(ۇلى اقىننىڭ ۇمىت قالعان ءۇي-جايى جايىندا وي-تولعاۋ)

قازىرگى تاڭدا ابايدىڭ قىستاۋى «قۇنانبايدىڭ اقشوقىسى» دەلىنەدى. بۇل  قاتەلىك، قاجىنىڭ تۇراعى – ءبورىلى بولعان! تاياۋدا، اباي كۇنى تاقاعاندا، سەمەي قالالىق تۆك-6 تەلەكومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى وماربەك بايۋاقوۆ مىرزاعا «وسى قاتەلىكتى تۇزەسەك، ول ءۇشىن اقشوقىداعى اباي ءۇيىنىڭ ورنىن ءتۇسىرىپ قايتساق قايتەدى» دەپ ءوتىندىم. ومەكەڭ: «و، بۇل ماڭىزدى ماسەلە، بىراق دالەلىڭ قايسى؟»  دەدى. مەن: «سول قىستاۋدا تۇرعان قاريا بالاسىنا «مىناۋ اباي تۇرعان ءۇيدىڭ ورنى، ساعان امانات!» دەپ كورسەتكەن ەسكى جۇرتتى بىلەمىن» دەدىم. «ا، وندا بولدى، ءبىتتى، بارايىق!» دەپ كەلىستى. اقشوقىعا اتتانعانداعى ماقسات – ونىڭ ەگەسى اباي مەن ءدىلدا، سولاردىڭ مەنشىكتى قىستاۋى دەگەن كوزقاراستى بەكىتۋ ەدى. ءمان-جايدى رەت-رەتىمەن باياندايىق.

1860 جىلدىڭ جازى، قۇنانباي جاڭا ۇيلەنگەن اباي-ءدىلدانى اقشوقىعا اتتاندىرعان بولاتىن. «سول جەر سەندەرگە بولگەن ەنشىم» دەپ. سونان بەرىدە قارساق جورتپاس قۇلادۇزدە ەلدى مەكەن پايدا بولعان.  سول مەكەندە ابايدىڭ وتىز ءۇش جىل (1860-1893 جىلدار ارالىعى) قىستاعانى اقيقات.

قىستاۋىندا جىگىت اباي كۇز، قىس ايلارىن قالاي وتكىزگەن؟

اباي ناسيحات ولەڭدەرى، اۋدارما، ءان شىعارۋ قىزمەتتەرىنە كىرىسكەن ساتتەردى كوركەم تىلمەن بايانداي كەلە، مۇحتار اۋەزوۆ بىلاي دەيدى: «وسىمەن قاتار، اباي ءوزى تىلەمەسە دە، اۋىر كورىپ، بويىن الىپ قاشامىن دەسە دە، ەركىنە قويماي، بۇعان ماسىل بولىپ، اسىلا جۇرەتىن تاعى ءبىر مىندەت، بەينەت بار. ول – ەل ءىشىنىڭ داۋ-شارى». ەل جۇمىسىنا كوپ ارالاسقانىنىڭ رەسمي دالەلى – 1890 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا گەنەرال-گۋبەرناتور بارون تاۋبە اڭشىلىق مىلتىقتى سىيعا تارتتى.

ابايدىڭ ءوزى تۋرالى ايتقاندارى: «...كورىنگەنگە قىزىقتىم» («ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم» ولەڭىندە), «جاسىمدا البىرت ءوستىم، ويدان جىراق، ايلاعا، اشۋعا دا جاقتىم شىراق» («ولسەم ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما؟»), «قادىرلى باسىم، قايراتتى جاسىم، ايعايمەن ءوتتى، امال جوق» («سەگىز اياق»). وسىنىڭ ءبارى قايران جاستىق شاعى، بولىستىق قىزمەتى، ياعني اقشوقىدا وتكەن ءومىرى جايلى. سونىمەن بىرگە، عىلىم ساراسىن تاپقان، اقىندىق قىزمەتكە كىرىسكەن، ونان سوڭ قارا ءسوز مۇراسىن جازۋدى قولعا العان، اعارتۋشىلىقتان حاكىم بيىگىنە قاراي ساتىلاعان كەزەڭ-كەزەڭدەرى دە وسى قىستاۋدا وتكەنى حاق.

ءسوز بولىپ وتىرعان وتىز ءۇش جىلدا دۇنيەگە كەلگەن ولەڭدەرىنىڭ سانى – 103. وعان ءۇش پوەماسى  («ءازىمنىڭ اڭگىمەسى»، «ماسعۇت» جانە «ۆاديم») مەن اۋدارمالارىن قوسىڭىز. ءسويتىپ، 1884-1890 جج. كولەمىندەگى «اباي – جاڭا جازبا ادەبيەتتىڭ اتاسى»، – دەگىزگەن كلاسسيكالىق ولەڭدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى اقشوقىدا تۋىلدى. دەمەك، اقشوقى – پوەزيا بەسىگى!

پوەزيا بەسىگى دەيتىنىم، جايلاۋ توسىندە قولى جەتپەگەن تىنىشتىقتى اباي وسى اقشوقىدان تاباتىن. ايگىلى «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ «بيىكتە» تاراۋىندا مۇحاڭ  اقشوقى تىنىشتىعىن بىلايشا سۋرەتتەيدى: «ىشىندە وي شىراعى جانعانداي بولىپ، سالماقپەن قاراعان كوزدەرى قارسىداعى تەرەزەگە قادالادى. كۇن ءتۇسىپ تۇرعان قارلى ادىرعا ۇزاق-ۇزاق قاراي تۇسەدى. وزىنشە ءبىر مىعىم كۇشپەن، ۇعىمسىز ءبىر مۇڭمەن جۇمىرلانا بۇگىلگەن توبە-توبەلەر. ...وزىمەن ءوزى بوپ تولعانا ويلانعان ۋاقىتتارىندا كوز الدىنا كوپتەن-كوپ ورالاتىن وسى ادىرلار». كورىپ وتىرمىز، مۇحاڭ قالامى ابايدىڭ جان دۇنيەسىن بيلەگەن سەزىم مەن شابىتتى اقشوقى تابيعاتىنان اجىراتپاي، ءبىر ءبۇتىن قىلىپ سۋرەتتەگەن. تۇراعۇلدىڭ: «اكەم كوبىنەسە ولەڭدى قىستى كۇنى جازۋشى ەدى» دەيتىنى سول.

سەمەيدەن اقشوقىعا جەتكەنشە وسى جايتتەر اڭگىمەلەنىپ، جولىمىز قىسقارعان ەدىك. تىڭداۋشىنىڭ ءبىرى، ارىپتەس ءىنىم ەرزات ەربولۇلى: «اعاسى، اقشوقى نەلىكتەن قۇنانباي اۋىلى اتاندى؟ قاجىنىڭ مۋزەيى اقشوقىدا بوي كوتەرۋى سونىڭ ايعاعى ەمەس پە؟» دەگەن سۇراقتى قويعان بولاتىن.

مەن: «وعان سەبەپكەر قۇنانباي قاجىنىڭ اقشوقىعا جەرلەنۋى، سونان قورىمى وسى ارادا، دەمەك، قونىس تا ونىكى دەگەن پىكىر قالىپتاستى» دەدىم. مىسالعا بەلگىلى عالىم تۇرسىن جۇرتباي «ەرالى جازىعى» دەگەن ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «باتىسىنداعى اقشوقىنىڭ ەتەگىن قۇنانباي قونىستانعان. سول قىستاۋدىڭ شەتىندەگى ۇلكەن زيراتقا قۇنانباي مەن ونىڭ ۇرپاقتارى جەرلەنگەن» («مۇحتار اۋەزوۆ» ەنتسيكلوپەدياسى. – الماتى، 2011, 254-بەت). وسى پايىمدى «قۇنانباي قورىمى» اتتى ماقالاسىندا پروفەسسور اراپ ەسپەنبەتوۆ تە ايتقان. سول سياقتى اباي اۋدانىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولعان، بەلگىلى شەشەن ءباتتاش سىدىقوۆ اعامىز ابايدىڭ 125 جىلدىق مەرەيتويىندا (1971 ج.) ديماش قوناەۆ باستاعان دەلەگاتسيا الدىندا سويلەگەن سوزىندە «قۇنانبايدىڭ اقشوقىسى» دەپ اتاپ ايتتى. دەمەك، قاتەلىك قۇنانباي زيراتىنا قاتىستى ەكەندىگى انىقتالىپ وتىر.

ەندىگى ءسوزىمىز «قاجى اقشوقىعا نەلىكتەن جەرلەنگەن ەكەن؟» دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندە ءوربىدى. ونىڭ ءمانىسى مىناۋ: «توبىقتىنى ەل قىلعان» (اباي) قۇنانباي ولە-ولگەنشە «جەر وسپەيدى، ەل وسەدى» دەگەن قاعيدانى ۇستانعان. وعان بورىلىگە وتىز جىل (نۇرعانىم بەردىقوجاقىزىنا ۇيلەنگەن 1855 جىلدان قايتىس بولعان 1885 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا) تۇراقتاپ، سول ءوڭىردى ۇرپاعىنا ەنشىلەگەنى ايعاق. اتاپ ايتقاندا، تىشقان بۇلاعى (تىشقان دەگەن ۋاق بايىنىڭ ەسىمى، اۋەلدە بۇلاق سونىكى بولعان), تىزەسۋ، ارالتوبە دەگەن جەرلەر. قۇنەكەڭ قازاسىنا تۋرا ءبىر جىل وتكەندە، اباي دايىن قونىستى العىسى كەلگەن ايگەرىمنىڭ كوڭىلىنە قاراماستان شىڭعىستاۋ ىشىندەگى اۋەز قوجا اۋىلىن بورىلىگە كوشىرىپ اكەلەدى (اۋەزدىڭ نەمەرەسى ءوزىن الەمگە تانىمال ەتەرىن قۇداي سەزدىرگەن سياقتى).  وتكىر ءتىلدى قارت اقىن بايكوكشە ابايدى مەڭزەپ: «قۇنان كەتتى – الدىنان جارىلقاسىن، ارتىندا التىن قالدى ات باسىنداي»، – دەگەندى وسى بورىلىدە، جانازا كەزىندە ايتقان. ءمايىتتى جيدەبايعا اپارىپ، شەشەسى زەرەنىڭ قاسىنا جەرلەمەكشى بولعان. بىراق جەتكىزە الماعان. نەگە دەسەڭىز، اقشوقىعا جەتكەندە ءمايىت بۇزىلا باستاعان. ءبورىلى مەن اقشوقى اراسى 60 شاقىرىم. جيدەبايعا ءالى دە 70 شاقىرىم، اربالى كوشپەن اپتاپ ىستىقتا جەتكىزىپ كور. مىنە، قاجىنىڭ اقشوقىدا جەرلەنۋ تاريحى، وندا العاشقى بەيىتتىڭ پايدا بولۋ جايى وسى (قاجىنىڭ 1885 جىلى تامىز ايىنىڭ باسىندا دۇنيەدەن وزعانى ابايدىڭ دوسى دولگوپولوۆكە قاتىستى رەسمي راپورتتان ناقتى بەلگىلى).

جول بويىنا وسى اڭگىمەلەر شەرتىلدى. سونىمەن، قۇنانباي قورىمى (پانتەون) ماڭىنا جەتىپ، ارۋاقتارعا قۇران باعىشتادىق. ءبىر ءتاۋىرى، قورىم ماڭايى دا، قاجىنىڭ مۋزەيى دە جارقىراپ تۇر ەكەن. بىراق بارشا تۋريستەر لەگى وسى ارادان ات باسىن كەرى بۇرادى ەكەن. نەگە؟ ويتكەنى، بۇل اۋماق اباي اۋىلى دەگەندى مەڭزەيتىن كورسەتكىش جوق. ول ول ما، اباي ۇيىنە قاراي باستايتىن جول تۇگىلى سوقپاق تا جوق. ونداعان مىڭ تۋريستەر زيرات ماڭىنان كەرى قايتاتىنى انىق.

سەنسەڭىز، اباي تۇرعان ءۇيدىڭ ورنى مەن اقىننىڭ شىعارماشىلىق لابوراتورياسى بولعان ءدوڭ (توبە) قول سوزىم-اق جەردە، جارتى شاقىرىم دا بولمايدى.  بىزدەر  سول توبەگە كوتەرىلگەندە «ولەڭ-توبە» دەگەن جازۋى بار كونسترۋكتسيا قۇلاپ جاتىر ەكەن (مال سۇيكەنىپ قۇلاتقان). ورنىنا قايتا تۇرعىزدىق.

«تۆك-6» تەلەكومپانياسىنىڭ ءتۇسىرۋشى توبى

الدىمەن «اباي تۇرعان ءۇيدىڭ ورنى قالاي تابىلدى؟» دەگەندى جەتكىزەيىك حالىققا. وسىدان ون جىلداي بۇرىن استانادا جۇرگەن كەزىمدە «اباي تۇرعان ءۇيدىڭ ورنىن بىلەتىن كىسى بار» دەگەننىڭ شەت-جاعاسىن ەستىپ قالعام. «اباي ءۇيىنىڭ ورنى» دەگەن ءسوز ەسىمنەن كەتكەن ەمەس، ونىڭ ەلەۋسىز جاتقانى نەسى دەپ تاڭ قالۋمەن بولدىم. سونان، قويشى، ىزدەگەن كىسىم اقشوقىداعى شارۋاشىلىق قوجالىعىنىڭ يەسى بولىپ شىقتى (ەسىمىن ۇمىتتىم). ول بىردەن-اق اباي تۇرعان ءۇيدىڭ جۇرتىنا الىپ باردى. «بۇل كيەلى ورىن، ۇمىت قالماسىن!» دەپ قاريا اتام ماعان اماناتتاعان ەدى. مىناۋ ءۇيدىڭ سىرتىندا تاستان قالانعان ىقتىرما-قورعان بولعان، ونىڭ دا تاستارى كوپ ەدى، كولحوز، سوۆحوزدىڭ شارۋاشىلىق مۇقتاجىنا تاسىلىپ بىتۋگە اينالدى دەدى فەرمەر جىگىت.

اباي تۇرعان ءۇيدىڭ ورىنى (ەسكى جۇرت)

ەندى جاڭاعى ەسكەرتكىش تەمىرگە ورالايىن. ءبورىلى قىستاۋىنىڭ ەكى ەگەسى بولعان: اۋەلگىسى – قۇنانباي، ەكىنشىسى – اۋەز قوجا. دەمەك، بۇل قىستاۋدا ەكى مۋزەي قاتار تۇرسا ەش سوكەتتىگى جوق. وسى پايىمدى ابايدىڭ 175 جىلدىق تويى قارساڭىندا ايتىپ-اق ءجۇردىم. بىراق ەشكىم قۇلاق اسپادى. بيلىكتىڭ نازار قالاي اۋدارۋ كەرەك؟ سول ءۇشىن ءوز قاراجاتىما الدارىڭىزداعى ارناۋ كونسترۋكتسيانى جاساتىپ، ولەڭ توبە باسىنا ورناتۋىما تۋرا كەلگەن ەدى. ونىڭ الدىڭعى بەتىنە ەكى تاس تاقتا بەكىتىلگەن ەدى. بىرىنشىسىنە «بۇل ابايدىڭ كلاسسيكالىق ولەڭدەرى دۇنيەگە كەلگەن كيەلى ءدوڭ» دەگەن، ەكىنشىسىنە «اقشوقىدا تۋعان ولەڭ، ولەڭ مەن ءان، سان-سالالى جىرلار كوشىرىلىپ، جاتتالىپ، اۋەندەپ تولقىپ تاراپ جاتتى» (اۋەزوۆ) دەگەن سوزدەر قاشالعان ەدى.

كورىپ وتىرسىزدار، مەنىڭ تالپىنىسىم ناتيجەسىز بولدى. ولەڭ-توبەدە تۇرىپ ارىپتەستەرمەن بولىسكەن اڭگىمەنىڭ ۇزىن-ىرعاسى مىنە وسى.

كيەلى ءدوڭ ۇستىنەن اينالاعا قاراعاندا اباي تۇرعان ۇلكەن ءۇيدىڭ ورنى، سۋ ىشكەن قۇدىعى، ءبىر جاعى – جۇمىرلانا بۇگىلگەن توبە-توبەلەر، ەكىنشى جاعى – كوسىلگەن دالا كوز سۇيسىنتەدى.  سونىمەن قاتار، ەسكى جۇرتتىڭ ءبىز قاراۋسىز قالدىق، ميللياردتاعان قارجىنىڭ بۇل جاققا جۇقاناسى دا جەتپەدى دەپ مۇڭايعان ءحالىن دە سەزىنگەندەي بولاسىز.

اباي مەن ءدىلدانىڭ قۇدىعى

ابايدى ادامزاتتىڭ ابايى دەگىزگەن فيلوسوفيالىق ولەڭدەرى مەن حاكىمدىك قارا سوزدەرى تۋىلعان مەكەن – جيدەباي! سوندىقتان اقشوقىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرگەننەن ونىڭ ستاتۋسى تومەندەپ قالماسى انىق. اقشوقى قازىرگىدەي تەك قورىم، زيارات ورنى بولىپ قالماسا دەگەندىك بىزدىكى. ۇلى اقىن وتىز ءۇش قىستى قىستاعان وزگە مەكەنىڭ كانە؟! قاي جاعىنان دا اقشوقى – جەر شوقتىعى ەمەس پە!

ءجا، اقشوقى مارتەبەسىن نە ءۇشىن كوتەرۋ كەرەك؟ ءدوڭ ءۇستى اسەرى كەرەمەت، ارقانىڭ سامالى كەۋدەنى كەرەدى. مىنە، «ءبىز ابايدى كورگەنبىز» دەگەندەي توڭكەرىلىپ قويتاستار دا جاتىر. سونىڭ بىرىندە شاپانىن جەلبەگەي جامىلىپ وتىرعان ابايدى كوزگە ەلەستەتۋ قيىنعا سوقپايدى.

ءاربىر ابايسۇيەر تۋريستكە كەرەگى دە وسى ءساتتى سەزىنۋ ەمەس پە. «اباي جولى» ەپوپەياسىندا تاعى مۇحاڭ: «اۋىلدا جۇرگەندە قىسى-جازى ءدوڭ باسىندا وتەتىن كەش، قازىر تاعى دا ءبىر وزگەشە بوپ سەرپىلتىپ، ءوز قۋاتىن ايرىقشا ءبىلدىرىپ، ابايعا قاتتى اسەر ەتەدى...»، – دەپ بىلمەسە جازار ما ەدى. مىسالعا گەتە، بالزاك، پۋشكين، تولستوي سىندى الەم كلاسسيكتەردىڭ تۋعان جەرىنە تابانى تيگەن تۋريستەر ول جەردىڭ زيراتى نەمەسە اللەيا، پاركىنە عانا كوز سالا ما؟ ولارعا گەنيدىڭ شابىتى شالقىعان، شىعارماسىن تۋىلعان جەر بارىنەن قىمبات ەمەس پە. مىنە، اقشوقى ابايدىڭ اقشوقىسى ەكەنىن مويىنداپ، ۇلى اقىن ءۇيىنىڭ ورنىنا، ەڭ بولماعاندا، ماكەتىن تۇرعىزۋ سول ءۇشىن كەرەك. ايتپاقشى، قىستاۋدىڭ  جايلى قونىسقا اينالۋى – ءدىلدا حانىمنىڭ ەرەن ەڭبەگى (اقشوقى «ۇلكەن اۋىل» اتالۋىنا اباي عانا ەمەس، ءدىلدا بايبىشە دە سەبەپكەر). دەمەك، ءۇيىنىڭ الدى ءدىلدانىڭ، ال شوقىنىڭ ءۇستى ابايدىڭ مۇسىنىمەن كوركەيسە نۇر ۇستىنە نۇر. سول سياقتى «اباي وقۋلارى» دەگەن وقۋشى بالالاردىڭ ءداستۇرلى فورۋمى جيدەبايدا، مازار-كەسەنەدە وتكەننەن گورى ولەڭ-توبەدە وتكەنى الدەقايدا قايىرلى، اسەرلى بولارى حاق...

مىنە، توبەدە تۇرىپ قيالمەنەن بولسا دا، كەلەشەك ادەمى كورىنىستى وسىلايشا كوز الدىمىزعا ەلەستەتتىك. ءتۇس اۋىپ كەتكەنىن دە ەندى عانا بايقادىق. ۇلى ابايدىڭ رۋحى قالىقتاعان اقشوقىمەن قيماي قوشتاسىپ، حاباردى ءتۇسىرۋشى توپ «سەمەي قايداسىڭ» دەپ قارا جولعا بەتتەگەن ەدىك.

قورىتىندى: جۇرتشىلىقتىڭ اقشوقى قىستاۋىن تەك پانتەون اۋماعى دەپ ءبىلۋى جەتكىلىكسىز. ابايدىڭ ءۇيى، ولەڭ-توبەسى تۋريستەر كورۋگە اسىعاتىن نىسانعا اينالۋى كەرەك!  بۇل، اسىرەسە، ابايعا قارسى شابۋىل ۇدەگەن قازىرگى تاڭدا وتكىر ماسەلە. ماقالادا ايتىلعان جايتتەرگە اباي اتىن يەلەنگەن وبلىس باسشىلىعى نازار اۋدارادى، حاكىم اتامىز وتىز ءۇش جىل قىستاعان ءۇيدىڭ ورنى جوعالىپ كەتۋىنە جول بەرمەيدى دەپ سەنگىمىز كەلەدى.

اسان وماروۆ

Abai.kz