ءبىز ۇدايى كورگەنمەن ءمان بەرۋدەن جالىققان ۇلىق اللانىڭ جەر بەتىندەگى كەرەمەتى سانسىز كوپ. سونىڭ ءبىرى – دانەك ىشىندە «ۇيىقتاپ جاتقان» ۇرىقتىڭ كەرەمەتى. ءبىز سوڭعى عاسىرداعى ادامزات اقىلىنىڭ جەتكەن جەتىستىگىنە قاراپ تاڭعالامىز. ءبىر عانا مىسال، قولىمىزداعى اقپارات تاسىعىش ىشىنە قانشا زات سيادى، كوشىرىپ الىپ، اينا- قاتەسىز، باسقا كومپيۋتەردەن شىعارىپ الا بەرەمىز. ال، ەندى، جەمىستىڭ دانەگىنىڭ سونشا اقپاراتتى ساقتاي الاتىنىنا نەگە تاڭعالماسقا؟..

ءبىز ۇدايى كورگەنمەن ءمان بەرۋدەن جالىققان ۇلىق اللانىڭ جەر بەتىندەگى كەرەمەتى سانسىز كوپ. سونىڭ ءبىرى – دانەك ىشىندە «ۇيىقتاپ جاتقان» ۇرىقتىڭ كەرەمەتى. ءبىز سوڭعى عاسىرداعى ادامزات اقىلىنىڭ جەتكەن جەتىستىگىنە قاراپ تاڭعالامىز. ءبىر عانا مىسال، قولىمىزداعى اقپارات تاسىعىش ىشىنە قانشا زات سيادى، كوشىرىپ الىپ، اينا- قاتەسىز، باسقا كومپيۋتەردەن شىعارىپ الا بەرەمىز. ال، ەندى، جەمىستىڭ دانەگىنىڭ سونشا اقپاراتتى ساقتاي الاتىنىنا نەگە تاڭعالماسقا؟..
ءبىز ادەتتە كەز-كەلگەن جەمىستى جەپ بولعان سوڭ ىشىندەگى سۇيەك-دانەگىن ويلانباستان تاستاي سالامىز. ال، سول جەمىس سۇيەگى – ءوز الدىنا ءبىر الەم. سوندىقتان دا ونى بيولوگ عالىمدار «تىرشىلىك فابريكاسى» دەپ اتايدى. كىشكەنتاي دانەكتىڭ ىشىندە الىپ ءبىر اعاشتىڭ بۇكىل فورماسى، ءتۇر-تۇلعاسى، گۇلىنىڭ ءتۇسى مەن بولاشاق جەمىسىنىڭ دامىنە شەيىن جازىلىپ قويعان قۇندى اقپارات ساقتاۋلى. ۇلىق اللا قۇدىرەتىمەن بولاشاق تىرشىلىكتى بارلىق نىشانىمەن تيتتەي عانا دانەكتىڭ ىشىنە جاسىرعان. ادەتتە، سارى ورىكتىڭ سۇيەگىن شاعىپ، دانەگىن الىپ جەيىن دەسەڭ، ساۋىتىن سىندىرۋ وتە قيىن. تاسپەن، نە بولماسا، بالعامەن سىلتەپ سوقپاساڭىز، جۇقا سۇيەك وڭايشىلىقپەن سىنا قويمايدى. ەندى سول، ىشتەگى دانەككە قاراپ، بىلاي ويلانۋعا بولادى. «بۇل جۇمساق دانەك مۇنشا قاتتى ساۋىتىن قالايشا جارىپ شىقپاق؟ ءبىز بالعامەن ۇرعاندا قاۋىزىن ارەڭ جارامىز، تار قاپاستا قىسىلىپ جاتقان ءالسىز دانەك ءوز دەنەسىن بۋىپ تۇرعان سۇيەكتى جارىپ جىبەرەتىن كۇش-قۋاتتى قايدان الادى؟». بۇل سۇراققا دۇنيە عىلىمى جاۋاپ بەرە المايدى. ال، ءدىن ءىلىمى بۇل قۇپيانى بىلايشا تاراتادى. ءتاتتى دانەك ىشىندە ورىكتىڭ (جالپى جەمىس اتاۋلىنىڭ) ولمەس رۋحى بار. وسىمدىك رۋحى ادامنىڭ كوزىنە كورىنبەيدى. تىرشىلىك ەتۋگە ىڭعايلى مەرزىم بولعاندا ىشتەگى رۋح تاستاي قاتتى ساۋىتىن قاقىراتىپ ەكىگە ايىرىپ، توپىراققا تامىر جىبەرەدى. بۇل ورىكتىڭ ءورشىل رۋحى ءۇشىن قيىن شارۋا ەمەس. وعان دىمقىل توپىراق پەن ازداپ توبەدەن قىزدىراتىن كۇن نۇرى بولسا جەتىپ جاتىر. ال، ءوسىپ-ءونىپ، جەرگە جالعانىپ، جارىق الەمگە جولداما العانشا جەي تۇراتىن اس-اۋقات سول تيتتەي عانا «ساندىقتىڭ» ىشىندە ارتىعىمەن ساقتاۋلى تۇرادى. بيولوگ عالىمدار كەز-كەلگەن جەمىس سۇيەگى قولايسىز اۋا-رايى مەن جۇت جايلاعان بارلىق ماۋسىمدا دا بۇلىنبەستەن ءبۇتىن شىعۋعا الدىن-الا ەسەپتەلىپ جاسالعان كەرەمەت «ماشينا» دەپ تاڭداي قاعادى. ولارىڭ باستى ەكى ماقساتى – ءتىرى قالۋ، ۇرپاقتى كوبەيتىپ تاراتۋ.
ەندى مۇقيات زەر سالايىق. دانەك – كوپ جاسۋشالى تىرشىلىك يەسى. سوندىقتان دا ونىڭ ىشىندە ۇرىق جانە ۇرىققا كەرەكتى «اس-اۋقات» قورى بار. دانەك جەردەن ءنار الىپ، كۇشەيگەنشە ءوز تاماعىن ءوزى تابادى. تال باسىنان سۋسىلداپ تۇسە بەرەتىن ۇساق ۇرىقتاردا مۇنداي ارتىقشىلىق جوق. ولار ءبىر جاسۋشالى جانە ءالسىز جاراتىلعان. نازىك ۇرىقتار تۇسكەن جەرىندە قولايلى جاعداي بولماسا قۋراپ، نە بولماسا مىجىلىپ، تابان استىندا ءولىپ كەتەدى. قاتتى ساۋىتتا «قارۋلانىپ» جاتقان دانەكتە ءساتتى مەزگىلدى مىڭ جىلداپ كۇتەتىن كۇش بار. تال باسىندا گۇلدەپ، تۇينەگەن ساتتەن-اق جەمىستەگى قاتتى سۇيەك ىشىندە قور جيناۋ جۇمىسى باستالادى. جەمىس ابدەن ءپىسىپ، جەرگە «توپ» ەتىپ تۇسكەنشە، بولاشاق تىرشىلىككە قاجەتتى ورگاندار تۇگەل قالىپتاسىپ ءبىتۋى ءتيىس.
ءبىزدىڭ كوزىمىزگە شاعىلعان دانەك ءبىرتۇتاس بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. شىندىعىندا دا ول بىرنەشە مۇشەدەن قۇرالعان. ەڭ ءبىرىنشى، تىرشىلىكتەن «تىرس» ەتكەن بەلگى بولسا، جارىققا جارىپ شىعۋعا دايىن تۇراتىن دانەكتىڭ ۇشكىر تۇمسىعى جاسالادى. ۇشكىر تۇمسىقتىڭ ءوزى – ءوز الدىنا بولەك ءبىر ورگان. كۇش-قۋاتتىڭ كوبىسى سونىڭ بويىندا. تەمىر ساۋىتتى جارىپ، توپىراققا ەڭ ءبىرىنشى بولىپ تابان تىرەۋ – سونىڭ مىندەتى. ارتىنشا ءجىپ-جىڭىشكە اق تامىر سىرتقا موينىن سوزادى. ول توپىراقتان ازداعان ءنار السا بولدى، ءىسىنىپ، ۇلكەيىپ قاتتى قاۋىزىن لاقتىرىپ تاستايدى. سوسىن جارىققا قىلتيىپ، توبەسى كورىنگەن زاماتتا فوتوسينتەز پروتسەسىن ىسكە قوسادى. بۇل كەزدە دانەكتىڭ ءالى دە نەگىزگى بولشەگى اجىراماي توبەدە جابىسىپ تۇرادى. ول قارا جەردەن قارىن تويدىراتىن مول ءونىم كەلگەنشە وزىندەگى قوردى بارىنشا ساقتىقپەن جۇمسايدى. ال، دانەكتىڭ ەڭ تۇبىندە كراحمال مەن اقۋىزدىڭ «قويماسى» ساقتاۋلى. اق تامىرلار جايىلىپ، كۇن نۇرىنا قانعانشا جانە اس-اۋقات ءۇزىلىسسىز كەلەتىن «توقشىلىق زامان» تۋعانعا شەيىن قويماداعى كراحمال مەن اقۋىز ۇنەممەن جۇمسالىپ تۇرادى. ءدال وسىنداي تاسىلمەن قوينىنداعى «قويماسىنا» قور ساقتاپ، قىستان امان شىعۋ بارلىق كوكونىسكە ءتان. كارتوپ، ءسابىز، پياز سەكىلدى قۇداي «ماشينالارى» دا كەلەسى جىلدىڭ كوكتەمىنە وسىنداي باسى ارتىق قورمەن جالعانادى. كارتوپ، ءسابىز، پيازدار قاتتى سۋىق پەن اپتاپ ىستىق بولسا، ءۇسىپ نەمەسە كەۋىپ جويىلادى. بىراق ولارمەن سالىستىرعاندا شابدالى، سارى ورىك، قارا ورىك، شيە سەكىلدى جەمىس اعاشتارىنىڭ دانەگى الدەقايدا دامىپ كەتكەن. ال، قاۋىزداعى ءدان-دانەكتەر ءۇسىپ ءولۋ، قاتالاپ ءولۋ دەگەن قاۋىپتەردى بىلمەيدى. ولار قورداعى «ازىق-تۇلىگىن» مىڭداعان جىلدار بويى جەمەستەن «ورازا» ۇستاپ جاتا بەرەدى. ۇلىق اللا بۇلارعا ەرەكشە ءتوزىم مەن سابىر بەرگەن.
ارحەولوگتار جاپونيادا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بارىسىندا قور ساقتايتىن ەجەلگى قويماعا تاپ بولادى. قويمانىڭ قۋىسىندا مىڭ جىلدان بەرى جاتقان لوتوس اعاشىنىڭ دانەگىن تاۋىپ الادى. تەكسەرۋ ءۇشىن ونى قايتادان ەگىپ، ءوسىرىپ كورەدى. سويتسە، ودان ءاپ-ادەمى اعاش ءوسىپ شىعادى.
سۇيەكتەگى دانەكتىڭ ەڭ ۇلكەن قۇپياسى دا، قۇدىرەتى دە، كەرەمەتى دە ىشتە جاتىپ، ءوزىن-ءوزى قۇرعاتاتىن سۇرلەۋىندە دەيدى عالىمدار. ماسەلەن، سارى ورىكتىڭ جەمىسى تۇينەپ، سارعايىپ، جۇمسارىپ، تاتتىلەنىپ ءپىسىپ جاتقاندا ونىڭ سۇيەگىنىڭ ىشىندەگى دانەكتىڭ دەنەسىندە ءوز الدىنا بولەك جۇمىس جاسالىپ جاتادى. ول جۇمىس – قويماداعى «ازىق-تۇلىكتى» وتە ۇزاق مەرزىمگە بۇلىنبەي جەتەتىندەي ەتىپ سۇرلەپ، كەپتىرىپ الۋ. سۇيەكتەگى سۇرلەۋ جۇمىسى بىرنەشە ساتىدان تۇراتىن كۇردەلى پروتسەسس. دانەكتىڭ وزەگى ءتيىستى كولەمىنە جەتىپ تولىسقاندا، ونىڭ ىشىندە ۇزاق ساپارعا دايىندالعانداي تىنىشتىق كەزەڭى باستالادى. ول ءۇشىن قۇداي قۇدىرەتىمەن ابستسيوزدى قىشقىل گارموندارى ارنايى ءوندىرىلىپ شىعادى. بۇل قىشقىل وسىمدىك وزەگىنىڭ ءوسۋىن توقتاتادى دا دانەك قابىعىنىڭ استىنداعى كراحمال مەن اقۋىزدىڭ سينتەزىن جىلدامداتىپ، دنك جىپتەرىن وتە مۇقيات تۇردە وراپ شىعادى. سونىمەن قاتار، قويماعا كەلەتىن سۋ دا باياۋلاپ ازايادى. بۇل حالگە جەتكەن جانە وزىمەن-ءوزى ورانىپ العان دانەككە مۇز دا، سۋ دا، تۇز دا زالال كەلتىرە المايدى. قۇرامداعى سۋ كولەمى كوبەيىپ كەتەتىن بولسا، قاتتى سۋىقتا ول مۇزعا اينالىپ، تاس بوپ قاتقان ۇشكىر كريسستالدار وسىمدىك كلەتكالارىن ءولتىرىپ تاستايدى. ءداننىڭ قۇرامىنداعى ابستسيوزدى قىشقىلدار كۇللى ورگانيزمنىڭ تەمپەراتۋراسىن قاتاڭ قاداعالاپ، ۇرىقتىڭ ۇزاق عۇمىرىن كەپىلگە الادى. كەيبىر دانەكتە وسى «كۇزەت» جۇمىسىنىڭ كۇشتىلىگى سونشا، سۇيەك ەگىلسە دە توپىراقتا جارىلماي جاتىپ الادى. سوندىقتان كەيبىر سۇيەكتەردى ادامدار قولدان سىندىرىپ، ابستسيوز قىشقىلىن سۋمەن شايىپ تاستاۋ ءۇشىن بىرنەشە كۇن سۋعا سالىپ قويادى. ءبىز كورىپ جۇرگەن قاۋىن، قاربىز ۇرىعى دا ءدال وسىلاي قالىڭ قابات ورانىپ، جارتىلاي ءولىپ جاتادى. قاۋىن، قاربىز ۇرىعى دىمقىل توپىراققا تاستالماس بۇرىن بىرنەشە كۇن سۋ ىشىندە بوگىپ جاتۋى ءتيىس. ۇرىقتى قاتىرىپ تاستاعان قىشقىلدار جۋىلىپ-شايىلعان سوڭ دانەك جارىلىپ، تىرشىلىك نىشانى قىلاڭ بەرەدى. ديقاندار وسى كەزدە ەگۋدى باستايدى.
وسىمدىك اتاۋلى قوزعالماستان ءبىر جەردە تۇرىپ وسەتىن بولعاندىقتان، ۇرپاعىن بارىنشا الىسقا «اتتاندىرۋ» ولار ءۇشىن ءبىرىنشى مىندەت. وسكەن جەردىڭ قۇنارى تاۋسىلىپ، سۋى تارتىلىپ، اينالادا زياندى جاندىكتەر كوبەيسە دە، ولار تاعدىرىن ءبىر اللاعا تاپسىرىپ، تاپجىلماي تۇرا بەرەدى. ەسەسىنە ۇلىق اللا ولارعا كوشىپ-قونۋدىڭ، ۇرپاق تاراتۋدىڭ نەشە ءتۇرلى ايلا-ءتاسىلىن ۇيرەتكەن. كوپتەگەن جابايى جەمىس-جيدەكتەردىڭ، وسىمدىكتەردىڭ ۇرىقتارى سۋعا جۇزۋگە، اۋەدە قالقىپ ۇشىپ جۇرۋگە، بىرەۋگە جابىسىپ ساپار شەگۋگە، جەلمەن دومالاۋعا ىڭعايلى بولىپ جاسالادى. الىسقا بارماي-اق باق-باق گۇلىن الىپ قاراڭىز. ال، شوڭاينا بولسا، مالدىڭ ءجۇنى مەن ادامنىڭ بالاعىنا جابىسىپ قالۋعا ءاماندا دايىن تۇرادى. ۇرىقتىڭ ەڭ ءىرىسى پالما اعاشىنىڭ ەنشىسىندە. ولار سالماعى 25 كگ دەيىن تارتادى.
مۇنداي اۋىر سالماقتى جەلدىڭ ۇشىرۋى نەعايبىل، ارينە. ەسەسىنە ولار – تەڭىزدە ءجۇزۋدىڭ قاس شەبەرى. جازدىڭ كۇنى جەلدە دومالاپ بارا جاتقان قاڭباققا قاراپ، تاڭ عالاتىن كىسى كەمدە-كەم. اقىل كوزىمەن قاراماسا، قۋراعان قاڭباقتى جەل ءوز بەتىنشە اكەتىپ بارا جاتقان سەكىلدى كورىنەدى. اقيقاتىندا، قاڭباق رۋحى بۇل ساپارعا ءبىر جىل بويىنا دايىندالعان. شابدالى جەمىسى ءتاتتى بولعانىمەن دانەگى اششى ۋ. ونى جەگەن جاس بالا ۋلانىپ ءولۋ قاۋپى زور. شابدالى رۋحى ءوز دانەگىنىڭ ادام ۇرپاعى ءۇشىن زياندى ەكەنىن مىندەتتى تۇردە بىلەدى. سوندىقتان دا ونىڭ دانەگى شاعىلمايتىن وتە قاتتى ەتىپ جاسالعان. شابدالىنىڭ بۇدىر-بۇدىر ۇسقىنسىز سۇيەگىنە قاراپ، وسىنى شاعىپ دانەگىن جەيىنشى دەگەن وي كەلمەيدى دە.
وسىنىڭ ءبارى ءبىر قاراعان كىسىگە كەزدەيسوق بولىپ جاتقان سەكىلدى. شىندىعىندا، ءبارى دە ەسەپپەن جاسالىپ، ماقساتپەن ءجۇر. وسى كەرەمەتتىڭ ءبارىن اقىل نازارىنا سالىپ، تەرەڭ ويلانسا، ۇلىق اللانىڭ سانسىز مۇعجيزالارىنا تاڭدانا قارايسىز. ەگەر سانالى تىرشىلىك ورتالىعىنان تۇقىم، دانەك، ۇرىقتاردىڭ ءبارىن بىرەۋ وقىتىپ، ۇيرەتىپ وتىرماسا وسىنشاما كەرەمەت ءوز بەتىنشە پايدا بولار ما ەدى؟ بارماقتىڭ باسىنداي عانا دانەكتىڭ تۇلا بويىنا الىپ ءبىر بايتەرەكتىڭ بۇكىل سيپاتى مەن قاسيەتى قالايشا سىيادى؟ الما مەن المۇرت، قارا ورىك پەن سارى ورىك دانەكتەرى ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس. بىراق ولار شاتاسىپ، باسقا اعاشقا اينالىپ كەتپەيدى عوي. ەندەشە مۇنىڭ ءبارى وسىمدىك رۋحىنىڭ كۇش-قۇدىرەتىمەن ىسكە اسادى. ادامنىڭ باس كوزىنە كورىنبەي تامىردان باستاپ بۇتاققا شەيىن ءامىر بەرىپ، باسقارىپ تۇرعان قۇدىرەت – وسىمدىكتىڭ رۋحى. رۋحتار اللاعا تىعىز بايلانىستى.
«سەندەر مەن جاراتقان قۇدىرەتتەرگە اقىل نازارىمەن قاراپ، تەرەڭ ويلانىڭدار. اقيقاتىندا ۇلىق اللا ءدان-دانەكتەر مەن قاتتى سۇيەكتەردى ورتاسىنان قاق ايىرادى. ول ولىدەن ءتىرىنى، تىرىدەن ءولىنى ءوسىرىپ شىعارادى. مىنە، سەندەرگە جالعىز اللانىڭ قۇدىرەتى. ءبىز اقىل يەلەرىنە وسىلايشا عيبرات بەرەمىز»، – دەپ ۇلىق اللا تاعالا قۇران كارىمدە ويلانۋعا ءامىر قىلادى!
مىنە، وسىنشاما دۇنيەنى ءارتۇرلى ەتىپ جاراتقان – شەبەر اللا. ەندى وسى جاراتۋشى يەمىزگە نەگە ماقتاۋ، پاكتەۋ ايتپاسقا.

سانجار كەرىمباي، ءدىنتانۋشى

«ءۇش قيان» گازەتى 8 مامىر 2009 جىل 
http://ushkiyan.kz/