قاجىم جۇماليەۆ. اباي - ەڭ الدىمەن ۇلكەن رەاليست (جالعاسى)
قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ابايدىڭ زور ەڭبەگىنىڭ ءبىرى - جاستاردى، اسىرەسە بولاشاق ەل ومىرىمەن بايلانىستى اقىن-جازۋشىلاردى تاربيەلەۋ. ورىس، شىعىس، باتىس ەلدەرىنىڭ مادەنيەتىنە سۇڭگىپ، تۇبىنەن كەرەكتى مارجانىن تەرىپ الا بىلگەن اقىن جانە ەلىن ونەر-بىلىمگە ۇندەپ، جاستاردى وقۋعا سۇيرەدى. بالالارىن ورىسشا مەكتەپتەردە وقىتىپ، ولاردىڭ جوعارى دارەجەلى ءبىلىمى بار ادام بولۋلارىن تالاپ ەتتى. ادامگەرشىلىك، جاقسى مىنەز-قۇلىققا تاربيەلەدى. اقىندارىنا ءوزى تاقىرىپ بەرىپ، ءار حالىقتىڭ ومىرىنەن پوەمالار جازدىرىپ، ءوزى ولاردىڭ سىنشىسى بولدى. ماعاۋياعا «مەدعات-قاسىم»، اقىلبايعا «قيسسا ءجۇسىپ»، تاعى باسقالارعا وسىلار ءتارىزدى ولەڭ-جىرلار جازدىردى. ءوزى پۋشكين، لەرمونتوۆ، كرىلوۆتاردان ولەڭ اۋدارىپ، جاس اقىندارعا سولاردىڭ ولەڭدەرىن ۇلگى ەتتى.
ابايدان كەيىنگى قازاق اقىندارىنىڭ كوپشىلىگى قازاقتىڭ ءوز ادەبيەتىنىڭ شەڭبەرىندە قالىپ قويماي، ورىس، شىعىس، باتىس ادەبيەتتەرىنە ەلىكتەۋلەرىنىڭ نەگىزگى ءبىر سەبەبى - ابايدىڭ اسەرى، ابايدىڭ ۇلگىسى بولاتىن.
قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ابايدىڭ زور ەڭبەگىنىڭ ءبىرى - جاستاردى، اسىرەسە بولاشاق ەل ومىرىمەن بايلانىستى اقىن-جازۋشىلاردى تاربيەلەۋ. ورىس، شىعىس، باتىس ەلدەرىنىڭ مادەنيەتىنە سۇڭگىپ، تۇبىنەن كەرەكتى مارجانىن تەرىپ الا بىلگەن اقىن جانە ەلىن ونەر-بىلىمگە ۇندەپ، جاستاردى وقۋعا سۇيرەدى. بالالارىن ورىسشا مەكتەپتەردە وقىتىپ، ولاردىڭ جوعارى دارەجەلى ءبىلىمى بار ادام بولۋلارىن تالاپ ەتتى. ادامگەرشىلىك، جاقسى مىنەز-قۇلىققا تاربيەلەدى. اقىندارىنا ءوزى تاقىرىپ بەرىپ، ءار حالىقتىڭ ومىرىنەن پوەمالار جازدىرىپ، ءوزى ولاردىڭ سىنشىسى بولدى. ماعاۋياعا «مەدعات-قاسىم»، اقىلبايعا «قيسسا ءجۇسىپ»، تاعى باسقالارعا وسىلار ءتارىزدى ولەڭ-جىرلار جازدىردى. ءوزى پۋشكين، لەرمونتوۆ، كرىلوۆتاردان ولەڭ اۋدارىپ، جاس اقىندارعا سولاردىڭ ولەڭدەرىن ۇلگى ەتتى.
ابايدان كەيىنگى قازاق اقىندارىنىڭ كوپشىلىگى قازاقتىڭ ءوز ادەبيەتىنىڭ شەڭبەرىندە قالىپ قويماي، ورىس، شىعىس، باتىس ادەبيەتتەرىنە ەلىكتەۋلەرىنىڭ نەگىزگى ءبىر سەبەبى - ابايدىڭ اسەرى، ابايدىڭ ۇلگىسى بولاتىن.
قازاق حالقىنىڭ جاڭا ادەبيەتىنىڭ، ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، قازاقتىڭ ولەڭ قۇرىلىسىن بۇرىنعى قالپىنان وزگەرتىپ، الدەنەشە جاڭا ءتۇر كىرگىزۋشى، ءوزىنىڭ داڭقتى ۇلى ەڭبەكتەرىمەن قازاق حالقىن باسقا ەلدەردىڭ مادەنيەتىمەن قويان-قولتىقتاستىرۋعا باسشىلىق ەتكەن، ەلىن مادەنيەت، ءبىلىم، ونەرگە شاقىرىپ، سول جولدا بويىنداعى بار اسىلىن اياماي جۇمساي ءبىلىپ، كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە قالدىرعان قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي 1904 جىلى 23 يۋندە قايتىس بولدى.
اباي - ۇلى رەاليست. اباي - ادەبيەتىمىز تاريحىندا ەڭ كوپ زەرتتەلگەن اقىن. ونىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسى تۋرالى بىرنەشە كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعالدى. ماڭىزدى مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر دۇنيەگە كەلدى. ول جونىندە جازىلعان ماقالا-ەڭبەكتەردىڭ سانى ءۇش مىڭنان استام بولۋىنىڭ ءوزى-اق اقىن شىعارمالارىنىڭ قالاي زەرتتەلۋىن اڭعارتادى. اباي تۆورچەستۆوسى تاقىرىبى، ومىرگە كوزقاراسى، وقىرماندار جۇرتشىلىعىنىڭ الدىنا قويعان ماسەلەلەرى سان الۋان. تەك ادەبيەتشى، تىلشىلەر عانا ەمەس، تاريحشى، پەداگوگ، پسيحولوگ، فيلوسوف، يسكۋسستۆو ماماندارى ءۇشىن دە ونىڭ ەڭبەكتەرىندە عىلىمي زەرتتەۋلەرگە قازىق تا، ازىق تا بولاتىن جاقتارى از ەمەس. كەيبىر تالاپتى جاستار ابايدىڭ ەتيكالىق، ەستەتيكالىق كوزقاراستارىن تاقىرىپ ەتىپ ەڭبەكتەر جازىپ، موسكۆا، الماتى عىلىم كەڭەستەرىندە ديسسەرتاتسيالار قورعاپ، كانديداتتىق دارەجەلەرگە دە يە بولدى. اقىننىڭ ۇرپاقتارىنا قالدىرىپ كەتكەن اسىل مۇرالارىنداعى وي-پىكىرلەرىنىڭ قانشاما تەرەڭدىگىن وسى فاكتىلەردىڭ ءوزى-اق دالەلدەيتىن ءتارىزدى.
اباي - ەڭ الدىمەن ۇلكەن رەاليست. ول ءوز ءداۋىرىنىڭ بارلىق جاعىن تۋىندىلارىندا ايقىن سۋرەتتەي ءبىلدى. كەزىندە ءوز داۋىرىنە ءتان تاريحي-الەۋمەتتىك، تاپتىق كەلەلى ماسەلەلەردى كورە بىلۋمەن قاتار، كەيبىر دەتالدارعا دەيىن بايقاپ، ولاردى ءوز شىعارمالارىندا ساۋلەلەندىرە ءبىلدى. ءسويتىپ اقىن تۆورچەستۆوسى ءوز زامانىنىڭ ايناسى بولدى.
اباي ءومىر سۇرگەن ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمى قازاق ومىرىندە قايشىلىقتارى مول، قيىن كەزەڭدەر ەدى. ەسكى فەودالدىق قۇرىلىستىڭ ىرگەسى سوگىلە باستاۋى، قازاق دالاسىنا ساۋدا كاپيتاليزم ەلەمەنتتەرىنىڭ قانات جايۋى، قازاقستاننىڭ روسسياعا قوسىلۋىنىڭ ناتيجەسىندە ەكى حالىقتىڭ شارۋاشىلىق جانە مادەنيەتى جاقتارىنان قويان-قولتىق كەلۋى، پاتشا وكىمەتى چينوۆنيكتەرىنىڭ قازاقتىڭ ءوز ورتاسىنان شىققان باي-فەودالدارمەن اۋىز جالاسىپ، قارا حالىقتى قوسىلا قاناۋى، سونىمەن قاتار، سول كەزدە ىشكى روسسيادا بولعان رەۆوليۋتسياشىل-دەموكراتتىق قوزعالىستاردىڭ قازاق ينتەلليگەنتسياسىنا تيگىزگەن دەموكراتتىق-اعارتۋشىلىق اسەرلەرى سياقتى تولىپ جاتقان جاڭالىقتار كوپ بولاتىن.
اباي وسى ءتارىزدى قايشىلىعى زور كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ، تاريحتىڭ اۋىر جۇگىن ارقالاۋعا ءماجبۇر بولسا دا، كەمەڭگەر اقىن زامان اعىمىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، سول قوس قىرتىس جاعدايلاردا ءوز حالقىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن قاجەتتى جاعدايلاردى دۇرىس ۇعىندى. اقىن عاسىرلار بويى سوزىلعان فەودالدىق قۇرىلىسقا دا، ءوز ىسىنە دە سىن كوزىمەن قاراپ، ءوز حالقىنىڭ ىلگەرىلەۋىنە بوگەت بولىپ وتىرعان نە دەگەن سۇراق قويدى دا، ءوز تۋىندىلارىندا وسىلارعا جاۋاپ بەرۋگە تىرىستى. ەڭ الدىمەن ول فەودالدىق قۇرىلىستاعى رۋ تارتىسى، قاراڭعىلىق، پالەقورلىق، الا اۋىزدىق، جالقاۋلىق، ت.ب. وسىلار سىقىلدى جاعىمسىز جايتتاردى كورە ءبىلدى. قازاق حالقىنىڭ ىلگەرى دامۋى، باسقا ەلدىڭ قاتارىنا جەتۋى ءۇشىن تۇساۋ بولىپ وتىرعان ءبىر الۋان جايتتار وسىلار ەكەندىگىن اڭعاردى دا، ونداي ءىس-ارەكەتتەرگە بارىنشا قارسى شىقتى، قالامى ارقىلى مايدان اشىپ، ولتىرە مىسقىلداپ، ءار الۋان زۇلىمدىقتاردى ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋدى كوزدەدى.
«ويلانىپ، ويعا كەتتىم ءجۇز جىلعى وتكەن،
تون قاباتتاپ كيگەنىم شيدەم شەكپەن.
جەيدە، دامبال اقساڭنان، جارعاق شالبار،
جىرىم بالاق ماتامەن ادىپتەتكەن..»، - دەپ، سول كەزدەگى ءومىردىڭ جۇپىنى ءتۇرىن سۋرەتتەيدى. ءسويتىپ، بۇل قالىپتا قالا بەرۋگە ەندى بولمايدى، مادەنيەتكە قاراي اياق باسۋ كەرەك دەگەن قورىتىندى شىعارادى:
سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەك،
كورسەقىزار جالماۋىز،
سورلى قازاق سول ءۇشىن،
التىباقان الا اۋىز.
ءوزىن-ءوزى كۇندەيدى،
جاقىنىن جالعان مىنەيدى!.. - دەپ، ەل بويىنداعى، اسىرەسە ۇستەم تاپ ادامدارىنداعى ۇساق، پالەقور مىنەزدەردى اشكەرەلەدى.
ءبىر-اق ىرعىپ شىعام دەپ،
ءبىر-اق سەكىرىپ تۇسەم دەپ،
مەرتىگەدى، جاتادى،
ۇرلىقپەن مال تابام دەپ،
ەرەگەسسە اۋىل شابام دەپ،
ءسويتىپ قۇداي اتادى.
كۇنشىلدىك، شاماسىن بىلمەس ماقتانشاقتىق، وتىرىك، وسەك، كەربەزدىك، جالقاۋلىق سول كەزدەگى اۋىل ومىرىندەگى ادەتتەر ەدى. اسىرەسە ۇلىققا ارقا سۇيەگەن پالەقور پىسىقتاردىڭ سۇرقيالىعى شەكتەن اسقان-دى.
سوندىقتان اباي:
قىزمەت قىلىپ مال تاپپاي،
عىلىم وقىپ وي تاپپاي،
قۇر ۇيىندە جاتادى
ەل قىدىرىپ اس ءىشىپ،
ەركەك ارىن ساتادى.
بالا-شاعا، ۇرعاشى،
ۇيدە جۇدەپ قاتادى.
ەڭبەگى جوق ەركەسىپ،
ءبىر شولاقپەن سەركەسىپ،
پىسىق دەگەن ات شىقتى.
ءبىر ءسوز ءۇشىن جاۋ بولىپ،
ءبىر كۇن ءۇشىن دوس بولىپ،
ءجۇز قۇبىلعان سالت شىقتى.
«پىسىق كىم؟» - دەپ سۇراساڭ،
قالاعا شاپسا دەمالماي،
وتىرىك ارىز كوپ بەرسە،
كورگەندەردەن ۇيالماي.
سىبىردان باسقا سىرى جوق،
شارۋاعا قىرى جوق.
وتىرىك پەن وسەككە،
اعىپ تۇرسا بەينە سۋ،
ات-شاپاننان كەم كورمەس،
بىرەۋ اتىن قويسا «قۋ»... - دەپ، ەلدى ءۇيىرىپ جەگەن بۇلدىرگىش پىسىقتاردى، الا اۋىز ەڭبەكسىزدەردى، جالاقورلاردى جەرىنە جەتكىزە مىسقىل-كەكەسىنمەن سىنادى. ابايدىڭ باسقا ولەڭدەرىن بىلاي قويعاندا، وسى ولەڭىنىڭ ءوزى-اق جالقاۋلىقتى، قورقاقتىقتى، مادەنيەتكە ۇمتىلماۋشىلىقتى، الاۋىزدىقتى، وتىرىك-وسەككە جانى قۇمار پالەقورلىقتى جەكسۇرىن ەتىپ كورسەتەدى. مۇنداي ەلبۇزارلاردان اۋلاق بولۋ كەرەك دەپ، «ىزالى ءسوز، وتكىر ءتىلىن» سولارعا قارسى جۇمسايدى،
بۇل سىقىلدى جاعىمسىز ارەكەتتەر سول كەزدە بار ما ەدى؟ شىندىق پا ەدى؟ ارينە، بار ەدى. ەل مۇددەسى ەمەس، ءوز مۇددەسىن ويلاعان تالاي قۋ، تالاي سۇمدار قازاق اراسىندا ول كەزدە از بولعان جوق. رۋ ارازدىعىن قوزدىرىپ، نە بىرەۋدى بىرەۋگە ايداپ سالىپ، اراسىنا ءسوز ايتىپ، پايدا تاۋىپ، ارازدىقتى پايدالانعان ۇلىقتار، «دومالاق ارىزبەن» بىرەۋدىڭ تاعدىرىن ساۋداعا سالاتىن پالەقورلار اباي كەزىندە ءتىپتى كوبەيەدى. اباي سولاردىڭ بارىنە دە قارسى بولدى. ەل بىرلىگىن اڭسادى. «ءبىر جەردەن ءسوز، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ»، ەلدىڭ تۇگەل مادەنيەتكە جۇمىلۋىن تىلەدى، وتىرىك، وسەك، پالەقورلىقتان اۋلاق بولۋدى، مادەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا جەتۋدى، اۋىزبىرلىگى كۇشتى، ازات ەل بولۋدى ارمان ەتتى. اقىن ءوزىنىڭ الەۋمەت ومىرىنە ارنالعان «سەگىز اياق» اتتى ولەڭىندە جوعارعى اڭگىمەلەردى ءسوز قىلادى. قازاق ومىرىمەن بايلانىستى ماسەلەلەردىڭ ارقايسىسىنا ەرەكشە توقتاپ، اتالىق سوزدەر ايتادى.
مالىڭدى جاۋعا،
باسىڭدى داۋعا،
قور قىلما، قورعا، تاتۋلاس.
وتىرىك، ۇرلىق،
وكىمەت زورلىق
قۇرىسىن، كوزىڭ اشىلماس.
ۇياتىڭ، ارىڭ ويانسىن،
بۇل ءسوزىمدى ويلانسىن! - دەيدى. اقىن بۇل ولەڭىندە ءومىر شىندىعىنىڭ تەك بەتىن اشىپ قانا قويماي، العا قويعان ماقساتتى ورىنداۋ ءۇشىن نە كەرەك ەكەندىگىن دە اشىپ كورسەتىپ بەرەدى. بۇل - ءوز ەلىنىڭ مالىن جاۋدان، باسىن داۋدان قورعاپ، ءبىر جەردەن ءسوز، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، العا اپارامىن دەگەن ادامگەرشىلىك ەدى. ابايدىڭ دانالىعى - سول داۋىردە ءوز ورتاسىنان وزات شىعىپ، حالىقتى مادەنيەتتەندىرۋ ماسەلەلەرىن جىر ەتۋىندە.
ەڭبەك، عىلىم، ادامگەرشىلىك - ءبارى دە جەر جۇزىندەگى دانىشپان ۇلى ادامداردىڭ كوڭىل بولگەن ماسەلەلەرى بولدى. مىنە، بۇل ماسەلەلەر جونىندە اباي دا قازاق دالاسىنان وسىلارعا ءۇن قوسىپ، ۇران تاستادى. ەڭبەك تۋرالى اباي كوپ جازدى. جاستاردىڭ ادام بولۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن ەڭبەك ەتۋى كەرەك. عىلىمعا قولى جەتۋ دە، الەۋمەت ومىرىنە پايدالى جۇمىس ىستەۋ دە ەڭبەكپەن بايلانىستى دەگەن قورىتىندى شىعارادى. «سەگىز اياق» ولەڭىندە:
بولماشى كەكشىل،
بولسايشى كوپشىل،
جان اياماي كاسىپ قىل!
ورىنسىز ىرجىڭ،
بولىمسىز قىلجىڭ،
بولا ما داۋلەت، ءناسىپ بۇل؟
ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي،
تويادى قارنىڭ تىلەنبەي، - دەپ، ادامنىڭ ادامشىلىعى ءوز باسىندا ەمەس، كوپتى سۇيگەن ادال جۇرەگىندە، ەڭبەك ەتۋدە دەسە، ەكىنشى ءبىر جەرىندە:
عىلىمدى ىزدەپ،
دۇنيەنى كوزدەپ،
ەكى جاققا ءۇڭىلدىم... - دەپ، جۇرتتى ونەر، عىلىمعا شاقىرادى. ءسويتىپ ناداندىققا قارسى - عىلىمدى، الاۋىزدىققا قارسى - بىرلىكتى، جالقاۋلىققا قارسى - ەڭبەكتى، پالەقورلىق پەن جاۋىزدىققا قارسى - ادامگەرشىلىكتى قويادى دا، الدىڭعىلارى - ەلدى ازدىراتىن قىلىق، سوڭعىلارى حالىقتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەتىن يگىلىكتى ءىس دەگەن قورىتىندى جاسايدى.
اباي ءومىر جولىنىڭ ۇزاقتىعىن دا، كوزدەگەن ماقساتىن ورىنداپ شىعۋعا ءوز ءومىرىنىڭ ازدىق ەتەتىندىگىن دە ۇعىپ، باسىنان بازارى وتپەي، قولىنان ءىس كەلەتىن جاستىق شاعىن ءوز حالقىنىڭ ءبىر كەرەگىنە جاراتىپ قالۋعا تىرىستى. جاۋىزدىقتىڭ بەتىن اشىپ، جاقسىلىققا ءجون سىلتەدى. تولىپ جاتقان كەرتارتپا قارا كۇشتەرگە قارسى شىعىپ، كۇرەس اشتى. اينالاسىن وياتىپ، ءوزىنىڭ جولىنا تۇسىرمەكشى بولدى. بىراق ول كەزدەگى ەل تىزگىنىن ۇستاۋشىلار ەسكى ادەتىنشە قارىسىپ، يگىلىككە قاراي اياعىن باسپادى. ابايدىڭ: جارتاسقا باردىم،
كۇندە ايقاي سالدىم،
ودان دا شىقتى جاڭعىرىق.
ەسىتىپ ءۇنىن،
بىلسەم دەپ ءجونىن،
كوپ ىزدەدىم قاڭعىرىپ.
باياعى جارتاس، ءبىر جارتاس،
قاڭق ەتەر، تۇكتى بايقاماس، - دەيتىنى وسىنداي جاعدايمەن بايلانىستى شىققان جالعىزدىقتىڭ اششى ءۇنى بولاتىن. اينالاسىنىڭ ونى ۇقپاۋى، ۇعۋ بىلاي تۇرسىن، وعان بوگەت بولىپ، وڭعا دەگەن ءىسىن تەرىسكە اينالدىرۋى، العا ۇمتىلعان ادىمىن ەتەگىنەن باسىپ كەرى جىبەرۋى، مىنە، وسىنىڭ بارلىعى قازاق ەلىن ىلگەرى دامىتۋدا قيىندىق كەلتىردى. بۇل - ەل تاعدىرىن قولىنا الىپ، الدىنا زور ماقسات قويعان، ەلدى تۇزەمەكشى بولعان اقىنعا از سوققى، جەڭىل قايعى بولعان جوق. ويتكەنى قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتكە ۇمىتىلۋىنا كومەكتەسەدى دەپ ابايدىڭ كوز تىككەندەرىنىڭ ءبارى دە «باياعى قۋلىق، ءبىر الداۋ، قىسىلعان جەردە جان جالداۋدان» شىعا المادى. اقىنعا كومەك بەرۋدىڭ ورنىنا، جاۋلىق ويلادى. مىنە، سوندىقتان دا اباي:
اتادان التاۋ،
انادان تورتەۋ،
جالعىزدىق كورەر جەرىم جوق.
اعايىن بەك كوپ
ايتامىن ەپتەپ،
ءسوزىمدى ۇعار ەلىم جوق.
مولاسىنداي باقسىنىڭ،
جالعىز قالدىم، تاپ شىنىم! - دەپ، ءوزىنىڭ جالعىزدىعىن بىلدىرەدى.
بىراق ابايدىڭ بۇل سوزىنە قاراپ، مۇلدە جالعىز قالعان ەكەن، ونىڭ ءسوزىن ەل ۇقپاعان ەكەن دەپ ءتۇسىنۋ - قاتە. ابايدىڭ بۇل ايتقاندارى - تۇگەلدەي ەل باسقارۋشىلارعا، ۇستەم تاپ ادامدارىنا ارنالعان ءسوز، جالپى كوپشىلىك ونى جاقسى ۇقتى. ونىڭ اسىل سوزدەرىن اۋىزدان-اۋىزعا تاراتىپ، ۇدايى جادىندا ساقتادى، جالپى حالىق ونى قادىرلەدى. دەمەك ابايدىڭ ءسوزىن ەلى ۇقتى دا، باعالاي دا ءبىلدى.
اباي جالعىز قالدىم دەي تۇرسا دا، ومىردەن بەزىپ، سارىۋايىمعا سالىنبايدى. ونىڭ شىعارمالارىن زەرتتەي كەلگەندە، جاقسىلىقتى بولاشاقتان كۇتكەن، ءومىردىڭ جاقساراتىندىعىنا سەنگەن اقىن ەكەندىگىن كورەمىز. ابايدىڭ «سەگىز اياعى» - ءوز كەزىندەگى ءومىر شىندىعىن دا، ودان قالاي شىعۋدىڭ جولىن دا، ەل تىلەگىنەن تۋعان ءوز باسىنداعى كۇيىنىش-ءسۇيىنىشىن دە كەڭىنەن تولعاپ، دۇرىس كورسەتىپ بەرگەن ولەڭىنىڭ ءبىرى. مۇنىڭ ءبىر جاعى - سىن، سىقاق بولسا، ەكىنشى جاعى - وسيەت، عيبرات بەرۋ ەدى.
اباي رەاليزمىنىڭ كۇشتىلىگى تەك بۇل عانا ەمەس، ونىڭ نەگىزى - قازاق ىشىندەگى تاپ قايشىلىعىن كورە بىلۋىندە. سول ءداۋىردىڭ وزىندە، بايلار كەدەيلەردى ەزىپ وتىرعاندىعىن، كەدەيدىڭ اۋىر تۇرمىستا ءومىر سۇرەتىندىگىن بۇلجىتپاي ءوز قالپىندا سۋرەتتەپ، وعان ايانىش سەزىممەن نازار اۋدارۋىندا.
اباي جاي سۋرەتشى اڭعارمايتىن دەتالداردى دا كورە الدى. ابايدىڭ كۇزدىگۇنگى كەدەي ءومىرىن سۋرەتتەي وتىرىپ، ولاردىڭ ءىس-ارەكەت، تۇرمىستارىنىڭ ءار تۇرلەرىن كورسەتۋى - بىرەۋ دە بولسا بىرەگەي، ءبىر بولسا دا كوپكە تاتىرلىق. ءۇستىرت قاراعان ادامدارعا «ءيىن يلەۋ، شەكپەن توقۋ»، بالالاردىڭ ويىندارىن سۋرەتتەۋ سياقتى ماسەلەلەر ءسال عانا ماسەلە ءتارىزدى بولىپ كورىنە تۇرسا دا، شىنىندا بۇل سياقتى جايتتاردى كورە ءبىلۋى ابايدىڭ ۇلكەن رەاليستىك اقىن ەكەندىگىن دالەلدەيدى.
ءوز زامانىنىڭ سۋرەتشىسى اباي سول كەزدەگى تەڭسىزدىك ماسەلەسىن تەك قانا شولىپ ءوتىپ، وعان قالاي بولسا، سولاي قاراپ قويمايدى. كەدەيلەردىڭ اۋىر ءحالى اقىننىڭ قابىرعاسىن قايىستىرادى. كەدەيدى تەك اياپ قانا قويمايدى، ەزىلۋشىلەردىڭ تۇرمىسىن جەڭىلدەتۋگە جول ىزدەيدى. جۇرتقا ادامگەرشىلىكتى ۇسىنادى. اباي شىعارماسىنداعى ادامگەرشىلىك ارمانىنىڭ نەگىزى دە قازاق ىشىندەگى وسى تەڭسىزدىكتى كورە بىلۋىندە جاتىر.
قازاق اۋىلىنداعى تەڭسىزدىكتى شىن كورسەتە بىلگەن ولەڭدەرى - «كۇز»، «قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر-ەكى اي»، ت.ب. بۇل ەكى ولەڭىندە ەكى تۇرمىستى - بايدىڭ تۇرمىسى مەن كەدەيدىڭ تۇرمىسىن ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى قويدى. وكتيابر، نويابر ايلارىنىڭ قارا سۋىعىنداعى كەدەيلەردىڭ اۋىر ءحالىن كورسەتەدى:
كەدەيدىڭ ءوزى جۇرەر مالىن باعىپ،
وتىرۋعا وتىن جوق، ۇزبەي جاعىپ.
توڭعان ءۇيىن جىلىتىپ، ءيىن يلەپ،
شەكپەن توقىر قاتىنى بۇرسەڭ قاعىپ...
ازىناعان قارا سۋىقتا «كەمپىر-شالى» بولسا، قيىندىقتى جاماي تۇسەدى دەپ جانى اشيدى. تەڭسىزدىك، ازاپ شەگۋ تەك قانا ۇلكەندەردىڭ ەمەس، كەدەيدىڭ بالالارىنىڭ دا باسىندا بارلىعىن كورەمىز:
قار جاۋسا دا توڭبايدى باي بالاسى،
ءۇي جىلى، كيىز تۇتقان اينالاسى.
باي ۇلىنا جالشى ۇلى جالىنىشتى،
اعىپ ءجۇرىپ ويناتار كوزىنەن جاسى...
ابايدىڭ شىن مانىندە رەاليستىگى، ءوزى سول ۇستەمدىك ەتۋشى تاپتىڭ جۋان ورتاسىنان شىعا تۇرسا دا، ولاردىڭ جالپى قارا حالىققا جاساپ وتىرعان زورلىق-زومبىلىعىن، اياۋسىز قاناۋىن كورە ءبىلىپ جانە ونى تايىنباي اشكەرەلەۋ، «تيپتىك جاعدايعا ءتان تيپتىك وبرازدار» جاساۋىمەن قاتار، جاي سۋرەتشىلەر اڭعارا بەرمەيتىن، ءومىردىڭ كولەڭكە جاقتارىنداعى كەيبىر قۇبىلىستى دا كورە ءبىلىپ، ولاردان الەۋمەتتىك ءمانى بار ۇلكەن قورىتىندى شىعارۋىندا. جوعارعى ءۇزىندى الىنعان ولەڭىنىڭ ەكىنشى ءبىر جەرىندە:
جالشى ۇيىنە جانى اشىپ، اس بەرمەس باي،
ارتىق قايىر، ارتىقشا قىزمەتكە وراي.
بايدا مەيىر، جالشىدا پەيىل دە جوق،
اڭدىستىرعان ەكەۋىن قۇدايىم-اي! - دەپ، بايلاردىڭ كەدەيدى كۇنبە-كۇن ەزىپ وتىرعاندىعىن، ولاردىڭ ارالارىنداعى ەكونوميكالىق تەڭسىزدىكتى جانە بۇل ەكەۋىنىڭ ءومىر بويى اڭدىسۋمەن كەلە جاتقان، ءبىر-بىرىنە تىلەكتەرى قايشى ەكى تاپ ەكەندىگىن اشىق ايتتى. كەدەيدىڭ اۋىر ءحالىن كورىپ، اقىننىڭ ولارعا جانى اشيدى. كەدەيدىڭ سول اۋىر ءحالىن قالاي جەڭىلدەتۋدىڭ وزىنشە جولىن ىزدەدى. سوندا ونىڭ تاپقان جولى - ادىلدىك بولدى. بايلاردىڭ كەدەيگە دەگەن مەيىرىمسىزدىگىن اشىق سۋرەتتەپ، ولاردى دۇرىستىققا، ادىلدىككە شاقىردى. سوعان وراي كەدەيدىڭ دە بايلارعا دۇرىس قىزمەت ەتۋى كەرەك دەپ ءبىلدى. بىراق اقىننىڭ بۇل پىكىرى - تاپ قايشىلىقتارىنىڭ قانداي جولدارمەن شەشىلەتىندىگىن ۇعا الماۋشىلىقتان تۋعان قاتە پىكىر بولاتىن. بۇل - تاپ قايشىلىقتارى تەك قانا تاپتىق كۇرەسپەن شەشىلەتىندىگىن ءتۇسىنۋ دارەجەسىنە كوتەرىلە الماعاندىعىن كورسەتەتىن جايتتىڭ ءبىرى.
قانداي ءومىر قۇبىلىسىنا باعا بەرسەك تە، ءبىز ەشقاشان دا مەزگىل مەن جاعدايدى ۇمىتپايمىز. سوندىقتان ابايدىڭ ءومىر سۇرگەن مەزگىلى مەن جاعدايىن ەسكە الساق، وعان رەۆوليۋتسيالىق كوزقاراستا نەگە بولمادىڭ دەپ كىنا تاعۋ - ورىنسىز. تاريحقا كوز سالساق، ەزۋشىلەردى ادىلدىككە ۇندەپ، ولاردىڭ ساناسىن وياتىپ، ادامگەرشىلىگىن ارتتىرۋ ارقىلى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى جويماق بولعان فرانتسۋزدىڭ ۇلى اعارتۋشىلارىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى وقۋشىلار جۇرتشىلىعىنا ءمالىم. ال قازاقتىڭ ۇلتشىل وقىمىستىلارىنىڭ قازاق ەلىندە تاپ جوق دەپ، كوپ جىلدار بويى ايتىس اشىپ، وزدەرىنشە دالەلدەمەك بوپ، قىزىل وڭەش بولعانىن تاعى جاقسى بىلەمىز. دەمەك، ءحىح عاسىردا ابايدىڭ قازاقتا جىگى ايقىندالعان ەكى تاپ بارلىعىن جانە ۇستەمدىك ەتۋشى بايلار تابىنىڭ كەدەيلەردى ەزىپ، قاناپ وتىرعاندىعىن تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ، شىندىق قالپىندا كورسەتىپ بەرۋىنىڭ تاريحي ءمانى زور ەكەندىگى ءسوزسىز.
(جالعاسى بار)
kazakhadebieti.kz سايتى
