تاريح تەك زەرتتەۋ ءۇشىن ەمەس، ساياساتكەرلەرگە ساباق ءۇشىن دە قاجەت. تاريحتان ساباق الماۋ قانشالىقتى كىربىڭدى بولسا، تاريحي دۇرىس جولدى تابا الماۋ دا سونشالىقتى سالماقتى. سوندىقتان ءار ۇرپاق تاريحتى سارالايدى، وعان سىني كوزبەن قارايدى، كەي تۇستارىن جاڭعىرتىپ، زياندى جاعىن ەسكەرەدى − ءار زاماننىڭ كورەگەندىگى مەن ويشىلدىعى وسىندا! تاريح ءوزىن قۇرمەتتەگەندى كوككە كوتەرەدى، ەسكەرمەگەندى اياق استىنا تاستايدى − ءبارى دە ونى قالاي قابىلداعانعا بايلانىستى...

1.قازاققا كاپيتاليزم قالاي كەلدى؟

جيىرما جىل بۇرىن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. سودان بەرى تاريحقا جۇگىندىك پە، ودان ساباق الدىق پا؟ بۇگىن وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. ءسوز باسىندا مىنا ماسەلەنى ەسكەرتىپ قويۋعا ءتيىسپىز: ءبىز كوتەرگەلى وتىرعان «تاريح» – كاپيتاليزم تاريحى. سەبەبى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ەلىمىز كاپيتال بيلەگەن دامۋ سۇرلەۋىنە ءتۇستى. ياعني، قازاقستان دا الەمدىك تاريح كوشىنە ىلەستى. ەندى بىزگە «كاپيتاليزم تاريحىنان» اجىراۋ دا مۇمكىن ەمەس.

تاريح تەك زەرتتەۋ ءۇشىن ەمەس، ساياساتكەرلەرگە ساباق ءۇشىن دە قاجەت. تاريحتان ساباق الماۋ قانشالىقتى كىربىڭدى بولسا، تاريحي دۇرىس جولدى تابا الماۋ دا سونشالىقتى سالماقتى. سوندىقتان ءار ۇرپاق تاريحتى سارالايدى، وعان سىني كوزبەن قارايدى، كەي تۇستارىن جاڭعىرتىپ، زياندى جاعىن ەسكەرەدى − ءار زاماننىڭ كورەگەندىگى مەن ويشىلدىعى وسىندا! تاريح ءوزىن قۇرمەتتەگەندى كوككە كوتەرەدى، ەسكەرمەگەندى اياق استىنا تاستايدى − ءبارى دە ونى قالاي قابىلداعانعا بايلانىستى...

1.قازاققا كاپيتاليزم قالاي كەلدى؟

جيىرما جىل بۇرىن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. سودان بەرى تاريحقا جۇگىندىك پە، ودان ساباق الدىق پا؟ بۇگىن وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. ءسوز باسىندا مىنا ماسەلەنى ەسكەرتىپ قويۋعا ءتيىسپىز: ءبىز كوتەرگەلى وتىرعان «تاريح» – كاپيتاليزم تاريحى. سەبەبى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ەلىمىز كاپيتال بيلەگەن دامۋ سۇرلەۋىنە ءتۇستى. ياعني، قازاقستان دا الەمدىك تاريح كوشىنە ىلەستى. ەندى بىزگە «كاپيتاليزم تاريحىنان» اجىراۋ دا مۇمكىن ەمەس.

قازىر سانامىزدا «كاپيتاليزم ورناتتىق، نارىقتىق ەكونوميكا قالىپتاستىردىق» دەگەن پىكىر بەرىك ورنىقتى. بۇل دۇرىس پا، بۇرىس پا؟ شىنايى نارىقتىق ەكونوميكا ورناتساق، كەزىندە ك.ماركس ايتىپ كەتكەن «نارىقتىق كاپيتال زاڭدىلىقتارى» نەگە قوعام ءۇشىن جۇمىس ىستەمەي جاتىر؟ نە سەبەپتەن وسىنشا قازبا بايلىققا يە ەلدىڭ حالقى كەدەيشىلىككە ۇرىنا باستادى؟.. ارينە، بۇعان ءبىر عانا سوزبەن: «حالىقتىڭ بايلىعىن كەزدەيسوق بىرەۋلەر مالدانىپ كەتتى»، − دەپ جاۋاپ بەرە سالۋعا بولار ەدى، بىراق «قالايشا وعان جول بەردىك؟» دەگەن ەكىنشى سۇراق ءبارىبىر كولدەنەڭدەپ الدان شىعا كەلەرى ءسوزسىز.

دۇرىس، كەڭەستىك ءداۋىر بىزگە اسا ءىرى كولەمدەگى ەكونوميكالىق قۇرىلىمداردى: كەن ورىندارىن، مۇناي كوزدەرىن، زاۋىت-فابريكالاردى، دۇكەندەر مەن عيماراتتاردى جانە ت.ب. قالدىردى. بىراق ولار نارىقتىق نەگىزدەر قالانباي جاتىپ، دەرەكتيۆالىق تاسىلدەرمەن جەكە مەنشىككە كوشىرىلدى. ناتيجەسىندە سيپاتى جاعىنان «كاپيتاليزمگە» ساي كەلەتىن جاڭا جۇيە پايدا بولدى. ويتكەنى جەدەل جۇرگىزىلگەن «جەكەشەلەندىرۋ» ەكونوميكاداعى «ءوندىرىس ءتاسىلىن» وسىلاي اتاۋعا تەوريالىق تۇرعىدان نەگىز بولدى...

ال ءىس جۇزىندە قانداي كاپيتاليزمگە قول جەتكىزدىك؟ شىنىندا دا كاپيتاليزم ورناتا الدىق پا؟ وعان كۇمان كوپ. ويتكەنى ءبىزدىڭ جۇيەدە بۇرىنعى ەكونوميكالىق قۋات پەن ونىڭ الەۋەتى «مەنشىك يەلەرى» اتانعان جاڭا قوجايىندارىنا عانا قىزمەت ەتە باستادى. ال بۇل بايلىق، شىن مانىسىندە، سوتسياليستىك زامانداعى «بارلىعى حالىق ءۇشىن» دەگەن پرينتسيپكە نەگىزدەلىپ جاسالعان ەدى. ول مەيلى جاقسى، مەيلى جامان بولسىن − ايتەۋىر حالىققا قىزمەت كورسەتكەن-ءدى. ەندى شۇعىل جەكەشەلەندىرۋدەن كەيىن ول ەكونوميكالىق قۋاتتىڭ ماقساتى دا، ماعىناسى دا وزگەردى... بايلىق كۇرت بۇرىلىپ، حالىقتان شۇعىل تۇردە تەرىس قاراپ كەتتى...

ءسويتىپ، ەلدە كاپيتاليستەر توبىنىڭ «العاشقى قارلىعاشتارى» پايدا بولدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى كەڭەستىك زاماندا شارۋاشىلىق تىزگىنىن ۇستاعان، ونىڭ كولەڭكەلى تۇستارىن جەتىك مەڭگەرگەن، پايدا مەن تابىستى جاسىرۋدا تاجىريبە جيناعان، سىبايلاستىققا ءبىرشاما دايار توپتان بولاتىن. ال تاۋەلسىز مەملەكەت الدىمەن وسىلارعا حالىق ەسەبىنەن بايۋعا جاڭا مۇمكىندىكتەر اپەردى. بىراق بۇل «مۇمكىندىكتەردى» ىسكە اسىرۋشى بىردەن-ءبىر تەتىك − كوررۋپتسيا مەن قىلمىس تا قاتار ءوربىدى! قازىر وسى – «كاپيتالدىڭ جيناقتالۋى» دەپ اتالاتىن كەلەڭسىز تاريحتى كوپ ادامنىڭ ۇمىتقىسى كەلەتىنى راس – «بولار ءىس بولدى، بوياۋى ءسىڭدى»، قازبالاپ قايتەمىز! ايتسە دە، «بايلار قوعامعا بەت بۇرسا، ەل-جۇرتقا پايداسىن تيگىزسە» − دەپ ارمانداپ قويامىز...

الايدا بۇل شىندىق – جۇزەگە اسپايتىن شىندىق! سەبەبى، قوعام دا «بايلاردىڭ بايۋىمەن» قاتار جەتىلىپ، تۇرمىس دەڭگەيى ارتىپ وتىرعاندا − بۇل سوزگە قۇلاق سالۋعا بولار ەدى. بىراق ولاي بولعان جوق. ەسەسىنە بايلار مەن كەدەيلەردىڭ اراسى بۇرىنعىدان بەتەر الشاقتاۋ ۇستىندە. جاڭا كاپيتاليستەر «تاقىر كەدەيدىڭ قوينىندا تاس تىعۋلى جاتاتىنىن» ءبىلىپ وتىرسا دا − بۇل جاعدايدى وزگەرتۋگە قۇلىقسىزدىق تانىتۋدا... ولاردىڭ ەلى مەن جەرىنە تيگىزگەن پايداسى قايدا؟ كورىنبەيدى...

سەبەبى بۇل بايلىق ينتەللەكتۋالدى ەڭبەكتىڭ جەمىسى ەمەس! بۇل بايلىق بۇرىنعى ەكونوميكالىق قۋاتتى مەنشىكتەۋدەن جانە قازبا بايلىقتى ساتۋدان ءوربىپ، ودان ارى قاراي بازارلار مەن رەستوران-كافەلەر اشۋمەن جانە ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسۋمەن جالعاستى. دالىرەك ايتساق – سونىمەن عانا شەكتەلدى! ياعني، تاۋەلسىزدىك تاڭىندا ەلباسى ايتقان «ازاماتتارىمىزدىڭ ءبىر بولىگى بايىعاسىن، ولار ەل ەكونوميكاسىن العا سۇيرەيتىن، حالىقتىڭ جاعدايىن تۇزەيتىن باستى كۇشكە اينالادى» دەگەن ءۇمىت اقتالمادى...

ەندى وسىعان ۇقساس وزگە ءبىر «تاريحتى» الىپ قارايىق: ماسەلەن، 2003 جىلعى قىركۇيەك ايىندا اقش-تىڭ ەڭ باي ادامى بيلل گەيتستىڭ بايلىعى 35,9 ملرد. اقش دوللارىنا باعالاندى. گەيتس سول ۋاقىتتان بەرى كومپيۋتەر جۇيەسىنە جاڭا ماتەماتيكالىق ءتاسىلدى ەنگىزىپ، جاڭا اقپاراتتىق قوعامنىڭ ومىرگە كەلۋىنە جول اشتى، بۇل سالادا تەحنيكالىق رەۆوليۋتسيا جاسادى.

ال سول ۋاقىت شاماسىندا بىزدە دە العاشقى ميللياردەر پايدا بولدى. ارينە، ونىڭ قارجىسى گەيتستىكىنەن 20–30 ەسە تومەن، تاجىريبە دە از بولعان شىعار. ايتسە دە، ءبىزدىڭ كاپيتاليست «تەحنولوگيالىق رەۆوليۋتسيانى» تۇسىندە كورمەگەنى بىلاي تۇرسىن، وسى ۋاقىت ارالىعىندا بىردە-ءبىر ءجونى ءتۇزۋ زاۋىت سالىپ، نە جاڭا تاۋار ماركاسىن جاساي العان جوق. ول از دەسەڭىز − ءوزىن بايىتىپ جاتقان ەڭبەك ادامىنا قاراپايىم الەۋمەتتىك جاعداي جاساۋدان دا قاشىپ وتىر! بىزدە تەك ءبىر نارسە – «بايىعان ۇستىنە باي بەرۋ» ءپرينتسيپى ورنىقتى. سوندىقتان مەنشىك يەلەرى وزدەرى باسقارۋعا العان ءىرى زاۋىت-فابريكالاردىڭ بارلىق ىسكە جارامدى قۇرال-جابدىقتارىن كەسكىلەپ، جارامسىز تەمىر ەتىپ قىتايعا وتكىزدى، ال بىراق شويىنىن بالقىتىپ، تىم قۇرماعاندا قارا قازان جاساۋ ويلارىنا كىرمەدى... ال كۇنى بۇگىن باسقا تابىس كوزدەرىنەن تۇسكەن قارجىلارىن وفشورلىق ايماقتارعا تىعۋمەن اۋرەلەنۋدە! سول سەبەپتى دە ۇكىمەتتىڭ ءبىر وتىرىسىندا ەلباسى: «بۇدان بىلاي قارجىلارىڭدى وفشورعا تىعۋدى دوعارىڭدار. ول قاراجات قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە قىزمەت ەتۋى ءتيىس»، − دەپ، قاتاڭ ەسكەرتۋ ايتتى.

شىندىققا كەلسەك − ءبىزدىڭ «كاپيتاليستەردىڭ» بار جەتىستىگى، جوعارىدا ايتقانداي، بۇرىنعى وندىرىستىك الىپ عيماراتتاردى كوتەرمە بازارلارعا اينالدىرۋ، كازينولار جانە باسقا ويىن-ساۋىق وتاۋلارىن سالۋ، رەستوراندار مەن كافەلەر اشۋ عانا. ال تەك قانا ساۋدا-ساتتىق ەل ەكونوميكاسىنىڭ ۇدەمەلى دامۋىن ەشقاشان قامتاماسىز ەتپەيتىنى كلاسسيكالىق كاپيتاليزم تەورياسىندا انىق كورسەتىلگەن: ەگەر مەملەكەتتە ءوندىرىس دامىماسا، وندا حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايى كوتەرىلمەيدى، ەلدىڭ ەكونوميكالىق قۋاتى ارتپايدى. باسقاشا ايتقاندا، بۇل – ءبىر قاپ اقشانى ءبىر قالتادان ەكىنشى قالتاعا اۋىستىرىپ سالعاننان اۋىزعا ءنار قۇياتىن قولايى قاسىق عايىپتان پايدا بولا قالمايدى... مىنە، سول سەبەپتى ەلىمىزدە يننوۆاتسيالىق-يندۋستريالىق سەرپىندى دامۋ باعدارلاماسى پايدا بولدى. تەك وسىلايشا ماجبۇرلەۋ ارقىلى عانا جەكە كاپيتالدى وندىرىسكە قاراي بۇرۋ مۇمكىن ەكەنىنە كوز جەتتى. بىراق ءبىزدىڭ كاپيتاليستەر ءبارىبىر دە 49 دا 51 پايىزبەن «بيزنەستىك تاۋەكەل» دەگەندى مەملەكەتتىڭ، ياعني − حالىقتىڭ يىعىنا ءىلىپ قويدى. (نەتكەن پاتريوتيزم! الدە اقشا ءۇشىن جان پيدا دەيتىن ولەرماندىق پا؟) بىراق ول ەندى بولەك اڭگىمە...

ەندى، وكىنىشكە وراي، وسى ايتىلعانداردان مىناداي قورىتىندى جاساۋعا بولادى: بىزدەگى ۇركەر توپتىڭ «كاپيتاليستەرگە» اينالۋى ەكونوميكانىڭ ءوسۋى مەن تەحنيكالىق پروگرەستىڭ ناتيجەسى ەمەس. بۇل كوپشىلىككە تيەسىلى بايلىقتى تىكەلەي تارتىپ الۋ جولىمەن كەلگەن دۇنيە. سوندىقتان ول ەكونوميكانى قارىشتاپ دامىتا المادى. بىراق ازعانا توپتىڭ مەملەكەت پەن حالىق بايلىعى ەسەبىنەن بايۋىنا اكەلدى. بۇل ەلىنىڭ قادىرى مەن قاسيەتىن، قاسىرەتىن ۇعا المايتىن، جەڭىل ومىرگە داعدىلانعان ەرەكشە پارازيتتىك توپتىڭ پايدا بولۋىنىڭ العى شارتى. وسىنداي «ءپارازيتتىڭ» تابەتى دە جامان ەمەس: ولار ءوندىرىس اشىپ، حالىققا جۇمىس بەرىپ، جۇمىس ادامىنىڭ جاعدايىن جاساپ، دۇنيەنى تىرنەكتەپ − ەڭبەگىمەن جيعاندى مىسە تۇتپايدى، ولار بىردەن ميللياردتاردى جۇتقىسى كەلەدى! مىنەكي، بۇكىل مەملەكەت ەكونوميكاسىن مونوپوليالاپ العان «وليگارحيالىق-كلاندىق» كاپيتاليزمنىڭ شىن بەت پەردەسى وسىنداي!

2. كاپيتاليزم تاريحشىلاردىڭ كوزىمەن

تاريحشى فريدريح حايەك ءوزىنىڭ «كاپيتاليزم جانە تاريحشىلار» كىتابىندا («سوتسيۋم» باسپاسى، 2012 ج.) كاپيتال زاڭدىلىقتارى تۋرالى بىلاي دەيدى: «كاپيتالدىڭ دامۋىنىڭ باستى شارتى − اينالىمعا قاتىسۋشى جاقتاردىڭ (سۋبەكتىلەردىڭ) زاڭعا قاتاڭ باعىنۋى، الىنعان مىندەتتەمەلەرىن تياناقتى ورىنداۋى، ورىنداماعان جاعدايدا – زاڭ جۇزىندە جاۋاپ بەرۋى. كاپيتال وسىنى تالاپ ەتەدى». بايقاپ وتىرعانداي، كاپيتال بيلەگەن شىنايى نارىقتىق قوعامدا بىزدەگىدەي «اكە-كوكە» جوق. نارىققا نەگىزدەلگەن قوعامدا كاپيتال اينالىمى جەكە ءبىر ادامنىڭ قالاۋىمەن ەمەس، قوعامنىڭ سۇرانىسىنان تۋىندايتىن وبەكتيۆتى جاعدايدا جۇزەگە اسادى ەكەن. ماسەلەن، كاپيتال قاتىناسىنا تۇسكەن جاقتار اينالىمداعى قاراجاتتى ۇرلاۋ ءۇشىن مىڭ رەت ويلانادى. سەبەبى نارىقتىق ەكونوميكادا مەملەكەت اقشاسىن، نە باسقا دا تاپسىرىس بەرۋشى اقشاسىن قىمقىرۋ نەمەسە اقشانى ۇرلاپ الىپ، ساپاسىز قۇرىلىس جۇرگىزۋ جانە ت.ت. ارەكەتتەر ورىنداۋشى ءۇشىن وتە ءتيىمسىز − پايداسىنان زيانى كوپ. بۇگىن ول ءبىر ميلليون دوللار قىمقىرسا، بولاشاقتا وزىنە تاپسىرىسپەن تۇسەتىن ميلليارد دوللاردان ايىرىلارىن، ونىمەن قوسا ءوزىن وسى «اينالىمعا» كىرگىزگەن بەدەلدەن (يميدجدەن) جۇرداي بولارىن جاقسى بىلەدى. ال كاپيتال ءوز اينالىمىندا ونداي الاياقتى تەز-اق انىقتاپ الادى دا، شۇعىل دابىل كوتەرەدى. كاپيتال ءۇشىن ۇرلىق – اپات! ويتكەنى بۇنداي ارەكەت اينالىمعا قاتىسۋشى سۋبەكتىلەردىڭ ءبارىن دە ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراتادى، تىپتەن كەيبىرەۋلەرى بانكروت بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان كاپيتال اينالىمى ءوز ىشىنەن «سەنىمسىزدەردى» تەز ىعىستىرىپ شىعارادى. ال ۇرىلاردى تىپتەن دە جولاتپايدى. ال مەملەكەت كاپيتالدى، جەكە مەنشىك قۇقىن زاڭ تەتىكتەرىمەن قورعاي وتىرىپ، كاپيتالدىڭ قوعام مۇددەسىنەن الشاقتاپ كەتپەۋىن، نە ءبىر ارنادا توعىسۋىن سوتتار، پروكۋراتۋرا، پوليتسيا جانە ت.ب. ارقىلى رەتتەپ وتىرادى. وندا الاياقتارعا ەشبىر راقىم جوق! الاياق – قاشاندا الاياق! ول مەيلى ءجۇز ميللياردى بار بانكير بولسىن، باسقا بولسىن – الاياقتىعى ءۇشىن لايىقتى جازاسىن الادى! سەبەبى نارىقتىق قوعامدا قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسى (ازاماتى), ءاربىر مەملەكەتتىك قۇرىلىم وزدەرىنىڭ تۇراقتى جاعدايى كاپيتال اينالىمىنىڭ كاتاكليزمنەن اۋلاق، تۇراقتى بولعاندا عانا ءوز جاعدايىنىڭ دا تۇراقتى بولاتىنىن جاقسى بىلەدى. ياعني، كاپيتال اينالىمى مەملەكەتتىڭ «ەكونوميكالىق تىنىسىن» ايقىنداپ تۇرعاندىقتان − مۇنداعى مەملەكەتتىك نە مەملەكەتتىك ەمەس جۇيەلەردىڭ ءبارى دە «مەملەكەتشىل بولۋعا» ءماجبۇر! باسقاداي جولى جوق. سول سەبەپتى شىن نارىقتىق قوعامدا بىزدەگىدەي كوكەسىنە سەنىپ، مەملەكەتتەن بولىنگەن اقشانى قىمقىرۋ، جولعا، سۋعا، قۇرىلىسقا جانە ت.ب. بولىنگەن اقشانى تەندەردەن (قازان باسىنان) ءبولىپ الۋ («وتكاتتار»), ۇرلىق اشىلىپ قالسا − «سوتتى ساتىپ الۋ»، نە «دوكەي تانىستى («كرىشا») پايدالانىپ قۇتىلىپ كەتۋ»، نە جۇمىسشىلاردىڭ ادىلەتتى تالابىن اياق استى ەتۋ، «ادىلەتتى بەلدەن باسۋ» جانە ت.ت. قۇبىلىستار وتە سيرەك! سەبەبى شىنايى كاپيتال نارىعىنداعى سۋبەكتىلەر «ءبىر كۇنمەن» ەمەس، «بولاشاقپەن» ءومىر سۇرەدى.

ونداي قوعامدا بايلىق اياق استىنان ءارى سونشالىقتى مول كولەمدە پايدا بولا سالمايدى، تام-تۇممەن، تىرنەكتەلىپ ۇزدىكسىز ەڭبەكپەن كەلەدى. ەڭ باستىسى، «بايلىقتى تۋدىرۋ» پروتسەسىنە ءبارى دە – وليگارح – قىزمەتكەرلەر − جۇمىسشىلار بىركەلكى اتسالىسادى. باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس! سوندىقتان ونداي قوعامدا «كاپيتالدى ۇلعايتۋ» ۇلكەن ونەر ءتۇرى دەپ مويىندالادى. تەك وسىنداي جاعدايدا عانا شىنايى نارىقتىق ەكونوميكا نە «كاپيتال بيلەگەن قوعام» تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا بولار ەدى... ال بىزدە شە؟..

تاريحتان بەلگىلى، ك.ماركس ءوزىنىڭ سوتسياليستىك تەورياسىن مىناداي نەگىزدەرگە سۇيەنىپ جاسادى: «كاپيتاليزم جاعدايىندا جۇمىسشىلاردىڭ جاعدايى ناشارلاي تۇسەدى. حالىق جاپپاي كەدەيلەنىپ، مۇقتاجدىعى ارتادى. سوڭىندا قوعامنىڭ بار بايلىعى ازعانا توپتىڭ نەمەسە ءبىر عانا ادامنىڭ قولىنا شوعىرلانادى. ءسويتىپ، ودان ءارى توزۋگە بولمايتىن جاعدايعا جەتكەن جۇمىسشىلار توبىرى اشىق كۇرەسكە شىعىپ، بايلاردىڭ مۇلكىن تاركىلەيدى». (ماركس تەورياسى بويىنشا – «جۇمىسشىلاردىڭ جاعدايىن كوتەرۋگە كاپيتاليزمنىڭ ەش مۇمكىندىگى جوق»). ك.ماركس 1864 جىلى انگليادا ەڭبەكشىلەردىڭ حالىقارالىق اسسوتسياتسياسىندا سويلەگەن سوزىندە «كاسىپوداقتاردىڭ ەڭبەكشىلەردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا كومەگى تيەدى دەۋ − ءابسوليۋتتى اداسۋ» دەدى. ول جۇمىسشىلاردىڭ كاسىپوداقتارعا بىرىگۋ ارقىلى كۇرەسىن «كونسەرۆاتيۆتى» دەپ سىنادى. ول تەك جۇمىسشىلارعا عانا رەۆوليۋتسيالىق مىندەتتەر جۇكتەدى. ياعني، ونىڭ ويىنشا، كاسىپوداقتاردى جالاقىنى كوتەرۋ ەمەس، بايلىقتى مەملەكەتكە قايتارۋ (بايلىقتى تاركىلەۋ) جولىنداعى كۇرەسكە جۇمىلدىرۋ قاجەت... بىراق ونىڭ تەورياسى مىناداي قارابايىر دايەككە سۇيەندى: − «ەگەر جۇمىسشىلاردىڭ جالاقىسى كوتەرىلسە، وندا جۇمىسشىلار كۇنكورىسپەن شەكتەلمەي، وتباسىندا بالا سانىن كوبەيتەدى. بالا سانى وسكەن سوڭ، ولار كەلەشەكتە جۇمىسشى سانىن بۇرىنعىدان بەتەر كوبەيتەدى. ەندى ولاردى دا جۇمىسپەن قامتۋ كەرەك. بىراق جالاقىنى ۇنەمى كوتەرە بەرۋ مۇمكىن ەمەس. ناتيجەسىندە جالاقى مولشەرى قايتادان ولەر-ولمەس كۇنكورىس جاعدايىنا ءتۇسىپ، نارازىلىق قايتا ءورشيدى».

بايقاساق، بۇل «تەوريا» افريكا ساۆانناسىندا ءبىر-ءبىرىن جويۋ ارقىلى رەتتەلىپ وتىراتىن جانۋارلار الەمىن اينىتپاي بەينەلەيدى ەكەن. سوندىقتان كوپتەگەن عالىمدار مۇنداي كوزقاراسقا اشىقتان-اشىق قارسى شىقتى. ولار ءوز ويلارىن «ادامدار جانۋار ەمەس − ولار بالا تۋ مەن تۇرمىس جاعدايىن سانالى تۇردە رەتتەپ وتىرۋعا قابىلەتتى» دەپ تۇيىندەدى. ەندەشە، شىن مانىسىندە، تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ تۇزەلۋى ادام سانىنىڭ كوبەيۋىمەن قاتار ەلدەگى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ ارتۋىنا اكەلەدى. ال «ءومىر ءسۇرۋى دەڭگەيى» دەگەنىمىز − ءوندىرىستىڭ دامۋى، جۇمىس كۇشىنە سۇرانىستىڭ ارتۋى، ادام كاپيتالىنىڭ ءوسۋى، الەۋمەتتىك جاردەماقىنىڭ كوبەيۋى، زاڭداردىڭ ورىندالۋى، جاۋاپكەرشىلىكتىڭ بولۋى جانە ت.س.س. بۇل ىشكى نارىق سۇرانىسىن ارتتىرادى. ال ونداي ەلدىڭ ەكونوميكاسىن ۇدەمەلى دامىتۋعا قول جەتكىزۋىنە مۇمكىنشىلىگى الدەقايدا مول.

مىسالى، قازاقستاننىڭ ىشكى نارىعى تىم شاعىن بولىپ وتىرعانىن، ونىڭ وزىندىك دامۋعا جەتكىلىكسىز ەكەنى تۋرالى ۇنەمى ايتىلىپ ءجۇر. (بۇل جاعىنان قىتايدان وزار ەشكىم جوق). بۇل ماسەلەلەردىڭ شەشىمى، شىنىندا دا، كاپيتال اينالىمىنا تىكەلەي تاۋەلدى. ونى بەينەلى تۇردە بىلاي ايتۋعا بولادى: مىسالى، ينفەكتسيالىق اۋرۋ جويىلسا – حالىق سانى كوبەيەدى. الايدا ەل ەكونوميكاسىنا قۇيىلاتىن ينۆەستيتسيا دەموگرافيالىق دۇمپۋگە ساي كەلمەسە − مەملەكەت كەدەيشىلىككە قايتا ورالادى. ال ول − ينفەكتسيالىق اۋرۋدى قايتا قوزدىرىپ، دەموگرافيانى كەرى كەتىرەدى. ءسويتىپ، مەملەكەت تۇيىققا قايتا تىرەلەدى... ال تۇيىقتان شىعۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ شىعار ءبىر عانا جول بار: ول − مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق ورلەۋى ءۇشىن ءاربىر ادامعا شاققاندا قۇيىلاتىن ينۆەستيتسيا كولەمىن دەموگرافيالىق وسىممەن جانە قوعامداعى ادام كاپيتالىنىڭ وسۋىمەن ءبىر دەڭگەيدە بولۋىن ۇنەمى قامتاماسىز ەتىپ وتىرۋ. ەگەر وسى قاعيدانى بۇلجىتپاي ورىنداپ وتىرعاندا، وندا ءبىز دە قازىرگە دەيىن شاعىن-ورتا بيزنەستى دامىتىپ، زور ەكونوميكالىق-نارىقتىق قۋاتقا قول جەتكىزەر ەدىك. وندا ءبۇيتىپ «ايەلدەردىڭ زەينەتكەرلىك جاسىن 63-كە دەيىن كوتەرۋ»، «بالا تۋعاندا بەرىلەتىن جاردەماقىنى ورتا دەڭگەيگە شامالاپ قىسقارتۋ» دەپ شۋلاماي، بۇل قادامداردى «جۇمساق» تۇردە ىسكە اسىرا العان بولار ەدىك. ءتىپتى ىسكەر حالىق زەينەتاقىعا مۇقتاج بولماي قالۋى دا عاجاپ ەمەس قوي!..

تاريحتا سوعىستان كەيىنگى گەرمان، جاپون ەكونوميكالارىنىڭ تەز قالپىنا كەلۋىن «ەكونوميكالىق عاجايىپ» دەسەك تە، بۇل ەشقانداي «عاجايىپ» ەمەس. بۇل – شىنايى نارىقتىق ەكونوميكا پرينتسيپتەرىن ەنگىزۋ ەدى. مۇنداي ەكونوميكالىق «عاجايىپقا» ساليقالى ەكونوميكالىق ساياسات جۇرگىزگەن كەز كەلگەن ەل قول جەتكىزە الادى. (قازىرگى قازاقستاننىڭ مۇمكىنشىلىگى دە وتە زور). ءبىزدىڭ «كاپيتاليستەر» وسىنى ەسكەرمەي جاتىر. ءسويتىپ، شەتكە قاشىرىپ جاتقان كاپيتالدى ءوز ەلى مەن وتانىن كوركەيتۋگە جۇمساۋعا قۇلىق تانىتپاي وتىر. قازاقستان وسىعان دەيىن «كاپيتالدى زاڭداستىرۋدىڭ» («لەگاليزاتسيا») ەكى قادامىنا باردى. الايدا ول قادامدار ايتارلىقتاي ناتيجە بەرمەدى. سەبەبى: 1) اڭدىسقان «كلاندىق كاپيتاليزم» جاعدايىندا «زاڭداستىرۋدىڭ» سوڭى نەمەن اياقتالارىنا كەپىلدىك بولمادى، 2) شەتەلدەردە ولاردىڭ اقشاسىنا «قۇرمەت» جوعارى بولدى، 3) بىزدەگى كاپيتاليزم زاڭمەن قورعالماعان، كىم كۇشتى بولسا، جەم سونىكى بولاتىن قورقاۋ، جابايى كاپيتاليزم ەكەنىن «كاپيتاليزمدى ورناتۋشىلاردىڭ» وزدەرى ءبىلىپ وتىرعاندىعى بولدى! مىنەكي، ناعىز پارادوكس دەپ وسىنى ايتساق بولادى!

...پارادوكس دەمەسكە ءلاج جوق. سەبەبى، بىزدەگى كوررۋپتسيا مەن سىبايلاستىققا نەگىزدەلگەن ەكونوميكا – بايۋ كوزى عانا. ونىڭ وزگەرۋگە قۇلقى جوق. ال وزگەرتپەيىن دەسە – قوعامدا نارازىلىق ارتىپ، بايلىققا تونەر قاۋىپ ودان دا كوپ! سوندىقتان كوپشىلىك «كاپيتاليستەر» تىعىرىقتان شىعار جالعىز «سوقپاققا» تۇسۋگە ءماجبۇر، ول – قازاقستاندا جۇمىس ىستەپ، شەتەلدەردىڭ كۋرورتتارىندا ءومىر ءسۇرۋ، نەمەسە شەتەلدەردەن قۇنىن جوعالپايتىن قىمبات مۇلىكتەر، ءتىپتى فۋتبول كوماندالارىن ساتىپ الۋ...

اينالىپ كەلگەندە، قازاقستان بايلىعىنان تۋىنداعان مول قاراجات قازاقستاندىقتاردىڭ ەمەس، وزگە ەلدەردىڭ ازاماتتارىنىڭ ءومىرىن جاقسارتۋعا قىزمەت ەتىپ جاتىر دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى!

ەندى وسىعان توقتاۋ سالار كەز كەلگەنىن بيلىكتىڭ ءوزى دە تۇسىنە باستاعان سىڭايلى. بىراق قازىرگى كوررۋپتسيادا ونى تۇزەۋ وڭاي ەمەس. ماسەلەن، مگۋ-دىڭ ساياسي ەكونوميكا پروفەسسورى ا.بۋزگالين بىلاي دەيدى: «ۆ دەۆيانوستىە ۋ ناس بىلا تاك نازىۆاەمايا «شوكوۆايا تەراپيا». ۆ روسسي مى نازىۆاەم ەيو ي يناچە – «شوك بەز تەراپي»: شوك مى يسپىتالي ي دو سيح پور جديوم، كوگدا جە بۋدەت تەراپيا، كوگدا جە مى ۆىزدوروۆەەم. نو، ۋۆى، سو زدوروۆەم ۋ ناس دو سيح پور نەۆاجنو. «شوكوۆايا تەراپيا» بىلا پوپىتكوي ۆسەگو زا نەسكولكو لەت پروۆەستي پولنۋيۋ پريۆاتيزاتسيۋ ي زا ودين دەن وتپۋستيت تسەنى. تاك ي سدەلالي، زا ودين دەن. ي پوتوم رەشيلي، چتو دليا سۆوبودنوي رىنوچنوي ەكونوميكي ي چاستنوي سوبستۆەننوستي ەتوگو دوستاتوچنو. نو ەتو نە تاك».

«مىسالى، دۇرىس ەكونوميكا الدىمەن جول سالادى، ودان كەيىن جۇرگىزۋشىسىن وقىتادى، تەك سودان كەيىن عانا اۆتوكولىك اپەرەدى... جول سالۋ − جۇرتقا كولىك ساتىپ الا الاتىنداي جاعداي تۋدىرادى... ءبىز ولاي جاسامادىق. ناتيجەسىندە ءبىز كاپيتاليزمنىڭ ءۇشىنشى بەلگىسى − «جابايى كاپيتاليزمگە» قول جەتكىزدىك. ول – تەك قانا قازبا بايلىقتى ساتىپ كۇن كورۋشى كاپيتاليزم»، − دەيدى ا.بۋزگالين. مىنە، وسىعان ۇقساس جولمەن ءبىز دە ءجۇرىپ كەلەمىز، مۇمكىن، ءالى دە جۇرە بەرەرمىز... ەندەشە، ماقالانى تۇيىندەر بولساق، ءبىز قازاقستاندىق ەرەكشەلىكتى ەسكەرە كەلە، بارلىعى ايتىپ وتىرعان «جابايى كاپيتاليزم» دەگەن اتاۋدى «بەشبارماق كاپيتاليزمى» دەپ وزگەرتەيىك دەپ ۇسىنار ەدىم... سوڭعى اتاۋ ءبىزدىڭ قازىرگى كۇيىمىزدەن ءبىرشاما تولىعىراق حابار بەرەتىن سىڭايلى... ويتكەنى جانتايىپ جاتىپ بەشبارماق اساساق، اقشا وزدىگىنەن كەلىپ جاتسا... ودان ارتىق قانداي ارمان بار!.. تەك ەتىمىزدى جەپ، ايرانىمىزدى ءىشىپ وتىرعاندا، ءدارۆيندى وقىعان ف.ەنگەلس دەگەن بىرەۋدىڭ باياعىدا ايتقان «ادامدى ادام ەتكەن ەڭبەك» دەگەن ءسوزى تىكەنەكتەي تاماققا قادالىپ قالماسا بولعانى دا...

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 23 (199) وت 20 يۋنيا 2013 گ.