دارحان ابدىك، جۋرناليست:

– داكە، ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردى ەسكە الۋ كۇن ەتىپ 31 مامىردى بەلگىلەپ الدىق. الايدا، سول كۇن ءوز دەڭگەيىندە اتاپ وتىلە مە؟

– ءوز دەڭگەيىندە اتاپ ءوتىلىپ جاتقان جوق. سەبەبى، ءبىز ءالى تاريحىمىزدى سارالاعان جوقپىز. ناۋبەت جىلدارعا قوعام رەتىندە تاريحي باعا بەرمەدىك، تاريحي ۇكىم شىعارمادىق. كەڭەس ءداۋىرىنىڭ سارقىنشاعىنان ءالى ارىلا الماي كەلە جاتىرمىز.

ءبىزدىڭ بۇگىنگى باسشىلاردىڭ دەنى كەشەگى كوممۋنيستىك نومەنكلاتۋرانىڭ قىزمەتكەرلەرى. سوندىقتان كەڭەس ءداۋىرىن كوكسەۋ بار، كەڭەس داۋىرىندەگى جوعارى لاۋازىمدا بولعان كىسىلەردى ءالى كۇنگە دەيىن دانىشپان عىپ كورسەتۋ، دارىپتەۋ بار. ال شىعىس ەۋروپا ەلدەرىندە كەڭەس داۋىرىنە، كەڭەس ۇكىمەتىنە تولىققاندى باعا بەرىلدى. ناقتى ەسىمە تۇسپەي تۇر، پولشادا ما ەكەن، بىلمەيمىن، ءبىر مەملەكەتتە كەڭەس كەزىندە قاۋىپسىزدىك ورگاندارىندا ىستەگەن ادامدى مۇلدەم قىزمەتكە المايدى. كوممۋنيستىك پارتيادا ىستەگەن ادامداردىڭ ارەكەتتەرى تولىق اشكەرلەنگەن. بۇل ءبىر ادامنىڭ ارتىنان شىراق الىپ ءتۇسۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ماسەلە – جۇيەنى اشكەرەلەۋ، جۇيەگە ساياسي باعا بەرۋ. ال قازاق ءۇشىن كەڭەس داۋىرىندە نە بولدى؟ حالىقتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىن قۋدالاعان، اتقان، حالىقتى ەكىگە جارعان، ميلليوننان استام ادامدى قىتاي، اۋعانستان، يران اسىرىپ بوسقىن قىلعان كەزەڭ بولدى. قولدان اشتىق جاساۋ ارقىلى قازاقستاندا ءۇش ميلليوننان استام حالىقتى قىرىپ تاستاعان. وسى جۇيەنى قالاي اقتاۋعا بولادى؟!

دارحان ابدىك، جۋرناليست:

– داكە، ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردى ەسكە الۋ كۇن ەتىپ 31 مامىردى بەلگىلەپ الدىق. الايدا، سول كۇن ءوز دەڭگەيىندە اتاپ وتىلە مە؟

– ءوز دەڭگەيىندە اتاپ ءوتىلىپ جاتقان جوق. سەبەبى، ءبىز ءالى تاريحىمىزدى سارالاعان جوقپىز. ناۋبەت جىلدارعا قوعام رەتىندە تاريحي باعا بەرمەدىك، تاريحي ۇكىم شىعارمادىق. كەڭەس ءداۋىرىنىڭ سارقىنشاعىنان ءالى ارىلا الماي كەلە جاتىرمىز.

ءبىزدىڭ بۇگىنگى باسشىلاردىڭ دەنى كەشەگى كوممۋنيستىك نومەنكلاتۋرانىڭ قىزمەتكەرلەرى. سوندىقتان كەڭەس ءداۋىرىن كوكسەۋ بار، كەڭەس داۋىرىندەگى جوعارى لاۋازىمدا بولعان كىسىلەردى ءالى كۇنگە دەيىن دانىشپان عىپ كورسەتۋ، دارىپتەۋ بار. ال شىعىس ەۋروپا ەلدەرىندە كەڭەس داۋىرىنە، كەڭەس ۇكىمەتىنە تولىققاندى باعا بەرىلدى. ناقتى ەسىمە تۇسپەي تۇر، پولشادا ما ەكەن، بىلمەيمىن، ءبىر مەملەكەتتە كەڭەس كەزىندە قاۋىپسىزدىك ورگاندارىندا ىستەگەن ادامدى مۇلدەم قىزمەتكە المايدى. كوممۋنيستىك پارتيادا ىستەگەن ادامداردىڭ ارەكەتتەرى تولىق اشكەرلەنگەن. بۇل ءبىر ادامنىڭ ارتىنان شىراق الىپ ءتۇسۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ماسەلە – جۇيەنى اشكەرەلەۋ، جۇيەگە ساياسي باعا بەرۋ. ال قازاق ءۇشىن كەڭەس داۋىرىندە نە بولدى؟ حالىقتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىن قۋدالاعان، اتقان، حالىقتى ەكىگە جارعان، ميلليوننان استام ادامدى قىتاي، اۋعانستان، يران اسىرىپ بوسقىن قىلعان كەزەڭ بولدى. قولدان اشتىق جاساۋ ارقىلى قازاقستاندا ءۇش ميلليوننان استام حالىقتى قىرىپ تاستاعان. وسى جۇيەنى قالاي اقتاۋعا بولادى؟!

– كەڭەستىك جۇيە ءۇشىن دە، الاش جۇرتى ءۇشىن دە كۇرەسكەن قايراتكەرلەر بىردەي سياقتى بۇگىندە. سوندا قايسىسىنىڭ جولى دۇرىس بولعانى؟

– مەنىڭ پىكىرىمشە، قازاق حالقىنا قارسى قىلمىس جاساعان پارتيا رەتىندە قازاقستاندا جالپى كوممۋنيستىك پارتياعا تىيىم سالۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، كەڭەس داۋىرىندەگى وبكوم حاتشىلارىن، سول كەزدەگى لاۋازىمدى ادامداردى دارىپتەۋدى قويۋ كەرەك. ول كەزدەگى جۇيە مۇلدە قاتە، ۇلتقا قارسى بولدى دەگەن شەشىم شىعارعان ءجون. سوندا عانا كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قۋعىن كورگەن الاش ارىستارى – ءاليحان، احمەت، ماعجان، مىرجاقىپتار ءوزىنىڭ لايىقتى  باعاسىنا، زاڭدى دارەجەسىنە يە بولادى. ءبىز قازىر ءبارىنىڭ ەڭبەگىن ساپىرىلىستىرىپ ءجۇرمىز، ءاليحان بوكەيحانوۆتار دا جاقسى، ولاردى قۇرتۋعا جۇمىس ىستەگەن تۇرار رىسقۇلوۆ تا جاقسى، ساكەن سەيفۋلين دە جاقسى. بۇگىن كىمدى دارىپتەيمىز، كىمدى ۇلگى تۇتامىز؟ اۋەلى وسى ماسەلەنى رەتتەپ العان ءجون.

– كەڭەس وكىمەتى قارسىلاستارىن دا، جاقتاستارىن دا وققا بايلادى ەمەس پە؟

– ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار، نەگىزىنەن، ساياسي كوزقاراسى بار ادامدار. مىسالى، ءاليحان مەن احمەتتىڭ ساكەن مەن تۇراردان ايىرماشىلىعى، ءاليحاندار وزدەرىنىڭ نە ءۇشىن اتىلعانىن ءبىلدى. سوندىقتان ولار وكىنگەن جوق. ءاليحان وزىنە ۇكىم شىعارىلعاندا: «سوۆەت ۇكىمەتى جەڭدى، بىراق مەن ونى ەشقاشان ۇناتقان ەمەسپىن» دەدى. بۇل – ءوزىنىڭ تاعدىرىنا ريزا ادامنىڭ ءسوزى. ال ساكەندەر مەن تۇرارلاردىڭ تاعدىرى – قايعىلى تاعدىر، ولار وزدەرىنىڭ نە ءۇشىن اتىلعانىن تۇسىنبەي كەتتى. ولاردى وزدەرى ورناتقان كەڭەس ۇكىمەتى وققا بايلادى.

– اشتىق بۇدان وزگەشەلەۋ عوي...

– اشتىق ۋكراينادا گەنوتسيد دەپ مويىندالدى. ءبىز ودان قورقاقتاپ، قاشقاقتاپ وتىرمىز. سەبەبى، ورىسقا جالتاقتايتىن، رەنجىتىپ الامىز دەپ قورقاتىن ادەتىمىز بار. اشتىقتىڭ قولدان جاسالعانى، قازاق حالقىنىڭ سانىن كەمىتۋ كەرەك بولعانى بۇكىل قۇجاتتار بويىنشا دالەلدەنگەن نارسە.

اشتىقتا قىرىلعاندار – تازا جازىقسىز ادامدار، گەنوتسيد دەيتىنىمىز سول، ەش ايىبى جوق بالا-شاعا قىرىلدى. قازاق حالقى تەڭ جارتىسىنان ايىرىلعان. بۇنداي قاسىرەت ادامزات تاريحىندا بولىپ كورگەن جوق. وسى قاسىرەتكە ءبىز كوزىمىزدى جۇمىپ وتىرمىز. اشتىقتان تۇتاس اۋىلدار، اۋداندار قىرىلىپ قالعان. سول اشتان قىرىلعانداردىڭ سۇيەگى دالادا قالدى. قازاقتا ءسوز بار، «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن. قازاقتا ادامنىڭ سۇيەگىن جەرگە تاپسىرماۋ – كۇنا. سول كەزدە جاسالعان دۇنيەنىڭ بۇگىن ەڭ بولماعاندا ىرىمىن جاساۋعا بولادى عوي. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا تۇك قاتىسى جوق. وزدەرىمەن وزدەرى. حالىقپەن تاعدىرلاس بولماعان سوڭ بەدەل دە بولمايدى. بيلىكككە دە قاتىستى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. بۇگىنگى تاڭدا، سول دالادا قالعان ءۇش ميلليون ادامنىڭ جانازاسىن شىعارۋعا مولدالاردىڭ شاماسى كەلمەي مە؟ حالىقتى جيناپ ءبىر شارا وتكىزبەگەن سوڭ ولار قالاي بەدەل جينايدى؟ ەڭ بولماعاندا ەرتەڭ بارىپ قۇران وقيتىن ءبىر جەردى بەلگىلەپ، كوك تاس قويۋعا بولادى عوي.  وسىنىڭ ءبارى ىستەلمەي وتىر.

– بۇل شارالاردىڭ جۇزەگە اسپاۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟

– سەبەپ – سول باياعى كەڭەستىك سانادان ءالى اجىراي الماۋ. ءالى كۇنگە دەيىن تىڭ يگەرۋدى تويلايدى، استىق القابىن يگەردىك، مول ءونىم الدىق دەپ. كوبىنىڭ جاستىق شاعى سول كەزدە وتكەن، سول ءداۋىردى دارىپتەيتىنى وسىدان. «ءبىز كەزىندە سويتتىك، سونىڭ ارقاسىندا ءالى كۇنگە دەيىن شەتەلگە استىق ساتىپ جاتىرمىز» دەپ. اۋىلدا تۇرمەدە وتىرىپ كەلگەن قويشى دەگەن اعام بار ەدى، سول كىسى تۇرمەدەگى ءومىرىن ايتقاندا پيونەر لاگەرىنە بارىپ دەمالىپ قايتقان ادام سەكىلدى ايتاتىن. ادامنىڭ جاستىق شاعى قاي كەزەڭدە وتسە، سول كەزەڭ ىستىق سەزىلەدى عوي. ال ادامنىڭ ەموتسياسى ءبىر بولەك تە، حالىقتىڭ تاعدىرى ءبىر بولەك. استىق تيەپ جۇرگەندە جاستىق ءداۋىرىڭ وتكەنىن، سول جەردە العاشقى ماحابباتىڭدى جولىقتىرعانىڭدى ەلدىڭ تاعدىرىمەن شاتىستىرۋعا بولمايدى.

اقيقاتىندا تىڭ يگەرۋدىڭ كەسەلىنەن قازاقستان ەكولوگياسىنا قانشاما زالال كەلدى. مىناۋ قوستاناي، تورعاي، سولتۇستىك قازاقستان وڭىرىندەگى جۇزدەگەن كول تارتىلىپ، جەردىڭ قىرتىسى بۇزىلدى. تىڭ يگەرۋدەن بۇرىن بۇكىل كەڭەس عالىمدارى «قازاقستاننىڭ جەرى جارامسىز، قارا توپىراق قاباتى جۇقا» دەپ قازاقستاندا تىڭ يگەرۋگە قارسى بولعان. باراەۆ ينستيتۋتىنىڭ اشىلعان سەبەبى سول ەدى. تىڭ وڭتۇستىك رەسەيدە، وڭتۇستىك ۋكراينادا يگەرىلمەك بولعان، ويتكەنى ول جەر قاراتوپىراقتى ءوڭىر. بىراق قازاقستاندا يگەرىلۋ سەبەبى – اسسيميلياتسيا ساياساتىن جۇرگىزۋ، سول جەلەۋمەن باسقا ۇلتتاردى قاپتاتۋ. اقىرى سولتۇستىك وڭىردەگى قازاقتاردىڭ ۇلەسى جيىرما پايىزعا دەيىن تومەندەدى. اسسيميلياتسيا ساياساتىنىڭ ەڭ اسقىنعان ۋاقىتى سول جىلدار.

ءالى كۇنگە دەيىن  ءبىز ونىڭ باعاسىن بەرمەيمىز، ايتپايمىز. ويتكەنى بىزدەگى ساياسي ەليتا وزگەرگەن جوق. وزات كوممەرسانتىڭ بولسا دا، نەشە ءتۇرلى بيزنەستە جۇرگەندەر بولسا دا، ءبارى-ءبارى كەشەگى قوعامنىڭ شەكپەنىنەن شىققاندار. ولار وزدەرىنىڭ بيوگرافياسىنا وزدەرى تاس لاقتىرا المايدى. جىلى جاۋىپ قويا سالادى. ال جاڭا مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن، جاڭا رۋحاني باعدار بولۋى كەرەك، جاڭا ءبىر قۇندىلىقتارعا ۇيىسىپ، سونىڭ توڭىرەگىنە ۇلت بولىپ ۇيۋىمىز كەرەك.

– ول ءۇشىن نە ىستەۋمىز كەرەك؟

– وسى ماسەلەلەردى ايتا بەرۋ قاجەت، تالقىلاۋ كەرەك، قوعامنىڭ ساناسى ويانۋى ءتيىس. قوعامنىڭ ءوزى بيلىككە قاراماي، ءوز كۇنىن، ءوز تىرلىگىن ءوزى جاساي الاتىن حالگە جەتكەنى ءجون. بۇگىنگى تاڭدا وسى ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن قوعامدىق قورلار ارقىلى حالىقتان اقشا جيناپ تا شەشۋگە بولادى.

– سوندا بۇعان ناقتى كەدەرگى بوپ وتىرعان نە دەپ ويلايسىز؟

– بۇعان كەدەرگى – ءبىزدىڭ قوعام ءالى رۋلىق سانادان شىقپاعان. ءار كىم ءوز اتاسىن دارىپتەيدى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ارنالعان كۇن بولسا، اركىم سول جەرگە بارىپ، ءوزىنىڭ اتاسىنىڭ اتىنا كوشە بەرگىسى كەلەدى. قالاعا كەلىپ بيزنەسپەن ءسال كوتەرىلگەندەردىڭ بىلەتىنى، حالقىنا كومەكتەسۋ ەمەس، ءوزىنىڭ اۋىلىنا بارىپ اتاسىنىڭ اتىن بەرىپ، مەشىت اشۋ. رۋدى قازاقتىڭ ەرەكشەلىگى دەپ ويلايدى، سونى ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك دەپ جانتالاسادى. بۇكىل حالىقتار اۋەلى تايپادان، سودان رۋدان ءوتىپ بارىپ قالىپتاسقان. ەۆوليۋتسيانىڭ زاڭى سولاي. رۋلىق سانا «ءالى ۇلت دەڭگەيىنە جەتكەن جوقسىڭ» دەگەندى بىلدىرەدى. رۋلىق سانانى ماقتان كورۋ – ول ادامنىڭ ءالى تومەن دەڭگەيدەگى ادام ەكەنىن تانىتادى. وزىڭمەن ءبىر رۋدان بولسا دا اقيقاتتى  قايمىقپاي ايتاتىنداي حالگە جەتۋ كەرەك. جازۋشىلار تەك قانا ءوز رۋىنان شىققان ادامدار تۋرالى كىتاپ جازىپ، رەجيسسەرلەر تەك قانا ءوزىنىڭ رۋىنان شىققان ادامدار تۋرالى كينو تۇسىرمەۋى قاجەت. رۋىنا قاراماي، ناعىز ۇلتجاندى تۇلعانى ناسيحاتتاۋى ءتيىس. مىنەكي، ۇلتتىق سانا وسىلاي قالىپتاسادى.

– حالقىمىزدىڭ ءوزى وسىنى سەزىنە الماي جاتقان جوق پا؟

– قوعامدا نە جاقسىنىڭ وسۋىنە، نە جاماننىڭ وسۋىنە جاعداي جاسالادى. ەگەر جاقسىنىڭ وسۋىنە جاعداي جاسالسا، ادامدار جاقسىلىققا ۇمتىلادى. كەز كەلگەن ادامنىڭ بويىندا جاقسى قاسيەت بار، سول قاسيەت داميدى. سول ارقىلى ءوزىنىڭ ەلىنە، مەملەكەتىنە ەڭبەك ەتىپ، سول ارقىلى اشىلادى. ال ەگەر جاقسىنى جانىشتاي بەرسە، وندا ادامنىڭ بويىنداعى جامان قاسيەتتەر ويانادى. ادامنىڭ بارلىعى جاعىمپاز بوپ تۋمايدى، قورقاق بوپ تۋمايدى، قوعام سونداي قىلادى. جاعىمپازدىق ارقىلى جۇرتتىڭ ءوسىپ جاتقانىن كورگەننەن كەيىن، باسقالار سوعان بەيىمدەلەدى. جاعىمپازدىقتىڭ اشكەرەلەنەتىنىن بىلسە جاعىمپازدىققا بارماس ەدى. ادامدى قوعام تاربيەلەيدى عوي.

ابايدان باستالعان، باسقالارعا جۇققان زيالى قاۋىمدا ءبىر ادەت بار، قازاقتى سىناپ، جامانداي بەرەتىن. قازاقتى سىناۋدىڭ كەرەگى جوق، قازاقتى جاقسى كورۋ كەرەك، قازاققا ەڭبەك ەتۋ كەرەك. قازاقتاي جاقسى حالىق كەمدە-كەم. باسقا حالىقتان ارتىق بولماسا دا كەم ەمەس. تەك قازاقتىڭ بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردىڭ اشىلۋىنا جاعداي جاساعان ءجون. بيلىك باسىنداعى، اكىمشىلىك مۇمكىندىكتەرى بار، ماتەريالدىق مۇمكىندىكتەرى بار ازاماتتار ءوزىنىڭ ادامي قاسيەتتەرى ارقىلى حالىققا ۇلگى كورسەتە الاتىنىن تۇسىنسە، بۇل پروتسەس جەڭىلدەۋ جۇرەر ەدى. جاقسى، باقىتتى، وركەنيەتتى قوعامعا اپاراتىن جولىمىز قىسقارار ەدى. كۇرەس ارقىلى سول قوعامعا حالىق ءبارىبىر كەلەدى، بىراق وعان ۇزاق ۋاقىت كەتەدى. ۇزاق جول دەگەن نە، قىرىق جىل – ءبىر ادامنىڭ تاعدىرى، وتەدى دە كەتەدى. بىراق قانشاما ۇرپاقتى باقىتسىز قىلامىز؟! قازىردىڭ وزىندە بارىن ەلىنە ارناعىسى كەلەتىن، حالقىنا قىزمەت ەتكىسى كەلەتىن ازاماتتار بار، بىراق كوپ ۇرپاقتىڭ ءومىرى زايا كەتىپ جاتىر. ويتكەنى، سول قابىلەتىن، قىزمەتىن حالقىنا ارناۋعا مۇمكىندىك جوق. بۇل – وبال، ۇلتقا دا وبال، ادامنىڭ جەكە باسىنا دا وبال.

– حالىقتىڭ ساياسي ساناسى تومەن سەكىلدى...

– ساياسي سانا تومەن ەمەس، حالىق ءبارىن تۇسىنەدى. بىراق قاۋقار جوق. باستىقتىڭ ايتقانىن ورىنداماسا، جۇمىستان شىعارىپ جىبەرەدىوسىنداي ىستەر ىستەلىپ جاتقاندا حالىقتى قالاي كىنالاۋعا بولادى؟ ءبارىن تۇسىنەدى، ءبارىن بىلەدى، قۇلدىقتا جۇرگەن ادام سەكىلدى زورلىقتىڭ استىندا جۇرگەن سوڭ، ويىنداعىسىن ىستەي المايدى، ايتا المايدى. كۇيكى تىرلىك ءۇشىن جاعدايعا ءتوزىپ جۇرە بەرەدى.

– حالقىمىزدىڭ وتكەن ءومىر سالتىن، وتكەن مىنەزىن، ومىرلىك فيلوسوفياسىن جوعالتىپ العان سەكىلدىمىز بە، قالاي؟

– بۇرىنعىنى ماقتاي بەرۋدىڭ دە كەرەگى جوق. تاريح ماقتانۋ ءۇشىن كەرەك ەمەس قوي. بۇرىنعىنىڭ ءبارى كەرەمەت بولسا، وسى قالىپقا نەگە تۇستىك، وركەنيەت جولىنان نەگە كەيىن قالىپ قويدىق؟ وتكەندى ايتىپ ماقتانۋدىڭ تۇككە كەرەگى جوق، بۇگىنگى تاڭدا باقىتتى بولۋىمىز كەرەك. سوسىن ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ قامىن ويلاۋ كەرەك، ءومىرىن سوعان ارناۋ كەرەك.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

Abai.kz