قويمىرەتى قوڭىر تىرلىكپەن، مال شارۋاشىلىعىمەن كۇنەلتەتىن قازاقتىڭ بالاسى، وقۋ وقىپ، وي توقىعاننان كەيىن ناپاقاسىن الىس ۇلانباتىردان جانە وعان ەنشىلەس جاتقان نالايح، دارحان، ەردەنەت سەكىلدى ءوندىرىستى قالالاردان ىزدەدى.

قويمىرەتى قوڭىر تىرلىكپەن، مال شارۋاشىلىعىمەن كۇنەلتەتىن قازاقتىڭ بالاسى، وقۋ وقىپ، وي توقىعاننان كەيىن ناپاقاسىن الىس ۇلانباتىردان جانە وعان ەنشىلەس جاتقان نالايح، دارحان، ەردەنەت سەكىلدى ءوندىرىستى قالالاردان ىزدەدى.

جولدار – شاقىرادى

بۇگىندە ۇلانباتىردىڭ وزىندە جانە كورشىلەس قالالاردا 50 مىڭداي قازاق كۇنەلتەدى ەكەن. كوبى – كاسىپكەر، مادەنيەت جانە اقپارات سالاسىندا قىزمەت ەتەدى. موڭعوليا پارلامەنتىندە ەكى قازاق دەپۋتاتى بار جانە ۆيتسە-مينيستر دەڭگەيىنە جەتكەن قازاق ازاماتىن ولار ماقتان تۇتادى. موڭعوليانى قازاقستانمەن بايلانىستىراتىن دا وسى قازاقتار بولۋى كەرەك ەدى. الايدا بەلگىلى جانە بەلگىسىز سەبەپتەرمەن ەكى ەلدى تىكەلەي بايلانىستىراتىن جول قاتىناسى ءالى كۇنگە دەيىن جولعا قويىلماي كەلەدى. سول سەبەپتى دە ۇلانباتىرعا بارۋ ءۇشىن بىشكەك اۋەجايىنان Turkish Air lines اۋەكومپانياسى ۇشىرىپ تۇرعان ستامبۋل-بىشكەك-ۇلانباتىر ءترانزيتتى ۇشاعىمەن قاتىناۋعا تۋرا كەلەدى. ال ساپارىڭىزدى پويىزبەن جالعاستىرعىڭىز كەلسە، نوۆوسيبيرسكىنى بەتكە الىپ، ناۋشك ارقىلى جولعا شىعاسىز. ونداعى قازاقتىڭ ۇلتتىق ايماعى بايان-ولگيگە بارۋ ءۇشىن جولاۋشىلاردىڭ كوبى جەڭىل كولىكپەن، رەسەيدىڭ التاي ولكەسىن باسىپ، بارناۋل، تاۋلى التاي جوتالارىمەن قاتىنايدى.
الماتى مەن بىشكەك اراسىن جالعاپ جاتقان كۇرە جول قازاقستانداعى ەڭ ءجىبى ءتۇزۋ جولداردىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك. سوندىقتان دا، كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي جارقىراپ، جاڭبىر سىركىرەپ تۇرعانىنا قاراماستان بىشكەك اۋەجايىنا 3 ساعاتتا-اق جەتىپ كەلدىك. مەن كورگەن اۋەجايلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاراپايىمى بىشكەكتىڭ «ماناس» اۋەجايى ەكەن. ونىڭ جانىندا ۇلانباتىردىڭ شىڭعىسحان اۋە­جايى وركەنيەتكە اجەپتاۋىر جاقىن­دىعىمەن ەرەكشەلەندى. بىشكەكتىڭ اۋە­جايىندا وتىرىپ قۇلازىعان كوڭىلىم ۇلان­باتىردىڭ اۋەجايىندا ءبىرتالاي توقمەيىلسۋگە جول بەردى. قىرعىزدار مەن موڭعولداردى سالىستىرۋعا بولا ما؟ ەكى حالىقتىڭ شىعۋ تەگى ءبىر دەلىنەدى. قىرعىزدار ىستىق كول­ جاعالاۋىنا ەنەسايدان، ەنيسەي بويىنان اۋعان. ولاردىڭ مىنەز-قۇل­قى دا ۇستانعان سالتى دا تۇركى حالىق­تارىنىڭ ىشىندە موڭعولدارعا جاقىن. بىراق ءتىلى قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ ءبىر ديالەكتىسى دەيتىندەي. اەروپورتتا جولىققان ءبىر تانىسىم «قىرعىزدار قازاقشا سويلەيتىن موڭعولدار» دەپ ەدى. قىرعىز تىلىندە موڭعول سوزدەرىنىڭ كوپتەپ ۇشىراساتىنىن جۇرت ەكى حالىقتىڭ ءبىر تەكتەن شىققاندىعىنان ىزدەيدى. تۇركولوگتار قانشا مويىنداعىسى كەلمەسە دە، موڭعول دا تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرى. تەك تۇركىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى يسلامدى، موڭعولداردىڭ بۋددانى قابىلداۋى ءتۇبى ءبىر ەكى حالىقتىڭ الىستاۋىنا تۇرتكى بولدى. قىرعىزستاندا 4,5 - 5 ميلليون حالىق بار. موڭعوليادا 2,9 ميلليون. قىرعىزستان ەكى رەت رەۆوليۋتسيا جاساپ، ۇكىمەتتى باسىپ السا، موڭعوليادا دا مۇنداي رەۆوليۋتسيالار بىرنەشە دۇركىن ورىن الدى. ساراپشىلار ەكى حالىقتىڭ قانىنىڭ قىزۋلىعى اسەر ەتتى دەيدى بۇعان. بىراق بۇدان دەموكراتيانىڭ بەرىك ورنىعىپ كەتپەگەنى ايان. كەرىسىنشە حالىق ءالى كۇنگە دەيىن كەدەيلىك قامىتىنان قۇتىلا الماۋدا. اسىرەسە، بىشكەكتى باسىپ وتكەن وسى جولعى ساپارىم مەنىڭ بۇل ويىمدى بەكىتە تۇسكەندەي. حالىقارالىق «ماناس» اۋەجايى سوناۋ كەڭەستىك ءداۋىردىڭ تاڭباسىنداي اسەر ەتتى. ءتىپتى قازاقستاننىڭ وبلىستىق اۋەجايلارىنىڭ دەڭگەيىنە جەتپەيدى. كەدەن باقىلاۋ بەكەتىندە ادامداردى ءتىنتۋ پروتسەسى قولمەن جۇرگىزىلدى. شاڭ-شاڭ كىلەمىنىڭ ۇستىنە اياعىمىزدى شەشكىزدى. اۋەجايدا ينتەرنەت تە، باسقا دا وركەنيەت نىشاندارى دا بايقالمايدى. ۇلانباتىردىڭ «شىڭعىسحان» اتىنداعى حالىقارالىق اۋەجايى ونىمەن سالىستىرعاندا اجەپتاۋىر ۇلكەن ەكەن. اۋماعىنىڭ ءوزى ات شاپتىرىم. انادايدان مۇندالايتىن شىڭعىستىڭ بەينەسى دە كوز تارتادى. ەڭ باستىسى اۋەجايدا ينتەرنەتكە ەنۋ ەركىن.
بىشكەك پەن ۇلانباتىردى ۇقساستىرعان باستى نارسە – اۋەجايعا اپارار جول بولدى. جول – كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ دامۋىنىڭ كورسەتكىشى دەسەك، بۇل جاعىنان بىشكەكتىڭ دە، ۇلانباتىردىڭ دا ماقتانار جايى بولمادى. جولدار ەسكىرگەن. ءارى كوشەلەرى تىم تار. ۇلانباتىرداعى 1 ميلليون حالىقتا 300 مىڭنان استام ماشينا بار. سودان دا بولار، كۇن ۇزاققا جول كەپتەلىسى بولادى ەكەن.

«ۇلانباتىرداعى قازاقتاردى يمانعا ۇيىتسام», – دەيدى «ەل بىرلىگى» قوعامدىق قورىنىڭ جەتەكشىسى جەڭىسبەك

ۇلانباتىرداعى اۋەجايدان مەنى «ارۋلار» قوعامدىق قورىنىڭ مۇشەسى، ءانشى شۇعا سمايىلقىزى قارسى الدى. ۇلانباتىردا سوڭعى رەت بۇدان 15 جىل بۇرىن بولعان ەدىم. قالا كەلبەتى ونداعىمەن سالىستىرعاندا اجەپتاۋىر وزگەرگەن ەكەن. ءبىر قىزىعى، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك قالانى «كوشپەندىلەر قالاسى» دەپ اتاعاندى ۇناتادى ەكەن. اۋەجايدىڭ كىرە بەرىسىندە دە، شىعا بەرىسىندە دە اعىلشىن تىلىندە جازىلعان «Ulanbator: city of nomads» دەگەن جازۋلار كوز تارتادى. 
وسىندا بولعان ءتورت كۇن مەن ءۇشىن ەش بولماعان سياقتى.
اۋەلى قازاق اعايىنداردىڭ سالدىرعان مەشىتىنە ءتاۋ ەتۋ ماقساتىندا ۇلانباتىردان 45 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى نالايح قالاسىنا جول تارتتىم. ءسانى مەن سالتاناتى كەلىسكەن شاعىن حازىرەت وسپان مەشىتىنىڭ يمامى جانبوتا تياناقۇلى ءدىني ءبىلىمىن مىسىر قالاسىندا العان. وسى مەشىتتىڭ جانىنداعى قىزدار مەدرەسەسىندە 16 قىز ءتالىم الادى.
– ءبىزدىڭ ماقساتىمىز، وسىنداعى قازاق بالالارىنىڭ ءدىني ساۋاتىن اشىپ قويۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قازاق ءتىلىن دە ۇيرەتۋ، ءسويتىپ، مۇنداعى ءتىلىن، ءدىنىن ۇمىتىپ بارا جاتقان ازعانا قازاقتىڭ بەتىن بەرى قاراتۋ، – دەيدى جانبوتا تياناقۇلى. ءوزى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق ايماعى بايان-ولگيدە تۋىپ-وسكەندىكتەن قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن، مەكتەپتى قازاقشا تامامداعان. ال نالايحىداعى قازاقتارعا ارناپ مەشىت سالدىرۋعا «ەل بىرلىگى» قوعامدىق ۇيىمى مۇرىندىق بولعان ەكەن. ول ۇيىمنىڭ قۇرۋشىسى جانە جەتەكشىسى جەڭىسبەكتىڭ ايتۋىنشا العاشقى مەشىتتى ۇلانباتىردا قازاقتار شوعىرلانا ورنالاسقان تولگويت شاعىن اۋدانىندا سالعان ەكەن. بۇگىندە مۇنداعى ازعانا قازاقتىڭ يماندىلىق ورداسىنا اينالعان «حازىرەت ومار» مەشىتى ازىرگە وسى ماڭايداعى جالعىز مەشىت.
– ۇلانباتىرداعى ءدىني احۋال وتە قيىن جاعدايدا ەدى. ويتكەنى مۇنداعى قازاقتار ءتىلىن، ءدىلىن جانە ءدىنىن ۇمىتىپ بارادى. 2007 جىلى تۇركيانىڭ قايىرىمدىلىق مەكەمەلەرىنىڭ ءبىرى «دوست ەلىنىڭ» اتقارۋشى ديرەكتورى مەدجيت يىلدىرىم ۇلانباتىرعا كەلىپ، وسىنداعى العاشقى مەشىتتىڭ سالىنۋىنا تۇرتكى بولدى. سول تولگويت شاعىن اۋدانىنداعى مەشىتتىڭ اشىلۋ ءراسىمىن تۇركيا پارلامەنتىنىڭ سپيكەرى مەحمەت ءالي شاحين دەگەن كىسى ءوزى جاسادى، نالايح قالاسىنداعى مەشىتتى تۇركيانىڭ باس ءۋازىرى تايىپ ەردوگان ءوزى اشىپ بەردى، – دەيدى ول.
«ەل بىرلىگى» قوعامدىق قورى مۇندا يسلام مادەني ورتالىعىن اشىپ، وندا مەشىت، مەدرەسە جانە ايەلدەردىڭ تىگىن كۋرسىن ۇيىمداستىرىپ وتىر. نالايح قالاسى بايانولگيدەن كەيىنگى قازاقتاردىڭ ەڭ كوپ شوعىرلانعان جەرى. سول سەبەپتى دە ولار ەكىنشى مەشىتتى وسى جەرگە سالۋدى جوسپارلاپتى. ءبىر وكىنىشتىسى – تۇركيا يسلام مادەنيەتى ۇيىمدارىمەن تىعىز بايلانىسى بار بۇل ۇيىمداردىڭ قازاقستانمەن مۇلدەم بايلانىسى جوق دەۋگە بولادى. قازاقستاننان قازاق تىلىندە شىعىپ جاتقان ءدىني كىتاپتاردى ۇلانباتىرعا جەتكىزۋ دە ۇلكەن پروبلەما بولىپ وتىرعان كورىنەدى.
– قازىر استانادان مىڭداي ءدىني وقۋلىقتاردى جەتكىزە الماي وتىرمىن. نەگىزگى سەبەبى – رەسەي كەدەنىنەن ءوتۋدىڭ ماشاقاتى مول ەكەن. سول سەبەپتى دە قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىمەن رەسمي بايلانىس ورناتۋ ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى بولىپ وتىر، – دەيدى ول.
– تولعويتىداعى مەشىتتىڭ جانىنان قازاق بالالارىنا ارنالعان بالاباقشا سالىنىپ جاتىر. نەگىزىنەن بۇل مادەني ورتالىقتى سالۋداعى باس­تى ماقساتىمىز وسىنداعى ازعانا قازاقتىڭ ءتىلىن ۇمىتپاۋىنا ءسال دە بولسا سەپتىگىمىزدى تيگىزۋ. وسىندا قازاقتاردىڭ باس قوسۋىنا مۇمكىندىك جاساماقپىز. بىزدە باستى پروبلەمانىڭ ءبىرى – وقۋلىقتىڭ تاپشىلىعى.
بۇنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ەسەبى بويىنشا، نالايح قالاسىنداعى 35 مىڭ تۇرعىننىڭ 5 مىڭعا جۋىعى قازاق. قازاقتار بۇل قالاعا نەگىزىنەن وتكەن عاسىدىڭ 70-80 جىلدارى كومىر شاحتالارىندا ەڭبەك ەتۋ ماقساتىندا قونىس اۋدارعان. وتستاۆكاداعى مايور، «موڭعول-زامان» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى بازار كاجەيۇلى وسىنداعى قازاقتاردىڭ شەجىرەسىن جاساۋمەن جانە قازاق بالالارىنا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋمەن شۇعىلدانادى ەكەن. وسى ماقساتتا ول موڭعول-قازاق تىلدەرىندە ەڭ كوپ كەزدەسەتىن كۇندەلىكتى سوزدەردىڭ سوزدىگىن ءارى قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ مەتوديكاسىن جاساعان.
– وسى مەشىتتىڭ جانىنان وسىنداعى از ۇلت وكىلدەرى – قازاق بالالارىنا قازاق ءتىلىن ۇيرەتەتىن ارنايى ۇيىرمە قۇرۋدى جوسپارلاعان ەدىم. الايدا قازىر قالا اكىمشىلىگى وعان رۇقسات بەرمەي وتىر. ويتكەنى، زايىرلى ءبىلىم بەرۋ مەن ءدىني ءبىلىم بەرۋدى ءبىر بىرىمەن ارالاستىرعىسى كەلمەيدى. باسقا جەردەن ورىن تاۋىپ بەرۋگە ۋادە بەرگەن. سونى كۇتىپ ءجۇرمىن، – دەيدى ول.
بازار كاجەيۇلىنىڭ ايتۋىنشا، 1989-1993 جىلدار ارالىعىندا وسى قالادا قازاق بالالارىنا ارنالعان قازاق باستاۋىش مەكتەبى بولعان ەكەن. الايدا وسى باستاۋىشتى تامامداعان قازاق بالالارى موڭعول مەكتەبىنە كوشكەن كەزدە ول ءتىلدى يگەرە الماي، قاتارلاستارىنان كوش كەيىن قالىپ قويىپتى. سول سەبەپتى دە قازاق اتا-انالار بۇل باستاۋىش مەكتەپتى جاپتىرۋعا مۇددەلى بولعان.

جارتى الەمدى باعىندىرعان شىڭعىسحان – موڭعولداردىڭ ماقتانىشى

بۇدان وسى نالايح قالاشىعىنان 30 شاقىرىمداي قاشىقتىقتاعى شىڭعىسحان كەشەنىنە جول تارتتىق. وسى ساپارىمدا تاعى ءبىر تۇيگەنىم، موڭعولداردىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى بولار تۇلعاسىن اسقاقتاتا وتىرىپ، جاس ۇرپاقتىڭ زەردەسىنە ۇلتتىق رۋحتى سىڭىرە ءبىلۋى. كەشەننىڭ اۋماعى تىم اۋقىمدى. جالپى اۋدانى – 212 گەكتار. شىڭعىسحاننىڭ زور تۇلعاسى انايدايدان-اق مۇندالاپ، مىسىڭدى باسادى ەكەن (1- ءنشى سۋرەتتى قاراڭىز). بۇكىل الەمنىڭ جارتىسىن اتتى اسكەرىمەن-اق باعىندىرعان شىڭعىسحاننىڭ الىپ تۇلعاسى، ول مىنگەن تۇلپار جانە ونىڭ تۇعىرىمەن قوسا ەسەپتەگەندە بيىكتىگى قىرىق مەترگە جەتەتىن الىپ ەسكەرتكىشكە كەلۋشىلەردىڭ قاتارى دا كوپ ەكەن. بۇل ەسكەرتكىش كەشەنى – «شىڭعىسحان» دەپ اتالادى. ونى سالۋشىلاردىڭ باستى ماقساتى ءدال وسى كەڭ جازىققا شىڭعىسحان زامانىن سۋرەتتەيتىن الىپ قورعان سالۋ. شىڭعىسحاننىڭ الەمدى جاۋلاعان جاۋىنگەرلەرى، كوشپەلى ورداسى، سول كەزدەگى موڭعول مادەنيەتى بارلىعى دا وسى كەشەننەن ورىن تابادى دەپ جوسپارلانعان. كەشەن اۆتورى – «جەنكو تۋر بيۋرو حك» اكتسيونەرلىك قوعامى. ازىرگە بۇل الىپ كەشەننىڭ قۇرىلىسى اياقتالماپتى. شىڭعىسحاننىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشىمەن بىرگە، بولۋى ءتيىس وزگە پەرسوناجدار ءالى دە جاسالۋ بارىسىندا كورىنەدى. ەسكەرتكىشتىڭ ىشىندە الىپتىعى جاعىنان گيننەستەر كىتابىنا ەنگەن «موڭعول ەتىگى» بار (2-ءنشى سۋرەتتى قاراڭىز). بۇل ەتىكتىڭ قويىلۋىنداعى ءمان – جارتى الەمدى وسى ەتىكتىڭ ارقاسىندا جاۋلادىق دەگەن يدەيا بار. بۇل ەتىكتىڭ بيىكتىگى – 9 مەتر، ۇزىندىعى – 6 مەتر، ەنى – 2 مەتر. ونى جاساۋ ءۇشىن 225 سيىر تەرىسى مەن 4500 كەندىر، 120 شارشى مەتر كيىز، 72 شارشى مەتر پورولون، 13 تەكشە مەتر اعاش، 300 ليتر جەلىم، 180 تەكشە مەتر برەزەنت جۇمسالعان ەكەن.

قىتاي مەن رەسەيدىڭ گەوساياسي ويىنىنىڭ ارقاسىندا 1921 جىلى دەربەس مەملەكەت بولىپ، جەكە ءوز الدىنا تۋ تىككەن موڭعوليانىڭ بۇگىنگى ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايى ادام قىزىعارلىقتاي ەمەس. دەگەنمەن ولاردىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى بولار وتكەن تاريحى، ۇلى تۇلعاسى بار. ولار سول تۇلعاسىمەن ماقتانادى. سوڭعى بىرنەشە جىل كولەمىندەگى ساپارىمدا كوڭىلىمە تۇيگەنىم، تاجىكتەر – ءسومونيىن ماقتان تۇتادى، اقشاسىن ءسومونيدىڭ اتىمەن اتايدى، امەريكا دجوردج ۆاشينگتوندى ءپىر تۇتادى، دوللاردا ۆاشينگتوننىڭ سۋرەتى بار، وزبەكتەر – اقساق تەمىرگە تابىنادى، موڭعولدار – شىڭعىسحانىن اسقاقتاتادى، قىرعىزدار «ماناستى» شوڭ كورەدى. ال – قازاق؟! قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان تۇڭعىش حاندارى جانىبەك پەن كەرەيگە ارنالعان كەشەنى دە جوق. حاندار اللەياسى دا جاسالىنباعان.

اتاجۇرتپەن رۋحاني بايلانىس ءۇزىلدى

ساپارىمنىڭ ءۇشىنشى كۇنى – ۇلانباتىردا ءتۇرلى اقپارات سالاسىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن قازاقتارمەن كەزدەسۋ وتكىزۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. كەزدەسۋدى موڭعولياداعى «ارۋلار» قوعامدىق ۇيىمى مەن موڭعوليانىڭ بۇقارالىق تەلەۆيدەنيەسىنىڭ MN2 ارناسى بىرلەسىپ وتكىزدى. كەزدەسۋدە ون بەسكە جۋىق قازاقتار باس قوستى. نەگىزگى اڭگىمە – وسىنداعى قازاق رۋحانياتى جانە ونىڭ قازاقستانمەن بايلانىسى. ۇلانباتىردا كوپتەگەن قازاق جاستارى موڭعولياعا كەڭىنەن تانىمال رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردىڭ جۋرناليستەرى قاتىستى. جيىندى باستاپ ءسوز العان «ارۋلار» قوعامدىق قورىنىڭ ءتورايىمى ايناگۇل سارايقىزى اتالمىش قوعامنىڭ ۇلانباتىر جانە وعان ەنشىلەس قالالاردا تۇرىپ جاتقان قازاقتاردى رۋحاني تۇرعىدان وياتۋ ماقساتىندا ىستەپ كەلە جاتقان اۋقىمدى شارالارىنان حابار بەرە وتىرىپ، جالپى قىم-قۋىت تىرلىكتىڭ سالدارىنان ءدال وسىنداي سىر سۇحباتتاردىڭ ءجيى بولا بەرمەيتىندىگىن ءسوز ەتتى.
MN2 تەلەارناسىنىڭ اعا رەداكتورى دوسان قابدىلباري بايانولگيدە قازاقستاندىق تەلەارنالارىنىڭ ءبىرازى كورسەتىپ، قازاق اعايىنداردىڭ كوزايىمى بولىپ وتىرعانىمەن، ول ايماقتان تىس جۇرگەن قازاقتاردىڭ اقپاراتتىق ۆاكۋمدە ءومىر ءسۇرىپ وتىر­عانىن ايتا وتىرىپ، وسىنداعى قازاق جاستارى يۋنەسكو-نىڭ موڭعولياداعى بيۋروسىنىڭ قولداۋىمەن وسى MN2 ارناسىنان جەرگىلىكتى قازاقتارعا ارناپ كۇن سايىن 15-20 مينۋت قازاق تىلىندە اقپارات تاراتاتىندىعىن جەتكىزدى. اقپارات قازاق تىلىندە جانە موڭعول تىلىندە سۋبتيترمەن بەرىلەدى دەيدى ول. سونداي-اق، ەكى اپتادا ءبىر رەت جارتى ساعاتتىق «TV-تولقىن» تەلەجۋرنالى دا ەفيرگە شىعادى. سونىمەن بىرگە اپتاسىنا ءبىر رەت ەفيرگە شىعاتىن «تولقىن» راديو حابارى، كۇندەلىكتى 20 مينۋتتىق اقپاراتتىق راديو باعدارلاما دا بار ەكەن. ەلدەگى از ۇلتتاردى اقپاراتپەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا بۋرياد جانە تىۆا تىلدەرىندە دە حابارلار تاراتىلادى.
«ارۋلار» قوعامدىق قورى موڭعو­ليا­داعى قازاق ايەلدەرىنىڭ قۇقىعى جانە الەۋمەتتىك پروبلەمالارىمەن اينالىسادى، ءارى موڭعوليانىڭ بايان-ولگي ايماعىنان وزگە ەلدى مەكەندەردە تىرلىك ەتەتىن قازاقتاردى ىزدەپ، سولاردىڭ ۇلتتىق رۋحاني بولمىسىن ساقتاۋى ءۇشىن قولدارىنان كەلگەن تىرلىكتەرىن جاساپ جاتقاندىعى ءمالىم بولدى. جيىندا ءسوز العان موڭعوليا «ءبىلىم» ينستيتۋتىنىڭ قازاق بالالارىنىڭ ءبىلىم سەكتورىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ءزۇلميرا جاۋبايقىزى «ارۋلار» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ تاپسىرىسىمەن قايدا قازاق بار، سوندا بارىپ ولاردىڭ احۋا­لىمەن تانىسىپ قايتۋدى ماقسات ەتەدى ەكەن.
– سونداي ءبىر ساپارمەن قوبدا ايماعىنا بارعانىمدا، ونداعى قازاقتارعا قازاق تىلىنەن ساباق بەرەتىن ءبىر اپايدىڭ 1979 جىلعى «قازاق ءتىلى» وقۋلىعىن ءالى پايدالانىپ جۇرگەنىن كورىپ، بايان-ولگيدەگى اعايىننىڭ قارا ورمان قازاق ەكەنىنە كوزىم جەتتى، – دەيدى.
جيىنعا بايان-ولگيدەگى قازاق اقپاراتىن دامىتۋعا ۇلەس قوسىپ جۇرگەن كۇمىسبەك سايلاۋۇلى مەن ومىربەك قابايۇلى كەلىپ قاتىستى. كۇمىسبەك سايلاۋۇلى ونداعى «دەربەس» تەلەارناسىنىڭ جەتەكشىسى. ونىڭ ايتۋىنشا، بايان-ولگيدە اقپارات تاراتاتىن تەلەارنالاردىڭ سانى بىرنەشەۋ. سونداي-اق، www.baiolke.com اتتى اقپاراتتىق پورتال، www.kaznews.com, www.kazlife.com اتتى سايتتار جۇمىس ىستەيدى. ال 1965 جىلدان بەرى قاراي حابار تاراتىپ كەلە جاتقان قازاق راديوسى جۇرتپەن كۇنىنە ءبىر ساعات قاۋىشادى. «شۇعىلا» جۋرنالى جانە «جاڭا ءداۋىر» گازەتتەرى بار. ونىڭ سىرتىندا قازاقستاندىق تەلەارنالاردىڭ بارلىعى دەرلىك كورسەتەدى. ءدال وسى مۇمكىندىكتىڭ ۇلانباتىرعا جەتپەي وتىرعانىن ايتىپ قىنجىلعان www.kaznews.com, www.kazlife.com سايتتارىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى ومىربەك قابايۇلى ۇلانباتىردا سپۋتنيك ءيا كابەلدىك جەلىمەن قازاقستان تەلەارنالارىن كورە بەرۋگە نەگە بولمايدى دەگەندى زەرتتەپ كوردىم دەيدى.
– بىزدەگى كابەلدىك جۇيە 60% -تا جيىلىكتى قابىلدايدى، ال «استانا» جانە «بالاپان» تەلەارنالارى 90%-تا حابار تاراتادى ەكەن. سول سەبەپتى دە، قازىرگى كابەلدىك جۇيە قازاقستان تەلەارنالارىن قابىلداي المايدى ەكەن. ول ءۇشىن ەكى مەملەكەتتىڭ ءوزارا كەلىسىمى قاجەت كورىنەدى.
جينالعانداردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستانعا كوشىپ بارعان، موڭعوليالىق قازاقتاردىڭ اراسىنان 450-دەي جۋرناليست قازاقستاننىڭ ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارىندا قالام تەربەپ ءجۇر ەكەن. الايدا، وكىنىشتىسى، ەكى ەلدەگى قازاق جۋرناليستەردىڭ ءوزارا بايلانىسى جوقتىڭ قاسى. سونىڭ سالدارىنان اقپارات الماسۋ، ەلدەگى بولىپ جاتقان ساياسي احۋالدى زەردەلەۋ، ەكى ەلدەگى قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن وي ەلەگىنەن وتكىزۋ، ەڭ باستىسى رۋحانياتتىڭ كوشىن بىرگە سۇيرەۋ جانە موڭعولياداعى قازاقتارعا رۋحاني قولداۋ كورسەتۋ سەكىلدى ماسەلەلەر جولعا قويىلماي كەلە جاتىر. سول سەبەپتى دە، ەڭ اۋەلى ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى جولعا قويۋ ءۇشىن، جول قاتىناسىن جوندەۋ قاجەت. موڭعولياداعى قازاقستاننىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى قالىبەك قوبلاندينگە جاقىندا سەنىم گراموتاسىن تابىس ەتكەن موڭعوليا پرەزيدەنتى ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ جاقساراتىندىعىنا سەنىم ارتا وتىرىپ، جول قاتىناسى قايتادان جانداناتىندىعىنا ءۇمىت ارتقان ەكەن. قالىبەك قوبىلاندين بۇعان ەكى جاقتىڭ دا مۇددەلى ەكەندىگىن ايتىپتى. اعايىندار وسىدان ءبىراز دامەلى.

الماتى-بىشكەك-ۇلانباتىر-بىشكەك-الماتى.

"تۇركىستان" گازەتى