جاڭا قازاقستاننىڭ اي باسىنداعى جاڭالىقتارىنىڭ ءبىرى – سۋ مينيسترلىگىنىڭ قۇرىلۋى بولدى.

وتكەن جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋى مەن پارلامەنت سايلاۋىنان كوپ ءۇمىت كۇتكەن كوڭىلى كۇپتى جۇرت قىستان قىسىلىپ، كەي وڭىرلەردە قالتىراپ، تۇنىمەن جيدە قاعىپ شىقتى. كەڭەس زامانىندا جوبالانىپ سالىنعان، ارتىنان جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە «تۇيەنى تۇگىمەن جۇتاتىن» بايشىكەشتەردىڭ قارماعىنا وتكەن، ەش جاڭالاۋ كورمەگەن جىلۋ قۇبىرلارى قىسىمعا شىداماي جارىلدى. «جادىراپ جاز كەلدى» دەگەنىڭمەن باتىس باسىلىمدارى وسى جازدىڭ سوڭعى 127 جىلداعى ەڭ ىستىق جاز بولعانىن جازۋدا. سونىڭ ايعاعىنداي قازاق ەلىنىڭ شىعىسىن ءورت الدى. باتىسىن قۋاڭشىلىق جايلادى. سۋى مول دەگەن وڭتۇستىكتە دە ەگىنشىلەر تىرشىلىك نارىنەن تارىقتى. جەرى باي قازاق جۇرتى ايتىپ-ايتپاي اي مەن كۇننىڭ امانىندا ەلدىمەكەنگە جىلجىعان قۇمنان دا، ورتتەن دە ايتارلىقتاي جاپا شەكتى. مۇنىڭ ىشىندە تىرشىلىك ءنارى – سۋدىڭ زارۋلىگىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون. سۋ مينيسترلىگىنىڭ قۇرىلۋ استارىندا وسىنداي قات-قابات تۇيتكىلدەر جاتقانى كوپكە ءمالىم.

قىزىل يدەولوگتار قانشا جاسىرۋعا تىرىسسا دا، قازاق جەرىنىڭ ەكولوگيالىق اپات ايماعىنا اينالعانى كەڭەس كەزىندە-اق، ايداي الەمگە جاريا بولدى. ونىڭ بۇلتارتپاس مىسالى – ارال تەڭىزىنىڭ تارتىلۋى مەن سەمەيدەگى يادرولىق پوليگون ەدى.

پارتيا شتابىنىڭ پارمەنىن اسىرا ورىنداۋ ءۇشىن وداقتاس رەسپۋبليكالار ارال تەڭىزىنە قۇياتىن وزەندەردى وزىنە بۇرا تارتىپ، قازاق جەرىنە تامشىدايى عانا جەتىپ وتىردى. سول ءۇردىس ءالى جالعاسىپ كەلەدى. شىعىستاعى اتوم سىناعىنىڭ كەسىرىنەن جەر استى سۋ قاينارلارى ماڭگىلىككە لاستاندى. گورباچەۆتىڭ «جاريالىلىعى» مەن «قايتا قۇرۋى» كەزىندە بۇل ماسەلەلەر الەمدىك دەڭگەيدە تالقىعا ءتۇستى. سونى سەزگەن دەپۋتات اقىندار: ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆ ەكى ماسەلەنى جەكە مەنشىكتەپ الدى. ءبىرى «نەۆادا-سەمەي»، ەندى ءبىرى «ارالدى قۇتقارۋ» قوزعالىسىن قۇردى. حالىق قولداۋىنا يە بولىپ، تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ساياسي باسەكەلەس بولاتىن دەڭگەيگە جەتتى. ارتىنان، 1995 جىلى نازارباەۆ حالىق كەڭەسىن تاراتقاننان كەيىن ارىندارى قايتىپ، شاحانوۆ قازاق ءتىلىنىڭ جوقشىسىنا، سۇلەيمەنوۆ ورىس ءتىلىنىڭ، كەڭەس وداعىنىڭ جوقشىسىنا اينالدى. نازارباەۆ بارلىق بيلىكتى ءبىر وزىنە شوعىرلاعاننان كەيىن سۋ ماسەلەسى، جالپى ەكولوگيا ماسەلەسى سونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە ءوتتى.

قازاق جەرىندەگى سۋ قورىنىڭ 30 پايىزدان استامى عانا ىشكى وزەندەردەن جينالاتىنى، 60 پايىزدان استامى كورشى ەلدەردەن كەلەتىن وزەندەردىڭ سۋىنان قۇرالاتىنى بەلگىلى. ەندەشە سىرتقى ساياساتتىڭ كورشى ەلدەرمەن باسىم باعىتى مادەني، ساۋدا قاتىناسى ەمەس، قاشان دا ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ ىركىلىسسىزدىگى، ەلدىڭ سۋ قاۋىپسىزدىگى بولۋى كەرەك. وسى نەگىزدە قاراساق «قاڭتار وقيعاسىنان» كەيىن 30 جىلدىق ەڭبەگى قايتا سارالانىپ، «ەلباسى» مارتەبەسىنەن ايىرىلعان نازارباەۆتىڭ ماقتاۋلى «كوپ ۆەكتورلى ساياساتى» ەل مۇدەسىنە قانشالىق پايدا اكەلدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى.

«قىتايمەن، رەسەيمەن شەكارامىزدى شەگەندەپ، ماڭگىلىك دوستىق كەلىسىمشارتىن جاساستى» دەپ جابىلا ماقتاعانىمىزبەن، بۇگىنگى سۋ تاپشىلىعى ماسەلەنىڭ تۇبەگەيلى شەشىلمەگەنىن راستاپ وتىر. جايىقتى جىرمالاعان ورىستى، «باتىستىڭ سۋىن شىعىسقا باستاۋ» ستراتەگياسىن جولعا قويىپ، 30 جىلدان بەرى ەرتىس پەن ىلەنىڭ سۋىن بۇرىپ كەلە جاتقان قىتايدى، ەكى دەرجاۆانى ايتپاعاندا وزبەك ءوز اعاڭ مەن ايىر قالپاقتى قىرعىز اعايىندار «ءتۇبىمىز تۇركى، ءتىلىمىز، ءدىلىمىز ءبىر» دەگەن كوپ ۆەكتورلى ساياساتتىڭ ۇيرەنشىكتى ءتاتتى سوزىنە الدانايىن، بوپساعا دا كونەيىن دەپ تۇرعان جوق. ەكەۋىنىڭ سۋ كانالدارىنا تالاسىن ايتپاعاندا، بىلتىرعى قىرعىز بەن تاجىك اراسىنداعى قارۋلى قاقتىعىس ءالى ەستە. ايماقتاعى قاقتىعىستىڭ ءبارى سۋعا تالاستان تۋىنداپ وتىر.

جوعارىداعى فاكتورلاردى ەسكەرسەك سۋ ماسەلەسى – سۋ مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرىندا شەشىلەتىن ماسەلە ەمەس. كانىگى دەپلومات پرەزيدەنت توقاەۆ مىرزا ەندىگى قالعان التى جىلىندا دا ۇنەمى بەتپە-بەت كەلەتىن ماسەلە. سىرتقى ساياساتتى ايتپاعاندا ىشكى تۇيتكىلدەردە جەتىپ ارتىلادى. كاسپي تەڭىزىنىڭ لاستانعانى ازداي، تارتىلىپ بارا جاتقانى، بالقاش كولىنە اتوم ەلەكتر ستانتسياىن سالۋ، جەر استى سۋ قورلارىنىڭ تارتىلۋى، لاستانۋى، اۋىز سۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى قاتارلىلار. «يزرايل مەن اراب امىرلىگى قۇمنىڭ ورتاسىنان جاسىل ءدالىز اشتى عوي، ءبىر ءجونى بولار» دەپ ارقانى كەڭگە سالىپ جۇرە بەرۋگە بولمايدى.

قورىتا كەلگەندە تىرشىلىك ءنارى - سۋ ماسەلەسى كورسەتكەندەي ەسكى قازاقستاننىڭ ماقتاۋلى كوپ ۆەكتورلى ساياساتى ەل مۇددەسىنە ەمەس، ايماقتاعى ىقپالدى اۆتوريتارلىق جۇيەنىڭ ىعىنا جىعىلىپ، تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ بيلىگىن ۇزارتۋعا قىزمەت ەتتى.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz