بيىل ماعجاننىڭ 130 جىلدىعى ەلىمىز بويىنشا كەڭ كولەمدە اتالىنىپ ءوتتى. ەندى ونىڭ وكشەسىن باسقان قالامداس ىنىلەرى ساكەننىڭ – 130 جىلدىعى 2024 جىلى، ال، ءسابيتتىڭ – 125 جىلدىعى – 2026 جىلى بىرىنەن كەيىن ءبىرى تويلاناتىن بولادى. بۇل ارادا وسى ءۇش تۇلعانى ءبىر-بىرىنە جاۋ ەتىپ كورسەتكەن پىكىرلەردەن ارىلۋعا ءتيىسپىز. سوندا عانا ءبىز اسا داۋلى ساكەن، ماعجان، ءسابيت ءتۇيىنىن پاراساتتىلىقپەن شەشە الامىز.

بارىمىزگە بەلگىلى جايت بەلگىلى ءبىر ادەبي ادىسكە سۇيەنىپ جازىلعان ادەبيەت قازاق حالقىنىڭ ونەر تاريحىنداعى زور رۋحاني قۇبىلىس بولعان ۇلى تۋىندىلار نەگىزىندە جاسالدى دەسەك، ونى دۇنيەگە اكەلگەن ادەبيەت الىپتارى قازاق ادەبيەتىنىڭ جەتەكشى كۇشى، سۋسىنداۋشى ءنارى رەتىندە ءوزىن فيلولوگيالىق كەڭ اۋقىمدا زەرتتەيتىن عالىمدار مۇددەلەستىگىن، وداقتاستىعىن ءتۇزدى.

جالپىعا ايان، ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ العاشقى 30 جىلى ساكەن سەيفۋلليننىڭ ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن شىعارماشىلىق التىن كەزەڭى بولىپ، ءارى اقىننىڭ قازاق ءرومانتيزمىن دامىتۋعا وزىندىك ۇلەس قوسقان شاقتارىنان حابار بەرەدى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى ون جىلدىقتاردىڭ ادەبيەتىن تانۋ، كەي تۇستا ساكەندى تانۋدان باستاۋ الىپ وتىراتىنى جاسىرىن ەمەس. الكەي حاقانۇلى مارعۇلان – شوقانتانۋدى، اقجان ماشاني – فارابيتانۋدى ومىرگە قالاي اكەلسە، ساكەنتانۋتانۋدى م. اۋەزوۆ، س. مۇقانوۆ، ع.توعجانوۆ، ءا. قوڭىراتباەۆ، ق.جۇماليەۆ، م. قاراتاەۆ، ت.كاكىشەۆ سياقتى ۇلت زيالىلارى ۇلكەن كۇرەسپەن بىرتە-بىرتە ەلگە تانىتقانىمەن، ءىلىم رەتىندە حالىققا تانىتۋدا ولاردىڭ ويعا العان يگىلىكتى ىستەرىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا كەڭەستىك تەمىر نوقتا، ماركسيستىك يدەولوگيا مۇمكىندىك بەرمەدى. وسىلايشا، ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى ءار ءتۇرلى سيپاتتاعى ساكەن مۇراسى جايىنداعى تانىم-تۇسىنىك ابايتانۋ، شاكارىمتانۋ، سۇلتانماحمۇتتانۋ ىلىمدەرىنىڭ بىرىنەن كەش، بىرىمەن تۇستاس پايدا بولدى. ساكەنتانۋ اۋەلى ستيحيالى تۇردە ورىستەپ، 1990-شى جىلداردان باستاپ، ق. پازىلۇلى، س. ءسۇتجان، ۋ. قاليجانۇلى ت.ب. ىرگەلى زەرتتەۋلەرى نەگىزىندە قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ دامۋ تاريحىنداعى ەڭ نەگىزگى، ەڭ ءىرى دە، وزەكتى سالاسىنا اينالا باستادى. قازاق فيلولوگياسىندا س. مۇقانوۆ 1950-ءشى جىلدارى اقىن ستاليندىك زوبالاڭنان اقتالعان سوڭ التى تومدىعىن جۇرت نازارىنا ۇسىنسا، تولىق شىعارمالار جيناعىن باستىرۋ جانە ەندىگى جەردەگى وسى باعىتتاعى  زەرتتەۋلەردىڭ قانداي جولمەن ءجۇرۋىن بەلگىلەپ بەرگەن ت.كاكىشەۆ بولدى. اتالعان ەكى ادەبيەتتانۋشىنىڭ قول جەتكىزگەن العاشقى عىلىمي تابىستارى – ساكەنتانۋدى ادەبي اينالىسقا ەنگىزۋلەرى بولسا، ەكىنشى ءىرى تابىسى – بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتەر ارقىلى ساكەنتانۋدىڭ قالاي باستالىپ، قالاي دامىعانىن، قالاي جەكە ادەبي ءىلىم رەتىندە  دارالانىپ شىعۋىن كورسەتىپ، ساكەنتانۋدىڭ تاريحىن جاسادى. وسىدان كەيىن ادەبيەتىمىزدىڭ ەڭ سوڭعى قول جەتكىزگەن تابىستارى نەگىزىندە جالپى ۇلتتىق دەڭگەيدە ساكەن سەيفۋلليننىڭ مۇرالارى ءتۇرلى اسپەكتىدە زەردەلەنە باستادى. وسىنىڭ بارلىعى استاناداعى ساكەن سەيفۋللين مۋزەيىنىڭ تاريحي-مادەني مۇراسى جانە ەكسكۋرسيالىق-كورمەسىندە جۇرت نازارىنا ۇسىنىلىپ، زور باعاسىن الىپ كەلەدى.

ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن شىعارماشىلىعى وتە كوپ زەرتتەلىنگەن قالامگەرلەردىڭ ءبىرى، ادەبيەتىمىزدىڭ ءىرى وكىلى – ساكەن سەيفۋللين. قازىر تۋعانىنا 130 جىل تولعالى وتىرعان پوەزيا ساڭىلاعىنىڭ ارتىندا قالعان  مول مۇراسى تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە مەملەكەت قولداۋىمەن شىعارىلا باستادى.

ساكەن سەيفۋلليننىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ عىلىمي باعىن تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى اشتى. ءيا، وعان دەيىن، ياعني، كەڭەستىك كەزەڭدە اقىننىڭ قازاق ادەبيەتىندە الاتىن ورنىن ب. كەنجەباەۆ، ا. نۇرقاتوۆ، س. قيراباەۆ، س. ءداۋىتۇلى جانە ت.ب. ءوز ەڭبەكتەرىندە ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى ادەبي پروتسەسكە قاتىستى ءسوز ەتكەنى بولماسا، ونىڭ كەڭ اۋقىمدى عىلىمي-ازاماتتىق شىعارماشىلىق عۇمىرى ارنايى زەرتتەۋ نىسانىنا الىنباي كەلدى. وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنىڭ باسىنان باستاپ اقىن شىعارماشىلىعى جايىندا ارنايى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جازىلىپ، ديسسەرتاتسيالار قورعالا باستادى.

قازاق مادەنيەتىندە، ونىڭ ىشىندە ادەبيەت سالاسىندا داۋ-دامايى، ايعاي-شۋى باسىلماي كەلە جاتقان ماسەلە – ساكەن-ماعجان-ءسابيت ءتۇيىنى. بۇلاردىڭ قىم-قۋىت قارىم-قاتىناسى اشەيىنگى قازاقي اڭگىمەنىڭ اۋقىمىنان شىعىپ، ادەبي شىعارما، ەسسە، عىلىمي زەرتتەۋ، مونوگرافيا، ماقالا دەڭگەيىندە ەل-جۇرتقا جاريا بولىپ، دابىراعا اينالعان وتە قيىن ماسەلە. كىم بولسا دا، بۇعان قۇلاق تۇرمەي وتە المايتىن، رەتى كەلسە ءوزىنىڭ بوياۋىن قوسپاي تۇرا المايتىن قۇبىلىس.

وسى تۇيىنگە ءادىل باعانى ت.كاكىشەۆ: «ەڭبەكتى جازۋ بارىسىندا ەشقايسىسىنا ءىش تارتپاي، تاريحي شىندىق، قۇجات، مۇراعات دەڭگەيىندە ارتىعىن ارتىق، كەمىن كەم، ۋاقىتشا جەڭىس پەن جەڭىلىستى تۇگەلگە جاقىن قامتىعان سياقتىمىن. تاريحتى جالعىز ءوزىم عانا بىلەمىن دەپ ورەكپۋ ارينە ەشكىم-گە، ونىڭ ىشىندە عالىمدارعا جاراسپايتىن قىلىق. وسى سالادا سوڭعى كەزدە پايدا بولعان جامان ادەتتى بىلمەي جاتىپ بىلەم دەۋشىلەردى، وسەك-اياڭدى مالدانۋشىلاردى، اتاق شىعارۋ ءۇشىن اتىستىرا-شابىستىرا سويلەۋشىلەر مەن وركوكىرەك قۋىس كەۋدەلەردى دە سىناي كەتۋگە تۋرا كەلدى. وسى شەشىمى قيىن ماسە-لەلەردى سۋىرتپاقتاپ وتىرعاندا ءسابيت تاعدىرىنا قاتتى الاڭدادىم» دەپ بەردى.

وسىلايشا ءبىز مۋزەي قىزمەتكەرلەرى ساكەن سياقتى الىپ تۇلعانى جۇرتقا تانىتقاندا ت.كاكىشەۆتىڭ شەشكەن «ساكەن-ماعجان-ءسابيت ءتۇيىنىن» ۇنەمى باسشىلىققا الامىز.

اقىن شىعارمالارى م. اۋەزوۆ، س. مۇقانوۆ، ق.جۇماليەۆ، م. قاراتاەۆ، ب. كەنجەباەۆ، ا. نۇرقاتوۆ، س. قيراباەۆ، ت.كاكىشەۆ ت.ب. زەرتتتەۋلەرىندە تەك ستيل، جانر جانە ادەبي ءداستۇر تۇرعىسىنان سارالاندى. ساكەننىڭ تۇستاستارىنىڭ ۇستانعان ازاماتتىق رومانتيزم اعىمدارى دۋلات پەن ماحامبەتتەن باستاۋ الاتىندىعى م. بەكبوسىنوۆ مونوگرافياسىندا كەڭىنەن ءسوز ەتىلدى.  كوركەمدىك ءادىس اياسىندا اقىن تۋىندىلارىن اباي، شاكارىم، ماعجانمەن بىرىلىكتە الىپ قاراستىرعان بەلگىلى ادەبيەتتانۋشى ق.پ.ءماشھۇر – ءجۇسىپ ءوزىنىڭ «قازاق ليريكاسىنداعى ستيل مەن بەينەلىك» مونوگرافياسىندا ءبىرشاما ءسوز قىلدى. اتالعان عالىمنىڭ پىكىرىن باسشىلىققا الا وتىپ، اقىننىڭ ءوز شىعارماشىلىق عۇمىرىندا رومانتيكالىق سيپاتتا جازىلعان شىعارمالارىنىڭ شىعۋ توركىنى مەن ادەبي ءداستۇر بايلانىستىلىعىن ونىڭ ليريكاسى مەن پوەمالارى نەگىزىندە زەردەلەندى.

ەسكەرەتىن جايت، ساكەن ماعاۋيا، اسەت جانە ماعجان ت.ب. سياقتى تازا رومانتيكالىق تۋىندىلار جازعان قالامگەر. ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق پروتسەسىندە رومانتيزم ءادىسىن تۇتىنىپ، ونى ءوزى سەنگەن ادىلەتتى قوعام قۇرۋ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەدى دەگەن ويدا بولدى.

ساكەننىڭ شىعارماشىلىعىنداعى ءداستۇر جالعاستىعى ۇلكەن-ۇلكەن ءتورت ارنادان تۇرادى: ءبىرىنشىسى – اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جاڭارتىپ، ونى ءوز تۋىندىلارىندا مولىنان پايدالانۋى; ەكىنشىسى – اقىن – جىراۋلار ءۇردىسىن جاڭا تاريحي جاعدايمەن بايلانىستىرا ترانسفورماتسيالاندىرۋى; ءۇشىنشىسى – شىعىس كلاسسيكتەرىن شىعارمالارىنا سەرىك ەتۋى; ءتورتىنشىسى – ورىس ادەبيەتىنىڭ رومانتيكتەرى: جۋكوۆسكي، رىلەەۆ، ودەەۆسكي ت.ب. ءتۇپ نۇسقادان وقىپ ءبىلۋى جانە ءوز شىعارماشىلىعىندا ونداعى يدەيالاردى جونىمەن ورىندى كادەگە جاراتۋى.

ماحامبەت، دۋلات، ابايلار كوزى تىرىسىندە ءوز جيناقتارىن قولىنا ۇستاماي كەتسە، ولاردىڭ ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى ادەبي ءىزباسارلارى ءوز شىعارمالارىن كىتاپ قىلىپ شىعارىپ، ەلگە تاراتتى. ءبىز وسى كەزەڭدەگى ادەبي پروتسەستە ورىن العان ادەبي داستۇرلەرگە توقتالار بولساق، ولار تورتەۋ:

1) اقىن جىراۋلار مەن فولكلور ۇلگىسى;

2) شىعىس ادەبي ۇلگىلەرى;

3) ەۋروپا ادەبەتىنىڭ اسەرى مەن ىقپالى;

4) اباي ونەگەسى.

وسىنىڭ بارلىعىنا ءبىز ساكەن سەيفۋللين تۋىندىلارىن وقۋ بارىسىندا كوز جەتكىزەمىز. ەڭ باستىسى اقىن مەرەيتويى قارساڭىندا ادەبيەت سالاسىندا داۋ-دامايى، ايعاي-شۋى باسىلماي كەلە جاتقان ماسەلە – ساكەن-ماعجان-ءسابيت تۇيىنىنە دۇرىس پىكىر ايتاتىن ءۋاجدى ماقالالار مەن عىلىمي توپشالاۋلار جاساۋدى ادەبيەتتانۋشىلار قاۋىمىنان اسىعا كۇتەمىز.

قارلىعاش بەكقاليقىزى جۇماحانوۆا،

استاناداعى ساكەن سەيفۋللين مۋزەيىنىڭ تاريحي-مادەني مۇراسى جانە ەكسكۋرسيالىق-كورمە جۇمىسى ءبولىمىنىڭ باسشىسى

Abai.kz