە قولدانعانى بەلگىلى دۇنيە دەسەك، بۇل كىسىنىڭ دە جازبالارى قۇندى دەرەكتەرگە تولى ەكەندىگى ءسوزسىز.

عالىمدارىمىز تاعى ءبىر قازاق ارىسىنىڭ ومىرىندەگى كوپتەگەن اقتاڭداق تۇستارىن اشقانىمەن، ءالى دە اشىلماعان تۇستارى، جۇمباقتارى جەتكىلىكتى. سوندىقتان كوپتەگەن سۇراقتار تۋىندايدى: مىسالى، قسە «بالاسى قازاقتىڭ العاشقى زيالىلارىنىڭ ءبىرى بولعان – دىنمۇحاممەد سۇلتانعازين» دەگەن مالىمەت تۋرالى; تۋعان باجاسى، ياعني، تەزەك تورەنىڭ تاعى ءبىر قىزىن العان پولكوۆنيك ەشمۇحامبەت ابىلايحانوۆپەن قارىم-قاتىناسى قانداي; كادرلىك وفيتسەر بولا تۇرا 1866 جىلى ورىس بيلىگى تاراپىنان نەلىكتەن جاۋاپقا تارتىلدى دەگەن سياقتى ت.ب. سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋ قازىرگى زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ مىندەتى دەيمىز.

قازاقتىڭ داڭقتى ۇلدارىنىڭ ءبىرى سۇلتانعازى بولاتۇلى ءۋاليحان قازىرگى قازاقستان تاريحىندا، اسكەري تاريحتا جانە سول زاماننىڭ مىقتى عالىمى ي. گاسپرينسكيدىڭ وزىمەن تەڭدەس دەڭگەيدەگى جان ەكەندىگى عىلىم سالاسىندا دا ويىپ تۇرىپ ءوز ورنىن الۋى كەرەك دەگەن پىكىردەمىز...

ازكەن التاي

جەتىسۋلىق

Abai.kz