وتكەن اپتادا «ايقىن» گازەتىندە (01.08.2013) «نۇرتورەگە حات!» دەگەن تاقىرىپپەن ساياسي عىلىمدار دوكتورى، پروفەسسور، سەنات دەپۋتاتى مۇرات باقتيارۇلىنىڭ وي-پىكىرى جاريالاندى. اۆتور باسىلىمنىڭ باس رەداكتورى ن.ءجۇسىپتىڭ كەيىنگى ۋاقىتتاعى بىرنەشە كوكەيكەستى ماقالالارىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەرگە وراي ءۇن قوسقان ەكەن.  الايدا مەن حاتتاعى كەي ۋاجدەرمەن كەلىسە المادىم.

جالپى، ءباسپاسوز بەتىندە ءوز كوزقاراسىن بىلدىرۋشىلەردىڭ (مەيلى، جۋرناليست بولسىن، مەيلى، باسقا سالانىڭ ادامى بولسىن) قازاقتىڭ بيلىگىنە ايتۋعا ءتيىس سىنىن قاراپايىم قازاققا باعىتتاي سالاتىن ادەتى ءالى باسىلار ەمەس. جارايدى، مەملەكەتتىڭ جاۋاپتى تۇلعالارىن تىكەلەي سىناۋعا شاما كەلمەيدى، تۇسىنەمىز ء(بارىمىزدىڭ باسىمىزداعى كەپ). بىراق وعان بىلايعى جۇرتتىڭ كىناسى قانشا؟ نەگە ءبىز قازاق مەملەكەتى جاساۋعا ءتيىستى، بىراق سول كۇيى جاسالماعان جۇمىستارعا قاراپايىم قازاقتى جازعىرىپ سويلەيمىز؟

وتكەن اپتادا «ايقىن» گازەتىندە (01.08.2013) «نۇرتورەگە حات!» دەگەن تاقىرىپپەن ساياسي عىلىمدار دوكتورى، پروفەسسور، سەنات دەپۋتاتى مۇرات باقتيارۇلىنىڭ وي-پىكىرى جاريالاندى. اۆتور باسىلىمنىڭ باس رەداكتورى ن.ءجۇسىپتىڭ كەيىنگى ۋاقىتتاعى بىرنەشە كوكەيكەستى ماقالالارىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەرگە وراي ءۇن قوسقان ەكەن.  الايدا مەن حاتتاعى كەي ۋاجدەرمەن كەلىسە المادىم.

جالپى، ءباسپاسوز بەتىندە ءوز كوزقاراسىن بىلدىرۋشىلەردىڭ (مەيلى، جۋرناليست بولسىن، مەيلى، باسقا سالانىڭ ادامى بولسىن) قازاقتىڭ بيلىگىنە ايتۋعا ءتيىس سىنىن قاراپايىم قازاققا باعىتتاي سالاتىن ادەتى ءالى باسىلار ەمەس. جارايدى، مەملەكەتتىڭ جاۋاپتى تۇلعالارىن تىكەلەي سىناۋعا شاما كەلمەيدى، تۇسىنەمىز ء(بارىمىزدىڭ باسىمىزداعى كەپ). بىراق وعان بىلايعى جۇرتتىڭ كىناسى قانشا؟ نەگە ءبىز قازاق مەملەكەتى جاساۋعا ءتيىستى، بىراق سول كۇيى جاسالماعان جۇمىستارعا قاراپايىم قازاقتى جازعىرىپ سويلەيمىز؟

ماسەلەن، جوعارىداعى حاتىندا م.باقتيارۇلى بىلاي دەيدى: «فرانتسيانى فرانتسۋز ءتىلىنسىز, رەسەيدى ورىس ءتىلىنسىز, وزبەكتەردى وزبەك ءتىلىنسىز كوز الدىڭىزعا ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ال ءبىزدى قازاقءتىلىنسىز ەلەستەتپەك تۇگىل, ۇلتىمىزدىڭ تەڭ جارتىسى وزگە تىلدە سويلەسىپ جۇرگەنىن كۇندە كورىپ ءجۇرمىز عوي. بۇعان كىم كىنالى? تەك ءوزىمىز عانا». كۇمان تۋدىراتىن «تەڭ جارتىسى» دەگەن سوزگە توقتالىپ اۋرە بولماي-اق، بىردەن «كىنالىنى» انىقتايىق. راس، انىقتايتىن ەشتەڭەسى جوق: اۆتور تاۋىپ تا قويىپتى – «ءوزىمىز عانا». بۇلار كىمدەر سوندا؟ قازاقتار. جارايدى، ەندى مىنانى ايتىڭىزشى. وسى «ايقىن» گازەتىنىڭ 40 مىڭنان استام وقىرمانى بار. وسى باسىلىمعا جازىلىپ، جابىلا وقىپ جاتقانىنا قاراعاندا «وزگە تىلدە سويلەسىپ جۇرگەندەردىڭ» قاتارىنان بولماسا كەرەك. سوندا الگى بارىنە كىنالى «ءوزىمىزدىڭ» ىشىندە ولار دا كەتە مە؟ نەگە ات توبەلىندەي نيگيليستەر مەن ماڭگۇرتتەر ءۇشىن انا ءتىلىن ءاردايىم ارداقتايتىن، سول ءۇشىن وزگەلەرمەن قىزىلكەڭىردەك بوپ ايتىساتىن ناعىز قازاق تا ايىپتى بولۋى كەرەك؟ ول ۇيىندە دە، كوشەدە دە، مەكەمەدە دە قازاقشا سويلەيدى، بالالارىن قازاقشا وقىتادى، تۇنگى ۇشتە تۇرىپ قازاقشا كونتسەرت كورەدى. ۇكىمەتتە، پارلامەنتتە، باسقا دا بيلىك ساتىلارىندا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلماي وتىرعانىنا ونداي جەرگە ومىرىندە باس سۇعىپ كورمەگەن، بۇدان بىلاي دا باس سۇعۋى نەعايبىل سول قازاق كىنالى مە؟..

جوق. دەمەك، كىنالىنى جالپىلاما ەمەس، انىقتاپ ايتۋ كەرەك. مەن ايتەۋىر ەكى كىنالىنى بىلەمىن: ءبىرى – سول انا ءتىلىن ۇمىتقانداردىڭ وزدەرى، ەكىنشىسى – 22 جىلدان بەرى قازاق ءتىلىن 1 ميلليارد ەمەس، 100 ميلليون ەمەس، 16-اق ميلليون حالىق تۇگەل بىلەتىن تىلگە اينالدىرا الماي وتىرعان بيلىك. وكىنىشكە قاراي، مۇنىڭ ەكەۋى دە «ايقىن» گازەتىن (قازاق ءباسپاسوزىن دەپ ۇعىڭىز) وقىمايدى. ولارعا سىندى باسقا تىلدە ايتۋ كەرەك. ال مىناۋىڭىز – تاعى دا سول ءبارىمىز تالاي جىلدان بەرى باسىنا يت تەرىسىن قاپتاپ، ولتىرە سىناپ، جەر-جەبىرىنە جەتە جامانداپ ۇيرەنىپ قالعان بايعۇس قازاققا باعىتتالعان ءجۇز مىڭىنشى، الدە ميلليونىنشى سىن-سىماق... 

حاتتى ودان ءارى وقيىق. «قازاق ءتىلى قازاققا كەرەگى جوق. قازىر قازاق ءۇءشىن قاسيەتتى ەش نارسە قالعان جوق سياقتى» دەپ جازادى م.باقتيارۇلى. شىنىمەن سولاي ما؟ وسى ءسوزدى قازاقشا جازىپ وتىرعان پروفەسسورعا قازاق ءتىلى كەرەك ەمەس پە؟ وسى حاتتى جاريالاپ وتىرعان قازاقشا گازەتكە قازاق ءتىلى كەرەك ەمەس پە؟ كەرەك شىعار، نە قۇداي ۇرىپتى... سوندا كىمگە «كەرەگى جوق»؟ تاعى دا ايدالاعا اتىلعان جالپىلاما وقتى قايىرىپ اكەلىپ، نەگىزگى نىساناسىنا باعىتتاۋعا ءماجبۇرمىز: قازاق ءتىلىنىڭ قازاققا ەمەس، قازاق بيلىگىنە كەرەگى جوق. دالىرەك ايتساق، ءدال قازىر سولاي بولىپ تۇر. ەرتەڭ عايىپتان تايىپ كەرەك بوپ قالا ما، جوق پا، ول دا بەلگىسىز. ال بيلىك كەرەك قىلماعان ءتىلدى سول مەملەكەتتىك كەڭسەلەردە كەردەڭدەپ جۇرگەن ءتىل بىلمەيتىندەر، بىلگىسى كەلمەيتىندەر ۇيرەنىپ قايتسىن؟!

كوردىڭىز بە؟ قازاق ءتىلىن كەرەك قىلمايتىندار – باسقالار. بىراق كىنالى – تاعى دا قازاق...

اۆتور سونداي-اق كەزىندە ەرىككەننىڭ ءبارى ەرمەك قىلعان، قۇداي جارىلقاپ، ايتەۋىر كەيىنگى جىلدارى باسپاسوزدەن ءبىرجولا قۇرىعانداي كورىنگەن «قازاقتىڭ جاۋى – قازاق» دەيتىن ءبىر جەكسۇرىن ءسوزدى قايتا جاڭعىرتىپتى. ول «بۇگىنگى قازاق دەپ اتالاتىن ۇلتتىڭ ءبىر-اقجاۋى بار. ول – ۇلتتىق سانا مەن بولمىستىڭ كەمدىگى. ءوزىن-ءوزى قورتۇتۋ, ءوزىن-ءوزى كەمسىتۋ, وزىنە ەمەس, وزگەگە جالتاقتاۋ, وتارلانعان ۇلتتىق نيگيليزم» دەپ جازىپ كەلەدى دە، اياق استىنان الگى «ءبىر-اق جاۋدى» قايتا كوبەيتىپ جىبەرەدى: «قازاقتا بۇدان باس قاداجاۋ كوپ. كەيدە مەن قازاقتىڭ نەگىزگى جاۋى قازاقپا دەيمىن. قازاق ءوزىن-ءوزى قورتۇتادى, ءوزىن-ءوزىمەن سىنبەيدى...» دەيدى.

بۇعان جازۋشىمۇحتار ماعاۋيننىڭ مىنا سوزىمەن-اق جاۋاپ بەرۋگە بولار ەدى: «قازاقتىڭ جاۋى – قازاق» دەپ شۋلاپ كەلەمىز. نەمىس ەكىگە بولىنگەندە «نەمىستىڭ جاۋى – نەمىس» دەپ ەشكىم ايتقان جوق, كورەيا ەكىگە ءبولىنىپ سوعىسقاندا, ءالىدە ەكى ءبولىنىپ وتىر, «كارىستىڭ جاۋى – كارىس» دەپ ەشكىم ايتقان جوق, ۆەتنام قاقجارىلىپ قاقتىعىسقاندا «ۆەتنامنىڭ جاۋى – ۆەتنام» دەپ ەشكىم ايتقان جوق. «ادام – ادامعا قاسقىر» دەگەن جالپىلاما ايتىلاتىن ءسوز بولعانمەن, دۇنيە جۇزىندە ونداي نارسە جوق. ال «قازاق – قازاققا جاۋ» دەپ ۇران كوتەرەتىندەي نە باسىمىزعا كۇن تۋدى?».

الايدا م.باقتيارۇلىنىڭ جوعارىداعى سوزدەرى تولىعىراق تۇسىنىكتەمە بەرۋدى قاجەت ەتەدى. بىرىنشىدەن، راس، «ۇلتتىق بولمىس پەن سانانىڭ كەمدىگى» بۇگىنگى قازاقتا بار. ونىڭ تاريحي سەبەپ-سالدارىن ساياسي عىلىمداردىڭ دوكتورى، سەنات دەپۋتاتى بىزدەن جاقسى بىلەتىن بولار. ۇلتتىق سانانى قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، ەل رۋحىن وياتۋ ءۇشىن، حالىقتىڭ بويىنداعى ءوزىن قور، وزگەنى زور تۇتۋ، وزىندەگى باردىڭ باعاسىن بىلمەي، باسقانىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورۋ، جاسىقتىق، جالتاقتىق سەكىلدى سەزىمدەردى ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋ ءۇشىن اۋەلى ۇلتتى وتارسىزداندىرۋ قاجەت ەكەنى دە ءمالىم. ال ونداي ساياسات بىزدە جۇرگىزىلگەن جوق، جالپى ونداي نيەت بايقالمايدى دا. ياعني، ءدال قازىرگى  بيلىكتىڭ بۇل باعىتتاعى ارەكەتسىزدىگى – دەرتتىڭ شيپاسىن بىلە تۇرا ەمدەۋگە تىرىسپاعان دارىگەردىڭ تىرلىگى سەكىلدى. بىراق، قۇدايعا شۇكىر، ەل ىشىندەگى كوزى قاراقتى، جۇرەگى ۇلت دەپ سوعاتىن ازاماتتاردىڭ ءجىتى باستامالارىنىڭ، جىگەرلى قيمىلدارىنىڭ ارقاسىندا، ارعى-بەرگى تاريحتان حابارى بار بىلىكتى جاستاردىڭ ۇگىت-ناسيحاتى ناتيجەسىندە قاراپايىم قازاق مەملەكەتتىڭ كومەگىنسىز-اق ەپتەپ ەس جيىپ كەلەدى.

ەكىنشىدەن، جاسىراتىنى جوق، ەل ەڭسەسىنىڭ ەزىلە بەرۋىنە قولىنداعى قالامىن قازاقتىڭ ارقاسىندا وينار قامشىمەن شاتاستىرىپ، شوشاڭداتا بەرەتىن جازعىشتار دا «ەڭبەك ءسىڭىرىپ» ءجۇر. جوعارىداعى ماقالانىڭ اۆتورى م.باقتيارۇلىنىڭ ءوزى دە «قازاقتىڭ نەگىزگى جاۋى – قازاق»، «قازاققا قازاق ءتىلى كەرەك ەمەس»، «قازاقتا قاسيەت قالماعان» دەپ، ءبىرتالاي جەرگە اپارىپ تاستاپتى عوي. سول سياقتى باسپاسوزدەن، باسقا دا اقپارات قۇرالدارىنان كۇندە ميىن جەپ، تۇقىرتا بەرسە، قازاق ءوزىن-ءوزى قور ساناماعاندا قايتەدى؟ جالپى، «قازاق سونداي»، «قازاق مۇنداي» دەپ سۇڭقىلداۋدى، ءوزىمىزدى حالىقتان ۇستەم ساناپ، قازاقتىڭ توبەسىنەن ءتونىپ سويلەۋدى قاشان قويامىز؟

«بالتىق جاعالاۋىنداعى جاپىراقتاي لاتۆيادا ەكى جارىم ميلليون حالىق تۇرادى, ونىڭ ءبىر ميلليونى ورىس بولعانىنا قاراماستان, ەلدەگى بۇكىل وقۋ جۇيەسى لاتىش تىلىندە, بارلىق ءىس-قاعازدار مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرىلگەن. ءازىربايجان مەملەكەتىندە 11 تەلەكانال بار, بارلىعى دا ءازىربايجان تىلىندە كورسەتىلەدى. رەسەيدىڭ اقپارات قۇرالدارى بۇل ەلدە شەكتەۋلى. كورشى جاتقان وزبەكستان, تۇرىكمەنستان وزدەرىنىڭ رۋحاني وڭىرىندە تازا ۇلتتىق دامۋ جولىنا ءتۇستى. بوداندىقتان ازاتتىق العان ەلدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى وزگەگە قۇل بولماي, ۇلتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە ازات ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلۋدا. قۇلدىق سەزىمدە بولماۋدىڭ, ۇلتتى ۇلت ەتىپ ساقتاۋدىڭ ءبىر عانا جولى–  انا ءتىلىن ساقتاۋ, ياعني, وسى تىلدە سويلەۋ, ونى قىزعىشتاي قورعاۋ. بىزدەر نەگە وسى كەزگە دەيىن ەلدەگى باسقا ەتنوستاردىڭ قامىنا ەرەكشە جاعداي جاساۋمەن كەلەمىز, ال ءوز ۇلتىمىزدى, ءتىلىمىزدى نازاردان تىس قالدىرىپ كەلە جاتىرمىز?» دەپ جازادى م.باقتيارۇلى ودان ءارى.

دۇرىس ءسوز. بىراق بۇل ساۋالدى ءبىز قاراپايىم قازاققا ەمەس، بيلىككە قويۋىمىز كەرەك. «بىزدە نەگە وقۋ جۇيەسى تۇگەل قازاق تىلىندە ەمەس، بارلىق ءىس-قاعازدار نەگە مەملەكەتتىك تىلگە جۇرگىزىلمەيدى، تەلەارنالارىمىز نەگە تۇگەلدەي قازاقشاعا كوشپەيدى، رەسەي اقپارات قۇرالدارىنا قاشان شەكتەۋ قويىلادى؟» دەپ مەملەكەتتەن سۇرايىق، تالاپ ەتەيىك. ويتكەنى، جوعارىدا اتالعان ەلدەردەگى الگى يگى ىستەردى ينجەنەر لاتىش، ناۋبايشى ازەربايجان، ديقان وزبەك، جىلقىشى تۇرىكمەن جاساپ وتىرعان جوق، مەملەكەت اتقارىپ، ۇيىستىرىپ وتىر. ءبىزدىڭ مەملەكەت نەگە سونداي ارەكەت جاسامايدى؟

«مەملەكەت – اكە بولسا، حالىق – بالا» دەگەن ەكەن ەجەلگى ءۇندى ويشىلى تۋلسيداس. مەملەكەت ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتسە، ەل دە ەسەرسوق ەمەس، مەملەكەتكە قاراپ، ول دا ۇمتىلار ەدى. ەگەر اكە، اۋدارىلىپ قالعان قوڭىزداي، شالقاسىنان ءتۇسىپ ديۆاندا جاتا بەرسە، بالا ودان نەندەي ونەگە الادى؟ بالانى ەڭبەككە باۋلۋ ءۇشىن اكە وعان سوزىمەن ەمەس، ىسىمەن ۇلگى بولۋى كەرەك ەمەس پە؟ مەملەكەت تە حالىققا ادال ەڭبەكتىڭ ەرەن ۇلگىسىن كورسەتۋگە ءتيىس. ال ازىرگە مەملەكەت بىزگە «ءوزىم تويسام بولدى، وزگە ومىرەم قاپسىن» دەگەن اشكوز وبىرلىقتان، «بۇگىن بارمىن عوي، ەرتەڭ كۇل بولماسا ءبۇل بولسىن» دەگەن توعىشارلىقتان، «ءبارىنىڭ دە باعاسى بار» دەيتىن جەمقورلىقتان عانا ۇلگى بولىپ وتىر. مەكتەپ ديرەكتورلىعىنان باستاپ، سوناۋ بيلىك دالىزدەرىنە دەيىنگى قىزمەت اتاۋلىنىڭ «اشىق ساتىلىمدا» ەكەنىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرعان قاراپايىم حالىق مەملەكەتكە قالاي سەنەدى؟

«بۇگىنگى قازاقتىڭ قۇلاعى كەرەڭ, تەرىسى قايىس, ساناسى سونگەن» دەيدى، شاماسى، قازاقتان ابدەن ءتۇڭىلىپ، بەتى بەرى قاراماستاي بولعان مۇرات باقتيارۇلى. ەندى بۇل سوزىنە كەلىسپەسكە لاجىم جوق.

راس، مەملەكەتتىڭ وتىرىگىنە مەلدەكتەپ تويعان قازاقتىڭ قۇلاعى بىتەلدى.

راس، ايىپ باسقا ۇلت وكىلىنەن بولسا دا، قازاقتى كىنالى دەپ تاۋىپ جازالايتىن بيلىكتىڭ ورەسىزدىگىنەن تاياقتى جەي-جەي تىلىنگەن تەرىسى قارا قايىس بولدى.

راس، «وسى – مەنىڭ مەملەكەتىم، وسى – قازاقتىڭ مەملەكەتى، دەمەك، وسى مەملەكەت قاشاندا مەنىڭ، قازاقتىڭ مۇددەسىن ءبىرىنشى ورىنعا قويادى» دەگەن ءۇمىتى جەل وتىندەگى وتتاي ولەۋسىرەپ، سونگەلى تۇر.