اڭگىمەنى، اينالاسىن اراب مەملەكەتتەرى قورشاعان، يزرايل مەملەكەتىنەن باستايىق. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ 1947 جىلى 29 قاراشاداعى پالەستينا ەلىن ءبولۋ جونىندەگى شەشىمى بويىنشا، اۋماعى 14 مىڭ شارشى شاقىرىم جەر ءبولىنىپ، ەۆرەيلەر يزرايل مەملەكەتى بولىپ قۇرىلدى. ەلدىڭ باستى ەكونوميكالى جانە مادەني ورتالىعى – تەل-اۆيۆ بولعانىمەن، استاناسى يەرۋساليم قالاسى. مىنە، وسى ەۆرەي جۇرتى، تالاي عاسىر بۇرىن جوعالتقان يۆريت ءتىلىن (ەجەلگى عاسىرلارداعى ەۆرەي ءتىلى) قالاي قالپىنا كەلتىردى؟

العاش وسى مەملەكەت قۇرىلعاندا، دۇنيەجۇزىنە شاشىلىپ كەتكەن، سونداي-اق، ءار تىلدە قارىم-قاتىناس جاسايتىن، ەۆرەي حالقى جينالىپ، وزدەرىنىڭ كونە زاماندا جوعالى كەتكەن ۇلتتىق ءتىلىن قالاي ءتىرىلتتى، سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك ءىس جۇرگىزۋ تىلىنە قالا اينالدىرا ءبىلدى؟! مىسالى، رەسەيدەن بارعاندار – ورىسشا، ەۋروپادان بارعانداردىڭ نەگىزگى بولىگى - اعىلشىن، فرانتسۋز، يسپان تىلدەرىندە سويلەگەن ەكەن. اراب ەلدەرىندەگى، اسىرەسە، يەمەن ەلىنەن بارعان قالىڭ ەۆرەيلەر اراب تىلىندە عانا ءىس جۇرگىزۋگە شاماسى كەلگەن كورىنەدى. دەگەنمەن، ءار تاراپتان كەلگەن ەۆرەي ۇلتى، قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە عانا ءوزىنىڭ ەجەلگى انا ءتىلى ءيۆريتتى وقىپ، جاڭعىرتىپ، قايتا قالپىنا كەلتىردى. وزدەرى دە، ءبىر ءتىلدى حالىققا اينالا ءبىلدى.  تاباندىلىق جانە وتانشىلدىق دەپ وسىنى ايت!

كەيىنگى كەزدە وقىپ تا، ەستىپ تە ءجۇرمىن، ءبىزدىڭ كەيبىر اقىماق زيالى قاۋىم وكىلدەرى، ەگەر ەلىمىزدە ورىسشا جۇمىس جۇرمەيتىن بولسا، مەملەكەتتىك ەكونوميكانى قۇلاتامىز دەپ ايتقاندارىن ەستىدىم.  سوندا، كەزىندەگى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنداعى ون بەس رەسپۋبليكا، قازىرگى دەربەس تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ قايسىسى، اناۋ قىلمىستىق باعىت ۇستاعان، قازىرگى كۇندەرى الەمگە جەكسۇرىن بولعان، كىرلەنگەن («نەمىتايا» لەرمونتوۆ.)  رەسەيدىڭ تىلىمەن ءىس جۇرگىزۋدە؟ قانە، قايسىسى ايتىڭدارشى؟!

مىسالى: گرۋزين دە، ءازىربايجان دا، لاتىش پەن ەستون دا، تاجىك پەن تۇركمەن، وزبەك تە، سەنىڭ ورىسشاڭا تۇكىرگەنى بار. وني داۆنىم- اۆنو وترەكليس وت ەتوگو يازىكا. ال، ءبىزدىڭ جوعارعى بيلىك وكىلدەرى، ءالى كۇنگە دەيىن، قۇلدىق سانادان ارىلا الماي ءجۇر. ايتاتىندارى، ەكونوميكا قۇلاپ قالادى. ال، جوعارىدا ايتىلعان، ءبىزدىڭ ەلمەن قۇرداس، قازىرگى تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكاسى قۇلاپ جاتىر ما؟ كوپ جاعدايدا، قايسىبىرى ەلىمىزدەن الدا تۇر. ءبىزدىڭ مەملەكەت بيلىگى، حالقىمىزدىڭ رۋحاني جاعىن قۇلاتتى دەۋگە بولادى. قازىرگى كۇندەرى، سولتۇستىك پەن شىعىس وبلىستارعا، كەيىنگى ءبىر-ەكى جىلدا رەسەيدەن اعىلىپ كەلگەن قالىڭ ورىس قاۋىمى قونىستانىپ (رەسەيدەن كەلىپ جاتقان فيرمالار مەن كاسىپكەرلىك ۇيىمداردىڭ ارتۋىنا بايلانىستى، سونىمەن قاتار، بىلاي دا كەلىپ جاتقاندارى جەتەرلىك), ەلدەگى ورىس قوعامىن كۇشەيتىپ جىبەردى. ارينە، بۇل جوعارىدا جۇرگەن بيلىكتىڭ السىزدىگى جانە جالتاق-قورقاقتىعى. قىتايمەن، ارابپەن، قۇراما شتاتتارمەن جانە ەۋروپامەن دوستاسسا دا، ولاردان ينۆەستيتسيا تارتىپ جاتىرمىن دەپ الداۋسىراتسا دا، بيلىكتىڭ قورقاقتىعى انىق بايقالىپ تۇرادى.

تاعى ءبىر ايتارىمىز، كەيىنگى ۋاقىتتاردا رەسەيدىڭ ءانشى-ءبيشى، تاعى باسقا ونەر قايراتكەرلەرى بىزگە ءجيى كەلىپ، تابىس تاۋىپ، سونداي-اق، جۇرتىمىزدى بوداندىق سانادان ارىلتپاي- اق قويدى. وسىنىڭ ءوزى، ۇلكەن قاتەلىك.

جۋىقتا وزبەك پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيەەۆ ەل الدىندا جاساعان بايانداماسىندا: -  وزبەكستان ەلى، وتىز التى ميلليونعا تولدى، ەندى، ءۇش جىلدان كەيىن قىرىق ميلليونعا جەتەمىز، - دەدى.

شىنىندا دا، بىزبەن اعايىن ەل، كەيىنگى جىلدارى دۇركىرەپ ءوسىپ كەلەدى. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن، وسى ەلدىڭ ينتەرنەت سايتىن قاراپ وتىرىپ، وزبەكتىڭ ءبىر عالىم – دەموگرافىنىڭ: «الداعى 15-20 جىلدان كەيىن، ءبىزدىڭ وزبەكتەر جەتپىس ميلليوننان اسۋى مۇمكىن»، - دەگەن ءسوزىن وقىدىم. ءارى قاراي، تاعىدا بىلاي دەيدى: «وزبەك مەملەكەتىنىڭ قازىرگى اۋماعى كىشىرەكتەۋ بولعاندىقتان، كەلەشەكتە وزبەك ۇلتى قاسىمىزداعى قازاقستانعا اۋا باستايدى. كەلە-كەلە، وسى ەلدە ءبىزدىڭ تۇرعىندار كوبەيىپ، وزبەك ءتىلى رەسمي تىلگە اينالۋى مۇمكىن جانە قازاقتاردىڭ ءوسىم دەڭگەيى بىزگە قاراعاندا مۇلدە تومەن»، - دەپتى.

وسىعان قاراپ، اينالاداعى كورشى ەلدەر، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق ءوسۋ جاعىنان مۇشكىل حال-جاعدايىن زەرتتەپ-زەردەلەپ قاراپ وتىرادى-اۋ، دەگەن وي كەلەدى. سولتۇستىكتەگى ورىستار دا، ءبىزدىڭ ءاربىر باسقان قادامىمىزدى اڭدىپ، سۇزگىدەن وتكىزىپ، وتىراتىندىعى انىق.

وسىعان وراي، ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگى مەن باتىسىنداعى وبلىستاردىڭ تۇرعىندارىنا ارناپ، (بۇل جاقتىڭ تۇرعىندارى نەگىزىنەن قازاقتار بولىپ كەلەتىندىكتەن) تۋ دەڭگەيىن الىدە كوتەرە تۇسەتىن، ارنايى، زاڭ قابىلداۋ كەرەك پە دەيسىڭ. وزگە وڭىرلەر ەشتەڭە دەمەۋ ءۇشىن، (سولتۇستىك پەن شىعىس وبلىستاردىڭ تۇرعىندارى، ءتىپتى قازاعى دا، قانشا كومەك جاساساڭدا، ولار ءبارىبىر ەكى-ءۇش بالادان ارتىق وسىرمەيدى) بۇعان ءتۇرلى سەبەپتەر ويلاپ تابۋعا بولادى. شىندىعىن ايتقاندا، قازاقستاندى قازاق مەملەكەتى ەتىپ تۇرعان وسى وڭتۇستىك پەن باتىستىڭ جانە اباي وبلىستارىنىڭ قازاقتارى دەسەك، ارتىق ايتپاعاندىق.

سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ قازىرگى بيلىك، وزگە ەلدەردە شاشىلىپ جۇرگەن قانداستارىمىزدى جيناۋدى، جەدەلدەتىپ قولعا الۋى كەرەك-اق. ولار، اناۋ قىتايعا، وزبەككە، تۇركمەنگە، نەبولماسا تۇرىككە ءسىڭىپ كەتۋى مۇمكىن، ءتىپتى، ءبىرازى ءسىڭىپ كەتتى دە. بۇل جۇمىستى تەك قانا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنە جۇكتەۋ كوڭىل كونشىتپەيدى.

ەلىمىزگە ينۆەستيتسيا تارتىپ، رەفورما جاساۋمەن ءىس بىتپەيدى. ەگەر، مىناۋ ۇلان-عايىر مەملەكەتتى الداعى ۋاقىتتا قورعاپ، وزگەلەرگە ەسەسىن جىبەرمەي، ۇستاپ تۇراتىن جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ سانى وسپەسە، سەنىڭ ەكونوميكانى كوتەرگەنىڭ كىمگە كەرەك! الدە، ميگرانتتارمەن كۇن كورەيىن دەپ پە ەدىڭ؟! ءبىزدىڭ ەلدىڭ اينالاسى، ياعني ايتقاندا، قىتاي نەمەسە رەسەي بولسىن، سانى جاعىنان قازاقتى الدە نەشە رەت وراپ الاتىن الىپ ەلدەر. ءتىپتى، قاسىمىزداعى اعايىن وزبەك ەلىنىڭ ءوزى جىل سايىن قاتارى قالىڭداپ، دۇركىرەپ ءوسىپ كەلە جاتقان مەملەكەت. جوعارىدا كەلتىرگەندەي، وزبەك دەموگرافى شىندىقتى ايتىپ   وتىر. بىزگە ءۇشىنشى رەسمي ءتىل كەرەك ەمەس! سوندىقتان، كورشى مەملەكەتتەردەگى قازاقتاردى ۋاقىت سوزباي ەلگە قايتارىپ الۋدى، قازاقتاردىڭ سانىڭ كوبەيتۋدى ويلاستىرۋ كەرەك. بۇل،ۋاقىت  كۇتتىرمەيتىن، ەڭ وزەكتى ءىس!

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

Abai.kz