ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق قازاقستان مەن ىرگەلەس ەلدەر تاريحى ءبولىمىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى جانىمحان وشان، ەلدوس ساۋىرقان ۇشەۋمىز وسى جىلدىڭ 24 تامىز كۇنى موڭعوليا ەلىنە عىلىمي ىسساپارعا اتتانىپ كەتتىك. ساپارىمىزدىڭ ءبىرىنشى كۇنى موڭعول عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى تسەگمەد تسەرەندورجپەن كەزدەسىپ، ساپارىمىزدىڭ ماقساتىن ءتۇسىندىرىپ، ينستيتۋتىمىزدىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ز.ە. قابىلدينوۆتىڭ سالەمىن، ۇسىنىستارىن جەتكىزدىك.

دوكتور تسەرەندورج ءوزى باسقارىپ وتىرعان ينستيتۋت جۇمىسى، عىلىمي جوبالار، ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى تۋرالى تانىستىرا كەلە، ءبىزدىڭ تاراپتان ايتىلعان ۇسىنىستاردى قولداۋ رەتىندە موڭعول تاراپىنان 3 بىرىككەن عىلىمي جوبالار تاقىرىبىن ۇسىندى. بۇدان وزگە، ءبىزدىڭ ينستيتۋتپەن ىنتىماقتاستىق تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويدى.

عىلىمي ءىسساپارىمىزدىڭ بۇدان كەيىنگى كۇندەرى موڭعوليا مەملەكەتتىك ارحيۆىندە، شىڭعىس حان مۋزەيىندە، UNESCO ۇيىمىنىڭ كوشپەندىلەر وركەنيەتىن زەرتتەۋ ورتالىعىندا، بايان ولگەي ورتالىق كىتاپحاناسىندا، بايان ولگەي ايماقتىق مادەنيەت باسقارماسىندا، ۋلان-باتور ىرگەسىندەگى تونىكوك ەسكەرتكىشىندە، قاراقورىمداعى بىلگە قاعان، كۇلتەگىن ەسكەرتكىشتەرى كورمەسىندە، حەنتەي ايماعىنداعى شىڭعىس حان قالاسىنداعى مۋزەيلەردە بولدىق. كەڭ بايتاق موڭعول دالاسىنا ورنالاسقان (بايان-ولگەي مەن ۋلان-باتوردىڭ ارا قاشىقتىعى 1800 كم.) وسى عىلىمي مەكەمەلەر مەن تاريحي نىسانداردى ارالاپ شىعۋ كوپ ۋاقىتتى الاتىن سىڭايلى بولدى. ۋلان-باتورداعى كولىك كەپتەلىسى دە الماتىنىڭ تىعىنىنان ارتىق بولماسا كەم ەمەس ەكەن. سوندىقتان، ون كۇنگە جوسپارلانعان جۇمىستارىمىزدىڭ ناتيجەلى بولۋى ءۇشىن ەكى توپقا بولىندىك.

ساپارىمىزدىڭ جەمىستى بولۋىنا ينستيتۋت ديرەكتورى، پروفەسسور ز. قابىلدينوۆتىڭ موڭعولياداعى ارىپتەستەرىمەن ءبىزدىڭ ءىسساپار بارىسى تۋرالى الدىن الا كەلىسىپ الۋى وڭ ىقپال ەتتى. بۇدان وزگە، موڭعوليالىق جاس قازاق زەرتتەۋشىلەرى - تۇركيادا ءبىلىم الىپ جاتقان شىناربەك سەيىتحانۇلى، ۋلان-باتورلىق ۋاتحان ەلتاي، زاۋرەش سماعۇلقىزى، التىنبەك توقتاربايۇلى، بايان-ولگەيدە مادەنيەت باسقارماسىندا جۇمىس جاسايتىن، عالىم-ارحەولوگ ومىربەك بيقۇمارۇلى كوپ جاردەمدەستى. ناتيجەسىندە، نيەتتەنگەن شارۋالاردى تولىعىمەن ورىنداپ، ءىسساپار جوسپارىنا سايكەس بۇرىن سوڭدى جاريالانباعان ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەرى مەن تاريحي تۇلعالارىنا قاتىستى تىڭ ارحيۆ قۇجاتتارىن الدىق، بىزدە جانە ولاردا جارىق كورگەن عىلىمي ەڭبەكتەرمەن الماستىق. موڭعوليانىڭ عىلىمي مەكەمەلەرىنە ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىن تانىستىرىپ، موڭعول عالىمدارىمەن ورتاق عىلىمي زەرتتەۋ تاقىرىپتارىن انىقتاپ، باسشىلارىمەن بىرىگىپ عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ تۋرالى كەلىسىمدەرگە قول قويدىق.

موڭعولياعا كەلگەندە ءبىرىنشى انىق بايقالاتىن نارسە موڭعول حالقىنىڭ كەڭدىگى مەن سول كەڭپەيىلدىڭ شىنايى، مىزعىماس ۇلتتىق رۋح ىرگەتاسىنا ورنالاسۋى. ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ قاينار كوزدەرى – ءتىل، ءدىن، ءداستۇر جانە تاريح بۇل ەلدە وزدەرىنە لايىقتى ورىندا. وسىلاردىڭ بارلىعى ۇلتتىڭ تاريحي تۇلعاسى – شىڭعىسحاننىڭ بەينەسىنە شوعىرلانعان. شىڭعىس حان - موڭعول مەملەكەتىنىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ تەمىرقازىعى. ونىڭ ونەگەلى ءومىرى، رۋحاني كەلبەتى، ساياسي تۇلعاسى بۇكىل موڭعوليا مەن موڭعول حالقىنىڭ ماقتانىشى مەن باعىتىنا اينالعان. شىڭعىس حان اتىنا حالىقارالىق اەروپورتتان باستاپ، مۋزەي، قالا، ۋنيۆەرسيتەت، كوشەلەر بەرىلگەن. ونىڭ بەينەسى بۇكىل موڭعوليانى جاۋلاپ العان.

وسى ورايدا، بىزدەگى شىڭعىس حاندى قازاقتىڭ رۋلارىنا تەلىپ جۇرگەن اۋەسقويلاردىڭ ارەكەتتەرى بالانىڭ ويىنىنداي كورىنەدى. ولار وسى ارەكەتتەرى ارقىلى تەك موڭعول مەن قازاقتىڭ اراسىنا عانا ەمەس، قازاق پەن قازاقتىڭ اراسىنا وت سالىپ جۇرگەنىن بىلمەيتىن سىڭايلى. ءبىزدىڭ ساپار، كەزدەسۋ تۋرالى موڭعول عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ رەسمي سايتىندا «قازاق عالىمدارى ينستيتۋتىمىزدا قوناقتا» دەگەن حابارلاما بەرىلىپتى. الگى حابارلامانىڭ سوڭىنا جازىلعان كومەنتاريلەردە موڭعول زيالىلارىنىڭ بۇل ساپارىمىزعا اسا قۋانا قويماعانى انىق بايقالادى. سولاردىڭ بىرىندە: «بۇل قازاقتار شىڭعىسحاندى قازاق دەپ وتتاپ ءجۇر. قىتايلار مەن قازاقتارمەن تاريح سالاسى بويىنشا ەشقانداي دا ىنتىماقتاستىق جاساۋعا بولمايدى» دەپ جازىلىپتى. كەزدەسۋ كەزىندە دە بۇل جايلى موڭعولدىق ارىپتەسىمىز، «سىزدەردە كەيبىر عالىمدار شىڭعىس حاندى قازاق دەپ ەش دالەلسىز، نەگىزسىز جازىپ ءجۇر ەكەن» دەپ قىنجىلا وتىرىپ ايتىپ ەدى. «شىندىعىندا، ول جازىپ جۇرگەندەر شىنايى عالىمدار ەمەس، كاسىبى بولەك اۋەسقويلار. تاريحشىلار شىڭعىس حاندى قازاق مەملەكەتتىلىگىن قايتا جالعاۋشى، بارشا تۇركى-موڭعولعا ورتاق تاريحي تۇلعا رەتىندە مويىندايدى» دەپ اقتالۋعا تۋرا كەلدى.

شىڭعىسحانشىل جازعىشتارعا وسى ورايدا سۇراق تۋىندايدى. شىڭعىس حان ميفولوگيالىق كەيىپكەر ەمەس. ونىڭ تەگى، رۋى تۋرالى ايقىن تاريحي دەرەكتەرگە قاراماستان تۇركى-موڭعولعا ورتاق شىڭعىس حاندى قازاق دەۋ نەگە سۇيەنىپ ايتىلىپ، جازىلىپ ءجۇر؟ جارايدى، ول قازاق بولا قويسىن. شىڭعىس حاندى مەملەكەتتىك تۇرعىدا ءدال وسى موڭعولدار سياقتى بۇكىل قازاقتى بىرىكتىرەتىن رەسمي يدەولوگيالىق تۇلعا رەتىندە كوتەرە الامىز با؟ ەگەر موڭعولدار سياقتى ونى بارشا قازاققا ورتاق تۇلعا رەتىندە تانىسا جاقسى، ەندى شىڭعىس حاندى قازاقتىڭ جەكەلەگەن رۋىنا تەلىپ، بىرلىكتىڭ ەمەس، الاۋىزدىقتىڭ شوعىن ۇرلەپ وتىرعان جوقسىزدار ما؟ وسى ورايدا، «قازاقتى قالماق، قالماقتى قازاق ەتكەننەن نە ۇتاسىزدار؟ اللاعا شۇكىر، جوق ەمەس، بارلارىڭىزدى باعالاپ الساڭىزدار ابزالىراق بولار ەدى» دەگىڭ كەلەدى ەكەن.

سونىمەن، شىڭعىس حان موڭعوليانىڭ رەسمي ۇلتتىق-مەملەكەتتىك يدەولوگياسىنىڭ تەمىرقازىعى. قازاقستاننىڭ جەرىمەن پاراپار ايماقتا ءومىر سۇرەتىن 3 ملن. موڭعول «سانىمىز از» دەپ جىلاماي، شىنايى تاۋەلسىز، شاما شارقىنشا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. تۇرمىس-تىرشىلىگى، كوشپەندىلىك مادەنيەتى، شارۋاشىلىعى جاعىنان قازاقتارعا جاقىن. دەگەنمەن، بىرنەشە عاسىرلىق ءدىني ايىرماشىلىق (ولار 15 عاسىردا ءلامايزمدى قابىلداعان) تىلدىك، قازىرگى مادەني تۇرعىدا قازاقتاردان ەرەكشەلەندىرىپ تۇرادى. وكىنىشكە وراي، ەكونوميكاسى شيكىزاتتىق باعىتتاعى بۇل ەلدىڭ حالقىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى سالىستىرمالى تۇردە تومەندەۋ. وسىنى پايدالانعان شەت ەلدىك حريستياندىق-باپتيستىك ميسسيونەرلەر موڭعولداردى ءوز دىندەرىنە تارتۋ ءۇشىن حالىق اراسىندا بەلسەندى جۇمىس جاساۋدا. بۇل سالادا وڭتۇستىك كورەيا ميسسيونەرلەرى الدا. كەيبىر مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ەلدە 200 – گە جۋىق حريستيان-باپتيستىك شىركەۋلەرى قىزمەت ەتۋدە. 3 ملن حالىقتىڭ ءار 15 مىڭىنا ءبىر شىركەۋدەن كەلەدى. ماركو پولو، كارپيني مەن رۋبرۋكتاردىڭ ءتىسى باتپاعان كوشپەندىلەر، ەندى، ءححى عاسىردا جات ءدىندى ۋاعىزداۋشىلاردىڭ تورىنا ءتۇسىپ جاتىر. ۋلان-باتورداعى ۇلكەن مەشىتتىڭ قۇرىلىسى توقتاپ تۇر.

ءبىر قۋانارلىعى، موڭعوليا قازاقتارى اراسىندا حريستيان باپتيستەرىنىڭ ۋاعىزىنا ۇيىعاندارى جوق. ۋلان-باتورداعى قازاقتاردىڭ تۇراتىن شەتكى اۋدانىندا تۇركيا كومەگىمەن سالىنعان ءزاۋلىم دە كورىكتى مەشىت پەن مەدرەسە مۇسىلماندارعا قىزمەت ەتۋدە.

موڭعوليادا مال شارۋاشىلىعى وتە جاقسى دامىعان. بۇگىندە ءتورت تۇلىكتىڭ بارلىعى وسىرىلەدى، 78 ملن قويلارى بار ەكەن. بايان – ولگەيگە بارا جاتقان جولدا ءار 2-3 كيلومەتر سايىن 3-4 كيىز ءۇيى، مال قوراسى بار شارۋا قوجالىقتارى كەزدەسەدى. تەرى وڭدەۋ، قوداس، تۇيە، قوي، ەشكى جۇندەرى مەن تۇبىتىنەن بۇيىمدار جاساۋدا بۇل ەل الدا. ەلدى ارالاپ جۇرگەنىمدە تەرى، ءجۇن قابىلدايتىن ساۋدا نۇكتەلەرىن كوپ كەزدەستىردىم. قوي ەتىنىڭ كيلوسى ءبىزدىڭ پۇلمەن 1000 تەڭگە. كولىكتەرى نەگىزىنەن جاپونيانىڭ جاڭا ماشينالارى. بىزدەگى قاراپايىم حالىق مىنەتىن Nexia مەن ءChevroletتىڭ قىزمەتىن جاپونننىڭ Prius كولىگى اتقارادى. Land Cruiserلەردىڭ نەشە تۇرىمەن قاراپايىم شارۋالار ءشوپ تاسىپ ءجۇر. جالاقىلارى بىزبەن شامالاس. موڭعول جاستارى نەگىزىنەن كورەيا مەن جاپونياعا جۇمىس جاساۋعا بارادى ەكەن. قىتايمەن بايلانىس تىعىز. ەلدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ قارقىندى دامۋىنا لوگيستيكالىق پروبلەمالار كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. سول باياعى رەسەيدىڭ ەكونوميكاداعى ادىلەتسىز، قاراۋ ساياساتىنىڭ تەرىس ىقپالى وسىندا دا سەزىلەدى.

قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قاينار باستاۋى – تۇركى قاعاناتتارىنىڭ التىن بەسىگى، بىلگە قاعان، كۇلتەگىن، تونىكوك ەسكەرتكىشتەرى دە وسى جەردە. تۇركيا مەملەكەتىندەي وسى ەسكەرتكىشتەرگە قامقور بولىپ وتىرعان ەش تۇركى مەملەكەتى جوق. قاراقورىمداعى 90 كم جولدى تۇركيا مەملەكەتى جوندەپ، اسفالتتاپ قويىپتى. اتالمىش ەسكەرتكىشتەردىڭ قورشاۋلارى تۇرىك اعايىنداردىڭ كومەگىمەن جاڭادان سالىنعانمەن، ساپاسىز ماتەريالداردان جاسالعاندىقتان توزا باستاپتى. موڭعوليا مەملەكەتى شاما شارقىنشا ەگە بولىپ، جوندەپ، ساقتاپ وتىر. وسى ورايدا، «وتىزدان ەندى استىق، جاس مەملەكەتپىز» دەپ ايتۋ ەرسى. تۇركيامەن بىردەي وسى ەسكەرتكىشتەرگە ەگە بولىپ، ساقتاۋ شارالارىنا قاتىسۋ ەلدىگىمىزگە سىن بولىپ وتىر.

وسى ورايدا شىڭعىس حانعا جابىسا بەرگەنشە تۇركى ەكەندىگى ايدان انىق، بىلگە قاعاندى، مۇقان، قاپاعان، قۇتلىق قاعاندار، تونىكوك پەن كۇلتەگىندەرمەن، بورتە حانىممەن نەگە ماقتانبايمىز، نەگە ۋاقىت تاۋىپ وسى جەرگە كەلىپ، ورتاق تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ جاي-كۇيىن كورىپ، قولدان كەلسە كومەكتەسپەيمىز دەگەن سۇراق تۋىندايدى ەكەن.

قورىتا ايتار بولساق، موڭعوليا ءدال تۇركيا سياقتى باۋىرلاس ەل. بۇل ەلمەن ماقساتىمىز دا، تاريحىمىز دا، گەوساياسي احۋالىمىز بەن ەكونوميكامىز ۇقساس. شىڭعىس حان، بىلگە قاعان، مۇقان، قاپاعان، قۇتلىق قاعاندار، تونىكوك پەن كۇلتەگىن تۇسىنداعى سول باياعى دۇشپان كورشىلەر، سول باياعى ساياسات ءالى بار. سوندىقتان دا، داڭقتى ورتاق بابالارىمىزدىڭ اماناتىنا ادال بولامىز دەسەك موڭعول مەملەكەتىمەن بايلانىسىمىزدى دۇرىس جولعا قويۋىمىز كەرەك.

موڭعولياعا قازاقتاردىڭ كەلۋ تاريحى تۋرالى زاردىحان اعامىزدىڭ كەرەمەت زەرتتەۋى بار. سوندىقتان، ۋاقىتتارىڭىزدى الىپ، ونى تاپتىشتەپ جازباي-اق، كوزىممەن كورگەندى، كوڭىلگە تۇيگەندى بايانداپ بەرەيىن. قازىرگى كەزدە موڭعوليادا 120 مىڭعا جۋىق قازاقتار بار. ولاردىڭ باسىم بولىگى بايان-ولگي ايماعىندا - 90 مىڭعا جۋىق. ايماقتىڭ 97 پايىزى قازاقتاردان تۇرادى. قوبدا ايماعىندا 10 مىڭنان استام قازاق قانداستارىمىز تۇرادى. ال، ۇلان-باتور ماڭايىندا نالايىح، ەلدىڭ شىعىسىنداعى دارحان، ەردەنەت، شارىنعول دەگەن ەلدى مەكەندەردە دە 4-5 مىڭنان استام قازاقتار تۇرادى. ۇلان-باتوردا 7-8 مىڭ قازاق بار.

موڭعوليا قازاقتارى وسى ەلدەگى سانى جاعىنان ەكىنشى ۇلت. 90-شى جىلداردىڭ باسىنا قاراي قازاقتاردىڭ وسى ەلدە ەداۋىر ساياسي، دەموگرافيالىق جانە مادەني سالماعى بولدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارداعى شەت ەلدەردەگى قازاقتاردى تاريحي وتانعا قايتارۋ ناۋقانى كەزىندە وسى جاقتاعى قازاقتاردىڭ ءبىرشاماسى (90 مىڭعا جۋىق) قازاقستانعا قونىس اۋداردى دا ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ پوزيتسياسى ءبىرشاما السىرەپ قالدى. ايتسە دە، تابيعي ءوسىم ناتيجەسىندە كەتكەن قازاقتاردىڭ ورىنى قايتا تولىعىپ، 90-شى جىلدارداعى سانىنا قايتا جەتتى.

ۋلان-باتور مەن قازاقتاردىڭ قۇت مەكەنى بايان-ولگەيدىڭ ارا قاشىقتىعى 1800 كم. ايماق ورتالىعى ولگەيگە 200 كم قالعان جولدا وسى وڭىردەگى تاريحي قالا قوبدا (حوۆد) قالاسى ورنالاسقان. الدىمەن وسى سۇرەڭسىزدەۋ، ارتتا قالعانداۋ كورىنەتىن قوبدا قالاسى مەن ونىڭ ازىپ-توزىڭقىراعان حالقىن كورگەندە، ولگەي دە وسى شامالاس-اۋ دەگەن كۇدىك پايدا بولدى. دەگەنمەن، ولگەيگە كىرە بەرىستە-اق بۇل كۇدىگىمنىڭ ستەرەوتيپتىك الدامشى سەزىم ەكەندىگىنە كوزىم جەتتى. قازىرگى ولگەي مەن بايان-ولگەي شىن مانىسىندە موڭعوليانىڭ ەڭ ءبىر داۋلەتتى، قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى ساقتالعان، حالقىنىڭ بىرلىگى جاراسقان، بەرەكەلى ولكە ەكەن. ونى كوشەلەردىڭ تازالىعىنان، كوڭىلى كوتەرىڭكى حالقىنان، رەتىمەن سالىنعان عيماراتتاردان، قالانى شارلاعان شەت ەلدىك تۋريستەردەن انىق بايقاۋعا بولادى. ولگەيگە بارعاندا ەكىنشى ءبىر كىشى وتانعا - قازاقستانعا بارعانداي سەزىنەسىڭ. بارلىق جەردە تەك قازاقشا، بازارىڭ بولسىن، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر بولسىن، دۇكەندەر مەن كوشەدە تەك قازاقشا سوزدەردى ەستيسىڭ (اششى بولسا دا شىندىقتى ايتايىن، الماتىنىڭ اۋەجايىنا كەلگەندە-اق رەسەيدىڭ ءبىر قالاسىنا كەلگەندەي بولاتىن سەزىم بولاتىنى جاسىرىن ەمەس).

اق ءۇي (اكىمشىلىكتى وسىلاي اتايدى ەكەن), ورتالىق كىتاپحانا، دراما تەاترى، تەلەستۋديا، بانكتەر مەن مەملەكەتتىك مەكەملەردە تەك قازاقتار جۇمىس جاسايدى. وسى ورايدا، موڭعول ۇكىمەتى مەن موڭعول حالقىنىڭ كەڭ قولتىقتىعىنا العىستان باسقا ايتار ءسوز جوق. بىزدە دە ورىن العان نارىقتىق ەكونوميكانىڭ اۋىر جولىنان موڭعول قازاقتارى دا ءوتىپ، ابدەن پىسكەن. قازاق كاسىپكەرلەرى مال ءوسىرۋ، تەرى، ءجۇن وڭدەۋ، قۇرىلىس ماتەريالدارىن شىعارۋ، بانك جۇيەسى، تۋريستەرگە قىزمەت ەتۋ، ساۋدا-ساتىق بويىنشا مىقتى ماماندار بولىپ العان. دەگەنمەن، بىزدەگى نارىقتىق جۇيەدەن ۇلكەن ايىرماشىلىعى، «ەسەكتىڭ ارتىن جۋساڭ دا مال تاپ» دەيتىن جابايى دا جالماۋىز نارىق زاڭىنا سايكەس كەلە بەرمەيتىن ادامگەرشىلىك، سىيلاستىق، اعايىنعا قول ۇشىن بەرۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا ادالدىق سياقتى بايىرعى، قازاقى ءداستۇرلى ەكونوميكالىق قاتىناستار باعىتىمەن دامۋدا. ونى دۇكەندەردى، بازاردى ارالاعاندا، كاسىپكەرلەرمەن تىلدەسكەندە انىق بايقايسىڭ. نۇرلان مەن ەرمەكگۇلدىڭ تۋريستەرگە بەرەتىن ءزاۋلىم ءۇيىن جالعا الىپ، كەتكەنشە، الىستان كەلگەن قوناق رەتىندە، الدىمىزعا داستارحان جايىپ، ەتى مەن قىمىزىن توسۋىن قازاقى نارىق پەن ءداستۇردىڭ كورىنىسى دەپ باعالاۋعا بولادى.

ايماقتاعى قازاق مادەنيەتى مەن رۋحاني احۋالى دا ءوز بەتىنشە دامۋدا. كىتاپحانا، ستۋديالار، سپورت سارايى، دراما تەاترى حالىقتىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگىن تولىق وتەۋدە. التىنگۇل دالەلقىزى باسقاراتىن ورتالىق كىتاپحانانىڭ جۇمىسىمەن تانىسۋ بارىسىندا كىتاپحانا قىزمەتكەرلەرىنىڭ اقپاراتتىق تەحنولوگيالار زامانىندا جاڭا ادىستەرمەن جۇمىس جاساپ جاتقاندىعىنىڭ كۋاسى بولدىق. اسىرەسە، بالا باقشادان باستاپ، ەرەسەك ادامدارعا دەيىنگى وقىرماندارعا جەكە جاعداي جاساۋ، ءتىپتى، ۇيىنەن شىعا المايتىن كىسىلەردىڭ ۇيىنە كىتاپ جەتكىزىپ بەرۋ، تۇنگى كىتاپحانا-كافە تاسىلدەرى بىزدەگى كىتاپحانالارعا باتىل ەنگىزۋگە بولاتىن جاڭالىقتار ەكەن.

ولگەيدە جانە ۋلان-باتوردىڭ ماڭايىنداعى نالايىحتا تۇركيا كومەگىمەن ءزاۋلىم مەشىت پەن مەدرەسە سالىنىپتى. بۇل ءدىني ورىندار دا قازاق مادەنيەتىنىڭ وشاعىنا اينالىپ، جاستارىمىزدى جات دىندەردىڭ جەتەگىندە كەتپەي، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋعا جاردەمىن تيگىزىپ وتىرعان كيەلى مادەني ورتالىققا اينالىپتى. جالپى، موڭعوليا قازاقتارى – قازاقستان ءۇشىن زيالى قاۋىم دايىندايتىن ءوندىرىس ىسپەتتى. ەلىمىزگە بەلگىلى زاردىحان قيناياتۇلى، قارجاۋباي سارتقوجاۇلى، دوسان بايمولدا، بەكەن قايراتۇلى، بوتاكوز ۋاتقان، ءناپىل بازىلحان، باباقۇمار قيناياتۇلى، قاتران، تب (تاريحشى بولعاندىقتان وسى كىسىلەردىڭ ەسىمدەرى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر) زيالىلار وسى موڭعوليا تۋمالارى. ساپار بارىسىندا ءالى قازاقستانعا تانىمال بولا قويماعان جاس زيالىلاردىڭ كەلەسى ءبىر بۋىنىمەن تانىستىق. ومىربەك بيقۇمار، ۋاتحان ەلتاي، زاۋرەش سماعۇل، التىنبەك توقتارباي، شىناربەك سەيتحان سىندى جاستارىمىزدى موڭعول قازاقتارىنىڭ بولاشاعى دەپ ساناۋعا بولادى.

بايان-ولگەيدى ارالاعاندا موڭعوليا قازاقتارىن باسقا شەت ەلدەگى قازاقتاردان بولە قاراۋ قاجەتتىگىن سەزىندىم. ولاردى قازاقستانعا كوشىرىپ العاندا قازاقتىڭ سانى ءوسىپ كەتپەس. بىراق، موڭعولياداعى قارا شاڭىراقتان ءبىرجولاتا ايىرلارىمىز ايدان انىق. تولەرانتتى كەڭ قولتىق موڭعول ۇكىمەتى مەن موڭعول حالقى تاراپىنان قىسىم جوق. كەرىسىنشە، وسى ولكە موڭعولياعا تۋريزم سالاسى بويىنشا قوماقتى قارجى اكەلىپ وتىرعان بەرەكەلى ايماق. سوندىقتان، ءبىزدىڭ ۇكىمەت موڭعوليا ۇكىمەتىمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ، ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى اۋە، جول بايلانىستارىن رەتتەسە، شەت ەل قازاقتارى كاسىپكەرلەرىنە ارناپ قارجىلىق ۇيىم قۇرىلسا، قازاقستاندا بايىعان موڭعوليالىق قازاق كاسىپكەرلەرىن تارتىپ، ينۆەستيتسيالىق قورلار قۇرىلسا، جاستارىنىڭ ەلىمىزدە ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاسالسا، قازاقتىڭ ءورىسى كەڭەيەر ەدى. 22 اراب ەلى بار، نەگە مادەني اۆتونوميا قۇقىعىندا بولسا دا بىرنەشە قازاقى ايماق بولماسقا؟

تاعى ءبىر ايتارىم، قازاقستانعا ەرتەرەك كەتكەن موڭعوليالىق قازاقتاردىڭ ولگەيمەن بايلانىسى ءوز دارەجەسىندە ەمەس. ولەگەيدەگى ورتالىق كىتاپحانادا «ءبىزدىڭ جەرلەستەر» اتتى قابىرعا بەينەدە تەك سول جەرگە قىزمەت ەتكەن زيالىلاردىڭ سۋرەتتەرى ءىلىنىپتى. زاردىحان مەن قارجاۋباي اعا، ءناپىل مەن باباقۇمار باۋىرلارىمنىڭ سۋرەتىن دە، ولار تۋرالى مالىمەتتەردى دە كەزدەستىرمەدىم. بۇل ەكى ەلدەگى زيالىلاردىڭ اراسىنداعى بايلانىستىڭ السىزدىگىن كورسەتەدى.

وسى ورايدا ايتارىم، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز موڭعول بيلىگىمەن ىمىراعا كەلىپ، بايان-ولگەيدى ەرەكشە نازارىنا الۋى ءتيىس. بۇدان وزگە، بىزدە كوتەرىلىپ، تابىسقا جەتكەن موڭعوليالىق قازاق كاسىپكەرلەردەن باستاپ عالىمدارعا دەيىن ولگەيمەن بايلانىستارىن قايتا قاراسا، كاسىپكەرى ينۆەستيتسيا جاعىنان، زيالىلار رۋحاني تۇرعىدا كومەك بەرىپ، الىس-بەرىستى جانداندىرسا تۋعان جەرگە قۇرمەت پەن جاناشىرلىق ەكى جاقتى بولار ەدى. ءبىزدىڭ جاقتا بۇل ءداستۇر جولعا قويىلعان عوي. مەكتەپ بىتىرگەنىنە 20, 30, 40, 50 جىل تولعاندار، ەلدەن شىققان كاسىپكەرلەر تۋعان مەكتەبىنە، اۋىلىنا قارجىلاي كومەكتەسىپ جاتادى. بۇل ءداستۇر موڭعول قازاقتارىنا دا اسا قاجەتتى يگى شارا ەكەن.

جەڭىس جومارت جەڭىسۇلى

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz