حالىق دانالىعىندا: «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس»، «بەس ساۋساقتاي بىلەمىن»، «بەس ساۋساقتاي بىلەدى ەكەن» دەگەن ءسوز تىركەسى ءجيى ايتىلادى. باتالى سوزدەردە «بەستىڭ باسى بول!»، «بەس ساۋساق بىرىكسە جۇدىرىق بولادى»  دەپ جاتادى.

كازىرگى تاڭدا وقىماعان، ساۋاتسىز ادام جوق. جۇمىسشى، قۇرىلىسشى، ساتۋشىدان باستاپ كەز كەلگەن ماماندىق يەلەرىنىڭ قالتالارىندا قوس-قوستان ديپلوم ءجۇر. وكىنىشتىسى دالا جايلاپ، تاۋ كەزىپ مال سوڭىندا جۇرگەن باعزى بابالارىمىزدىڭ بىلگەنىن كازىرگىلەر بىلە بەرمەيدى. بەس ساۋساقتىڭ دەنە مۇشەسى رەتىندە قالاي اتالاتىنىن  ايتا المايتىنداردى كۇن سايىن كەزدەستىرىپ ءجۇرمىن دەسەم ارتىق ەمەس. «بەس ساۋساقتى اتاي الاسىز با؟» دەگەن سۇراققا بەرەتىن جاۋاپتارى:

باس بارماق،

بالالى ۇيرەك،

ورتان تەرەك،

شىلدىر شۇمەك،

كىشكەنتاي بوبەك، - دەپ ايتىلاتىن «قۋىرماش» ولەڭىنىڭ جولدارى. بۇل اتاۋلار دەنە مۇشەسى ەمەس. ءبىر عاجابى ادام دەنە مۇشەسىنىڭ 460- تان ارتىق اتاۋى بار ەكەن. توبەدەگى ورايدان باستاپ، باقايىمىزدىڭ ۇشىنا دەيىنگى بارلىق بۋىن مەن سۇيەك قىرتىستارىنىڭ اتاۋى بار.  ول بولەك اڭگىمە.

بەس ساۋساقتىڭ اتالۋ جولدارىن ينتەرنەت جەلىلەرىنەن دە ءتىنتىپ شىقتىم. بارلىق جەردە وسى ءتورت شۋماق ولەڭ ايتىلادى. بالا تاربيەسىندە، اسىرەسە بالاباقشالار مەن باستاۋىش مەكتەپتىڭ وقۋشىلارىنا تاپتىرمايتىن تاربيە قۇرالى وسى بەس ساۋساق. حالىق دانالىعىندا بەس ساۋساقتىڭ اتاۋى:

1. باس بارماق

2. سۇق ساۋساق

3. ورتاڭعى ساۋساق

4. اتى جوق ساۋساق

5. شىناشاق

باس بارماق -  باس بارماقسىز باسقا ساۋساقتاردىڭ ءبىر ءىستى اتقارۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ارقاشان دا كەز كەلگەن ىستە باس بارماق باسشىلىق جاسايدى. باس بارماق باسشىمىن دەپ وزگەلەردەن جوعارى تۇرعان جوق. ياعني كەز كەلگەن وتادا، ۇجىمدا، سىنىپتا باس بارماققا لايىق ادامدار بار. ءبىر جاسقى ءىستى كورگەندە، بىرەۋگە ريزاشىلىق بىلدىرگەندە باس بارماعىمىزدى شوشايتىپ كورسەتەمىز. نەگە كورسەتەتىنىمىزگە ءمان بەرمەيمىز. الەۋمەتتىك جەلىلەردە دە باس بارماقتىڭ سۋرەتىن سۇراپ (لايك) ابىگەرگە تۇسەمىز. ونىڭ ءمانىسى – باس بارماقتىڭ كوشباسشى بولا الۋى، ونسىز  وزگە ساۋساقتاردىڭ ءبىر ءىستى اتقارۋى مۇمكىن ەمەس  ەكەندىگىنىڭ دالەلى عوي.

سۇق ساۋساق – ساۋساقتاردىڭ ىشىندە وزگەدەن بۇرىن سۇقتانىپ، بىرەۋلەردى كورسەتۋگە اۋەستەنىپ، بەلسەندىلىك كورسەتىپ تۇراتىن ساۋاساق. سوندىقتان بىرەۋدى «سەن» دەپ سۇق ساۋساعىڭدى شوشايتىپ كورسەتكەندە وزگە ءۇش ساۋساق: «ءوزىڭ كىمسىڭ؟»  دەپ ءوزىڭدى كورسەتىپ تۇرادى. بىرەۋگە كىنا تاعىپ كورسەتەردە الدىمەن ءوزىڭدى تەكسەر! بىرەۋدى كورسەتۋگە لايىقسىڭ با؟ وزىڭدە ءمىن جوق پا؟ ويلان! سوندىقتان دا دالا دانىشپاندارى اتالعان بابا مەكتەبى: «سۇق ساۋساعىڭدى شوشايتىپ بىرەۋدى جازعىرما!»، «ايعا سۇق ساۋساعىڭدى شوشايتپا!»، «زيراتتى ساۋساعىڭمەن كورسەتپە!» دەپ تىيىم سالعان. الەۋمەتتىك جەلىلەردەن كۇندە كورىپ جۇرگەنىمىزدەي بىرەۋدىڭ قىلت ەتكەن كەمشىلىگىن جەردەن التىن تاپقانداي ساۋساعىن شوشايتا ماسقارالاپ جاتاتىندار الدىمەن وزدەرىنىڭ بىرەۋدى كورسەتۋگە لايىق ەمەس ەكەنىنە ءمان بەرمەيدى.

ورتاڭعى ساۋساق – وزگەدەن  جوعارى، ەرەكشە ساۋساق. ءبىر ادامنىڭ جاقسىلىعىن كورگەندە «ورتاڭعى قولداي ەكەن» دەپ ماقتاعان. ورتاڭعى قولدا سابىرلىق تا، سالماقتىلىق تا، تاكاپپارلىق تا بار. وسىنىڭ بارلىعىن تال بويىنا سىيعىزىپ ءار نارسەنى ءوز ورنىندا قولدانا الادى.

اتى جوق ساۋساق – بۇل ساۋساقتىڭ اتى جوق بولىپ اتالۋىنىڭ ءمانى زور. دارىگەرلەر ادام ورگانيزىمىنەن قان تالداۋ العاندا نەگە تەك وسى ساۋساقتان الادى؟ ويتكەنى بۇل ساۋساق ادام ورگانيزىمىندەگى وزگەرىستەردى الدىمەن سەزەتىن سەزىمتال ساۋساق. سەزىم اتاۋلىنىڭ بارلىق كىلتى وسى ساۋساقتا بولادى. سوندىقتان قان تالداۋىن وسى ساۋساقتان الادى.  دالا مەكتەبىنىڭ دانىشپاندارى، بابالارىمىز  ادام بويىنداعى سىرقاتتى انىقتاۋ ءۇشىن وسى ساۋساقتىڭ تىرناعىن باسىپ تەكسەرەتىن بولعان. سىرقاتتىڭ سىرىن وسىدان اڭعارعان. جاس جۇبايلار وتاۋ قۇرعاندا نەكە جۇزىگىن وسى اتى جوق ساۋساققا كيزىتەتىن سەبەبى دە، سەزىمنىڭ نۇكتەسى وسى ساۋساقتا ورنالاسقان.  سەزىم ساۋساعى بولعاندىقتان بۇل ساۋساققا «ەشتەڭەگە تەڭ كەلمەيتىن اتى جوق ساۋساق» دەپ اتاعان. ال، ادامدار اراسىندا دا ەشقانداي اتاق-داڭققا ىلىنبەي، ايقايلاپ، ماردىمسىماي تاۋداي تالانتىن ارقالاپ جۇرگەندەر از ەمەس.

شىناشاق – قازاقتا «شىناشاقتاي ەكەن» دەگەن ۇعىم بار. ول «كىشكەنتاي» دەگەن ءسوزدى بىلدىرەدى. ءار ورتادا وزگەلەردىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇرەتىن ءبىر شىناشاق بار. ونىڭ وزىندىك پىكىرى بولمايدى، ەشكىمگە زيانى دا جوق، پايداسى دا جوق، ءوز كوزقاراسى ورتاق، كوپشىلىككە باعىنىپ سولاردىڭ سوڭىنان ەرۋگە دايىن مەيىرىمدى، كىشپەيىل جاندار.

مىنە، بەس ساۋساقتىڭ تاربيەسى! ءوزىن-ءوزى تانۋ ءدارىسى، بالانى بەسىكتەن تاربيەلەۋ بەس ساۋساقتان باستالۋ كەرەك. «بەس ساۋساقتاي بىلەدى ەكەن» دەگەن ءتامسىل دە وسى. «بالانى اقىرىپ ۇيرەتپە، اقىرىن ۇيرەت!» دەگەن بابالارىمىز بەس ساۋساقپەن بالا تاربيەلەگەن. وعان دالەل «ساناماق»، قۋىر-قۋىر قۋىرماش»، بەس ساۋساققا بايلانىستى ماقال-ماتەل، جۇمباقتار.

بەس ادام ءبىر ەسەككە مىنگەسىپ ءجۇر،
مىنگەسسە دە تالاي جەرمەن تىلدەسىپ ءجۇر.  (بەس ساۋساق)

ءبىر بۇتاقتىڭ باسىندا بەس ساۋىسقان،
بەس ساۋىسقان باسىنا تاس جابىسقان.  (بەس ساۋساق، تىرناق)

ماقال-ماتەلدەردە: «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس»، «ساۋساق بىرىكپەي، ينە ىلىكپەيدى».

مەكتەپ جوق، تەاتر جوق، تەلەۆيزور، ءتۇرلى الەۋمەتتىك جەلىلىر دامىماعان ۋاقىتتا بابالارىمىز بالالاردى شامنىڭ جارىعىمەن ساۋساقتارىمەن قابىرعاعا ءارتۇرلى بەينەلەر كورسەتۋ  ويىندارى ارقىلى كولەڭكەلى تەاتر جاساي بىلگەن. ساۋساق قيمىلدارىنىڭ ناتيجەسىندە سويلەۋ مۇشەلەرىن باقىلايتىن باستاعى مي قىرتىستارى ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسقاندىقتان بالانىڭ ءتىلى جەتىلەدى، قيمىل – قوزعالىسى، يكەمدىلىگى  ارتادى. قيسىندى ويلاۋى دامىپ، تانىمدىق دەڭگەيى وسەدى. ساۋساق جاتتىعۋلارى ەستە ساقتاۋ جانە نازار اۋدارۋ قابىلەتىن دامىتادى. بالانىڭ سويلەۋ ىرعاعىن، لەكسيكاسىن قالىپتاسۋىنا كومەكتەسەدى. بالالاردىڭ سويلەۋ قۇزىرەتتىلىگى جوعارى دەڭگەيدە قالىپتاسۋى ۇساق موتوريكا تاسىلدەرى مەن  قيمىلى داميدى. ساۋساق قيمىلدارى ارقىلى جۇيكە، مي قىرتىسىنا يمپۋلس جىبەرەدى دە، سويلەۋ ايماقتارىن بەلسەندىرىپ، دۇرىس ايتىلۋىن قالىپتاستىرادى.

اتا- بابالارىمىز  ساۋساقتارىن ولشەۋ قۇرالى رەتىندە دە پايدالانعان. ەلى، تۇتام، سىنىق سۇيەم، سۇيەم، كەرە قارىس، قارىس سۇيەم، بىلەم، شىنتاق، كەز، قۇلاش ولشەمدەرىن انىقتاعان.

وكىنىشتىسى بۇل اتاۋلار كازىرگى ءتىل قولدانىسىندا اۋىلدى جەرلەردىڭ كونەكوزدەرى بولماسا، مۇلدە سيرەك ايتىلادى.

ابايدىڭ «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» ولەڭىندەگى بەس اسىل ءىس پەن بەس دۇشپان، شاكارىمنىڭ بەس ساۋالى باس ساۋساقپەن بايلانىسىپ ايرىقشا فيلوسوفيالىق ويعا جەتەلەيدى.

ابايدىڭ تولىق ادام ىلىمىنە ساي بەس وسيەت:

1. ارقاشان ساق ءجۇر.

2. جاۋعا يىلمە.

3. وسەككە ەرمە.

4. وتىرىك ايتپا.

5. ارىڭدى ساتپا.

ادامنىڭ بەس قاسيەتى دەپ تومەندەگى ەرەكشەلىكتەردى اتايمىز.

شىنشىل بولۋ – كەز كەلگەن ماسەلەدە اقيقاتتى ۇستانۋ. «شىندىق شىڭعىرىپ كەلگەنشە، وتىرىك تورگە وزادى».

سەرتتە تۇرۋ – ادامدىق  مىندەتكە ساي كەز كەلگەن ماسەلەدە ءوز ورتاڭا سەنىمدى، سەرتكە بەرىك بولۋ ادامدىقتىڭ بەلگىسى.

تەرەڭ اقىل يەسى بولۋ – تەرەڭ اقىل يەسى بولا وتىرىپ، شيەلەنىسكەن ماسەلەدە دۇرىس شەشىم قابىلداۋ. بويكۇيەزدىك، قىزبالىق نەمەسە قابىلەتسىزدىك ادامدىققا ءتان قاسيەتتەر ەمەس.

كۇناعا باسپاۋ - تاقۋالىقتارى جوعارى دەڭگەيدە بولىپ، اشىق يا بولماسا جاسىرىن كۇنا جاساۋدان قورعالۋ كەرەك. بەيادەپ ءارى وپاسىزدىق سەكىلدى كەز كەلگەن كۇنالى ىستەردەن الشاق بولعان ابزال.

قىزمەتىندە ادال بولۋ – ءار ادام وزدەرىنە مىندەتتەلگەن ءىستى قالاي كەلگەن بولسا، ءدال سول قالپىندا قاۋىمعا اينىتپاي جەتكىزىپ وتىرۋ ادالدىقتىڭ بەلگىسى. ابايشا ايتقاندا «اسىل ادام اينىمايدى».

اتالعان بارلىق پايعامبارلار جوعارىدا كەلتىرىلگەن بەس قاسيەتكە يە بولعان. بويىنان وسى قاسيەتتەر تابىلماعان جان، ادامزاتقا جول كورسەتۋشى ءارى قاراڭعىلىق تۇمانىن سەرپۋشى بولا المايتىنىن بىلەمىز. ال، ءبىزدىڭ مىندەتىمىز بولسا پايعامبارلاردى تانىپ، ولارعا يمان كەلتىرۋ.

بەس جاراتىلىس – كۇن، جەر، اۋا، سۋ، وت.

قازاقتا «بەسەنەدەن بەلگىلى» دەگەن ءتامسىل بار. ءومىر ءسۇرۋدىڭ ادامعا قاجەت بەس جاراتىلىسى.

كۇن – بىزگە ەڭ جاقىن جۇلدىز جانە ونىڭ كوپتەگەن قۇپيالارى بار. كۇن جۇيەسىنىڭ ورتاسىن قۇرايتىن جانە جەرگە جاقىن جۇلدىز - بۇل كۇن. كۇننىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ پلانەتا ەنەرگيانى جارىق پەن جىلۋ تۇرىندە بەرە الادى. ءدال وسى جۇلدىز ءار ءتۇرلى كليماتتىق جاعدايلاردى، مۇحيت اعىستارى مەن جىل مەزگىلدەرىن شىعارادى. باسقاشا ايتقاندا، بۇل كۇن تىرشىلىك ەتۋ ءۇشىن قاجەتتى نەگىزگى جاعدايلاردى قامتاماسىز ەتەتىندىكتەن. كۇننىڭ سيپاتتامالارى ەرەكشە جانە ونىڭ ونىمدىلىگى وتە قىزىقتى.

جەر – ءبىزدى قورشاعان ورتا، ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان پلانەتا. جەردىڭ ليتوسفەراسى قاباتى ۇنەمى قوزعالىستا بولادى. سونىڭ قوزعالىس اسەرىنەن ءتۇرلى قاقتىعىس كەزىندە جەردىڭ تەكتونيكالىق پليتالارى اجىراپ، جەل سىلكىنىسى ورىن الادى.

اۋا – ادام ءومىر سۇرە المايتىن تىرشىلىك كوزى.  بىز تىنىس الماي بىرنەشە مينۋت عانا جۇرە الامىز. سوندىقتان، وتتەگى تۋرالى فاكتىلەردى وقۋ، ءسىز ءۇشىن پايدالى.

وت – ومىرىمىزگە قۋات بەرىپ، بويىمىزدى جىلىتادى. وت – ءومىر ءسانى. وتسىز تىرشىلىك جوق. وت جاعىلماسا تاماق پىسپەيدى، ءۇي جىلىمايدى.وت قالاي پايدا بولدى؟

ەرتە زاماندا العاشقى ادامدار وتتى پايدالانۋدى نايزاعايدان تۇسكەن وتتان ۇيرەندى. سول نايزاعايدان تۇسكەن وتتى سوندىرمەي پايدالاندى. بارلىعى اڭ اۋلاۋعا كەتكەندە، ءبىر ادام وت باسىندا قالاتىن بولعان. تاماقتى ءپىسىرىپ جەۋدى دە نايزاعاي وتىنىڭ استىندا قالعان ەتتەن بايقاعان.وت استىندا قالعان ەت شيكى ەتتەن دامدىرەك ەكەنىن بايقاپ، استى ءپىسىرىپ جەۋدى ۇيرەنگەن. سول زاماننان –اق وتتىڭ وتە ماڭىزدى ەكەنىن اڭعارامىز.

وت – ءورىسى كەڭ ءتۇبىر. ەندى وسى «وت» تۇبىرىنە بايلانىستى سوزدەردى تەرسەك: وتاعاسى، وتاۋ،وتاربا. ياعني مۇننان شىعاتىن نارسە –«وت» ءسوزى جىلىلىقتىڭ بەلگىسى ىسپەتتەس.

سۋ – پلانەتاداعى ەڭ قاراپايىم جانە ەڭ تانىمال زات. بىراق سونىمەن بىرگە، سۋدا كوپتەگەن قۇپيالار جاسىرىنىپ جاتىر. سۋ – تىرشىلىكتىڭ نەگىزى. بارلىق ءتىرى جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر سۋدان تۇرادى. سونىڭ ىشىندە جانۋارلار – 75%، بالىق – 75%، مەدۋزا – 99%، كارتوپ – 76%، الما – 85%، قىزاناق – 90%، قيار –  95 %، قاربىز – 96%. ءتىپتى ادامدار دا سۋدان تۇرادى. جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ دەنەسىنىڭ 86% -ى سۋ بولسا، ەگدە جاستاعى ادامداردىكىندە 50% -عا دەيىن سۋ بولادى. ەگەر ادام دەنە ماسساسىنداعى سۋدىڭ 2%-ىن جوعالتسا، وندا ول قاتتى شولدەي باستايدى.  ادام سۋسىز ءومىر سۇرە المايدى.  ەگەر ول 10 پايىزعا دەيىن جوعارىلاسا، ادامنىڭ كوزىنە ءتۇرلى نارسەلەر ەلەستەي باستايدى، ياعني گالليۋتسيناتسيا باستالادى. ال 12%-ىن جوعالتسا ادام دارىگەردىڭ كومەگىنسىز قالپىنا كەلە المايدى. ەگەر، دەنە ماسساسىنداعى سۋدىڭ 20%-ىن جوعالتسا ادام ولەدى.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz