2009 جىلدىڭ 15 مامىرى الەم تاريحىنا ەنەتىن كۇن بولاتىن شىعار. ويتكەنى بۇل كۇنى رەسەي قاتاڭ تسەنزۋراعا قايتىپ ورالدى. ناقتىراق ايتساق، رف باسشىسى دميتري مەدۆەدەۆ «رەسەي مۇددەسىنە قايشى تاريحتى بۇرمالاۋ ارەكەتتەرىنە قارسى تۇرۋ جونىندەگى كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى» جارلىعىن جاريالادى. وسى جارلىقپەن اتالعان كوميسسيا جونىندەگى ەرەجە مەن ونىڭ قۇرامى دا قوسا بەكىتىلدى.
بۇل نە دەگەن كوميسسيا دەپ سۇرايسىز عوي؟ مەدۆەدەۆ قول قويعان ءنومىرى 549 جارلىقتا كوميسسيانىڭ باستى مىندەتى بولىپ:
- رەسەي مۇددەسىنە قايشى ماقساتتا جاسالىپ جاتقان تاريحي فاكتىلەر مەن وقيعالاردى بۇرمالاۋ ارەكەتتەرىنە قارسى تۇرۋ ستراتەگياسىن جاساقتاۋ;
- رەسەي مۇددەسىنە قايشى ماقساتتا جاسالىپ جاتقان تاريحي فاكتىلەر مەن وقيعالاردى بۇرمالاۋ ارەكەتتەرىنە قارسى تۇرۋ ماقساتىندا ناقتى شارالاردى ىسكە اسىرۋ تۋرالى رەسەي پرەزيدەنتىنە ناقتى ۇسىنىستار جاساۋ;
- رەسەيدىڭ فەدەرالدىق مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارىنىڭ، رەسەي ايماقتارىنىڭ بيلىك ورگاندارى مەن ۇيىمدارىنىڭ وسى باعىتتاعى جۇمىسىن ۇيلەستىرۋ جانە ولارعا ناقتى ۇسىنىستار بەرۋ;
- رەسەي مۇددەسىنە قايشى ماقساتتا جاسالىپ جاتقان تاريحي فاكتىلەر مەن وقيعالاردى بۇرمالاۋ ارەكەتتەرىنە ءتيىستى جاۋاپ بەرۋ جانە وسىنداي ارەكەتتەردىڭ تيگىزەر كەرى اسەرىن ازايتۋ تۋرالى ۇسىنىستار دايىنداۋ انىقتالعان.

2009 جىلدىڭ 15 مامىرى الەم تاريحىنا ەنەتىن كۇن بولاتىن شىعار. ويتكەنى بۇل كۇنى رەسەي قاتاڭ تسەنزۋراعا قايتىپ ورالدى. ناقتىراق ايتساق، رف باسشىسى دميتري مەدۆەدەۆ «رەسەي مۇددەسىنە قايشى تاريحتى بۇرمالاۋ ارەكەتتەرىنە قارسى تۇرۋ جونىندەگى كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى» جارلىعىن جاريالادى. وسى جارلىقپەن اتالعان كوميسسيا جونىندەگى ەرەجە مەن ونىڭ قۇرامى دا قوسا بەكىتىلدى.
بۇل نە دەگەن كوميسسيا دەپ سۇرايسىز عوي؟ مەدۆەدەۆ قول قويعان ءنومىرى 549 جارلىقتا كوميسسيانىڭ باستى مىندەتى بولىپ:
- رەسەي مۇددەسىنە قايشى ماقساتتا جاسالىپ جاتقان تاريحي فاكتىلەر مەن وقيعالاردى بۇرمالاۋ ارەكەتتەرىنە قارسى تۇرۋ ستراتەگياسىن جاساقتاۋ;
- رەسەي مۇددەسىنە قايشى ماقساتتا جاسالىپ جاتقان تاريحي فاكتىلەر مەن وقيعالاردى بۇرمالاۋ ارەكەتتەرىنە قارسى تۇرۋ ماقساتىندا ناقتى شارالاردى ىسكە اسىرۋ تۋرالى رەسەي پرەزيدەنتىنە ناقتى ۇسىنىستار جاساۋ;
- رەسەيدىڭ فەدەرالدىق مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارىنىڭ، رەسەي ايماقتارىنىڭ بيلىك ورگاندارى مەن ۇيىمدارىنىڭ وسى باعىتتاعى جۇمىسىن ۇيلەستىرۋ جانە ولارعا ناقتى ۇسىنىستار بەرۋ;
- رەسەي مۇددەسىنە قايشى ماقساتتا جاسالىپ جاتقان تاريحي فاكتىلەر مەن وقيعالاردى بۇرمالاۋ ارەكەتتەرىنە ءتيىستى جاۋاپ بەرۋ جانە وسىنداي ارەكەتتەردىڭ تيگىزەر كەرى اسەرىن ازايتۋ تۋرالى ۇسىنىستار دايىنداۋ انىقتالعان.
جۇكتەلگەن مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كوميسسيا بارلىق مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىمداردان قاجەتتى اقپاراتتاردى تالاپ ەتۋگە، ءوز وتىرىستارىنا بارلىق سالاداعى ماماندار مەن باسشىلاردى شاقىرتىپ، ولاردىڭ ەسەبىن تىڭداۋعا قۇقىلى. وسى كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا قاتىستى ۇيىمداستىرۋشىلىق، اقپاراتتىق جانە قۇجاتتامالىق ماسەلەلەردى شەشۋ، قامتاماسىز ەتۋ رەسەيدىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە جۇكتەلىپتى. نوبايى كوميسسيانىڭ قۇرامىنا 28 ادام كىرگەن. ولاردىڭ ىشىندە تاريحي ماماندىق العانى مەن تاريحي ينستيتۋتتاردى باسقارىپ وتىرعاندارىنىڭ قاراسى التى-اق ادام. قالعانى كىلەڭ ىعايلار مەن سىعايلار: پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى، مينيسترلەر، ولاردىڭ ورىنباسارلارى، ارنايى قىزمەتتەردىڭ باسشىلارى، دۋمانىڭ دەپۋتاتتارى. بۇل كوميسسيانىڭ ويىنشىق نارسە ەمەس ەكەنىن ونىڭ توراعاسى بولىپ رەسەي پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى سەرگەي نارىشكيننىڭ تاعايىندالۋىنان-اق تۇسىنۋگە بولادى.
سونىمەن رەسەي تاريحىن بۇرمالاۋ ارەكەتتەرىنە قارسى  كوميسسيانىڭ قۇرىلۋىنىڭ ارتىندا نە تۇر؟
ەڭ الدىمەن كوميسسيا ەشقانداي دا عىلىمي ەمەس، ساياسي ۇيىم. ونىڭ باستى ماقساتى رەسەيدىڭ ءوز ىشىندە ءبىرىزدى، بىرباعىتتى تاريحي تۇجىرىمدامانى، كوزقاراستى قالىپتاستىرىپ، وعان قايشى كەلەر كەز-كەلگەن ەركىن وي مەن تاريحي شىندىققا نەگىزدەلگەن ەڭبەكتەردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە جول بەرمەۋ! ياعني رەسەي ءوزىنىڭ يمپەريالىق، توتاليتارلىق، استامشىل ساياساتىن جالعاستىرا بەرەدى دەگەن ءسوز. بۇل، اسىرەسە، رەسەيدەگى تاتار، باشقۇرت سياقتى ءبىزدىڭ باۋىرلارىمىزدىڭ ۇلتتىق جاڭعىرۋىنا، وزدەرىنىڭ ۇلتتىق تاريحتارىن زەرتتەۋىنە، زەردەلەۋىنە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. مىسالى، بۇگىننىڭ وزىندە جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا تۇرىك حالىقتارى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى احمەت زاكي ۆاليديگە ارنالعان بىرنەشە ەڭبەكتەر «فاشيزمنىڭ ناسيحاتى» دەپ ايىپتالىپ جاتىر.
قورىتا كەلسەك، رەسەي باياعى توتاليتارلىق زامانداعى ينستيتۋتتاردى قالپىنا كەلتىرىپ، تاريحي ءبىلىم مەن عىلىمعا تسەنزۋرا ورناتۋعا كىرىستى. بۇل «مەملەكەتتىك» يدەولوگيا مەن ۇردىستەرگە قايشى كەلەتىن ءاربىر وقۋلىق، ءاربىر زەرتتەۋ قارجىلاندىرۋ كوزدەرىنەن، باسىلىپ شىعۋ، تاراتىلۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلادى دەگەن ءسوز. بارلىق عىلىمي ورتالىقتار مەن جوعارى وقۋ ورىندارى تەك قانا «مەملەكەتتىك» كوزقاراستاردى ايتىپ، سولاردى ناسيحاتتاۋعا مىندەتتەلەتىن بولادى. ال رەسەي دۋماسىندا «تاريحتى بۇرمالاۋ ارەكەتتەرى ءۇشىن قىلمىستىق جازا قولدانۋ، ايىپپۇل سالۋ» تۋرالى زاڭ جوباسىنىڭ جاتقانىن ەسكەرسەك، رەسەيلىك «مەملەكەتتىك ەمەس» كوزقاراستاعى تاۋەلسىز تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ كۇنى قاراڭ بولماق.
«تاريحتى بۇرمالاۋ» دەمەكشى بۇل كوميسسيانىڭ جۇمىسى سوڭعى كەزدە رەسەيدىڭ ەسكى سىرقاتىن قوزدىرىپ، ورىس اتاۋلىنىڭ بارلىعىن «ەڭ كەرەمەت»، «ەڭ كونە»، «ەڭ مىقتى» ەتىپ دارىپتەيتىن داڭعازالىققا ەش قاۋىپىن ءتوندىرىپ وتىرعان جوق. كەرىسىنشە، وسىنداي جالعان، عىلىمي نەگىزى جوق تۇجىرىمدامالاردى ۇستانىپ وتىرعانداردىڭ جۇلدىزى جاناتىن سەكىلدى. مىسالى، «بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستار ورىستان تاراعان»، «بارلىق تىلدەر مەن الىپبيلەر ورىستان الىنعان» دەگەن سياقتى بۇگىنگى كۇنى كۇلكى تۋدىرىپ باستاعان رەسەيلىك عالىمداردىڭ «ىزدەنىستەرى» ەرتەڭ رەسەيدىڭ «رەسمي تاريحىنا» اينالىپ كەتسە ەشقايسىمىز تاڭ قالمايتىن شىعارمىز.
تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جايت، الگىندەي كوميسسيا قۇرۋ ارقىلى رەسەي ءوزىنىڭ اقپاراتتىق، ساياسي مۇمكىندىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، بۇرىنعى كسرو-عا مۇشە بولعان ەلدەردى قىرىنا الىپ، ايتقانىنان شىعارماۋعا تىرىسادى. ۋكراينانىڭ گولودومور، قازاقستاننىڭ زۇلمات، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنىڭ «كەڭەستىك وككۋپاتسيا» تۋرالى ىزدەنىستەرىنە بارىنشا تويتارىس بەرىپ، وسى ماسەلەلەرمەن اينالىسىپ، ىندەتە زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدارعا «ءتيىستى» (جارلىقتا – «ادەكۆاتنىي» دەلىنگەن) جاۋاپ بەرۋ كوزدەلىنىپ وتىر. وتىزىنشى جىلدارداعى ستاليندىك ساياسي قۇعىن-سۇرگىندەر، پاتشالىق جانە كەڭەستىك وتارلاۋ تاقىرىپتارىنا «تىيىم» سالىنادى، ولاردى زەرتتەپ جۇرگەندەردىڭ بارلىعى «ورىس اتاۋلىنىڭ جاۋى»، «ساتقىن»، «ەسۋاس»، «كەمتار» دەپ تانىلادى. بۇل ماقساتتا رەسەي ءوز مۇراعاتتارىن شەتەلدىكتەر ءۇشىن مۇلدەم جاۋىپ تاستاۋى دا ىقتيمال. رەسەي «مۇددەسىنە» قايشى كوزقاراستا جۇرگەن شەتەل عالىمدارىن ءوز جەرىنە جولاتپاي قويۋى دا عاجاپ ەمەس. باسقاشا ايتساق، ونداي ادامداردى «پەرسونا نون گراتا» دەپ تانىپ، ۆيزا بەرمەۋى ابدەن مۇمكىن. بولاشاقتا بۇنداي ساياسات ءتىپتى مەملەكەتارالىق جانجالداردىڭ ورشۋىنە جول بەرمەسىنە كىم كەپىل؟ ماسەلەن، تسەنزۋرا ءۇشىن قۇرىلعان  «تاريحي كوميسسيا» ءوز وتىرىسىندا «گرۋزيانىڭ نە ۋكراينانىڭ شەكاراسى دۇرىس بەلگىلەنبەگەن، ولار رەسەيگە بەلگىلى ءبىر جەرلەردى قايتارۋى ءتيىس» دەپ ۇيعارسا شە؟ وسى اڭگىمەلەردى قازاق جەرىنە قاراتىپ ايتسا شە؟ ايتىپ قانا قويماي، ءتيىستى ىزدەنىس جۇرگىزىپ، بولاشاق «تەرريتوريالىق تالاپتاردىڭ» نەگىزىن جاساقتاسا شە؟ سوندا ءبىز نە ىستەيمىز؟
وسى ساۋالدارعا بايلانىستى قازاق بيلىگى، زيالى قاۋىمى تاپ بۇگىننەن باستاپ مىقتاپ ويلانۋى ءتيىس. ءبىز ءوز تاريحىمىزدى ءوزىمىز زەرتتەيمىز بە، الدە كەشەگى وتارشىلاردىڭ قولىنا قايتا بەرىپ قويامىز با؟ ءبىز ءوزىمىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتتىگىمىزدى باياندى ەتەتىن، وعان تۇعىر، تىرەك بولا الاتىن شىنايى تاريحتى جازىپ شىعامىز با، الدە كەشەگى كەڭەستىك جانە بۇگىنگى رەسەيلىك تۇجىرىمدامالار مەن مەتودولوگيانى ازىق قىلىپ جۇرە بەرەمىز بە؟ ەگەر ءبىز ءوزىمىزدىڭ مەملەكتىمىزدى، جەرىمىزدى امان ساقتاپ قالامىز دەسەك، وندا بۇگىننەن باستاپ ۇلتتىق تاريحي مەكتەپتىڭ بۇگىنى مەن بولاشاق بولمىسىنا قاتىستى ناقتى شەشىمدەر مەن باتىل قادامدارعا بارۋعا ءتيىسپىز! بيلىگىمىز، جالپى ەليتامىز «رەسەي»، «كرەمل»، «ەۋرازيا» دەگەن سوزدەردى ەستىسە بولدى، قول-اياقتارى قالتىراپ، بۋىندارى بوسايتىن اۋرۋلارىنان ايىعۋى كەرەك! بيلىك ەڭ الدىمەن جەتپىس پايىزعا جاقىنداپ قالعان ۇلتىنا ارقا سۇيەپ، سونىڭ سويىلىن سوعىپ، سونىڭ ءسوزىن ايتۋى ءتيىس! قىس كەلگەندە اپان قازىپ، قالىڭ ۇيقىعا شومىپ، نەشە ءتۇرلى قۇبىجىق ءتۇس كورىپ جاتقان ايۋ سەكىلدى رەسەي بىزدەرگە سەنىمدى سەرىكتەس بولا قويماس، ءسىرا...

ايدوس سارىم، «اباي-ينفورم»