8

ۇلى وتان سوعىسىنىڭ العاشقى اۋىر كەزەڭىندە كەڭەس كوسەمى «ۇمىتقان قۇدايىن» ەسىنە ءتۇسىرىپ، ءار ۇلت وكىلدەرىنىڭ نامىسىن وياتۋ ءۇشىن كادىمگىدەي ارۋاق شاقىرىپ، ۇران تاستادى. قازاقتار دا قوبىلاندى مەن الپامىستى، ابىلاي مەن كەنەسارىنىڭ ارۋاقتارىنان قولداۋ ىزدەدى. وسىنداي نامىستى تۇستا م.اۋەزوۆ تە «ەسكى تاقىرىبىن ەسكە ءتۇسىرىپ» «ناۋان» اتتى پەسا جازۋعا ىنتا قويادى. تەاترعا بەرىلگەن تاپسىرىستىڭ تۇسىنىكتەمەسىندە:

«م.اۋەزوۆ. «ناۋان». تاريحي-ەرلىك رۋحتى تاقىرىپ ەتىپ العان «ناۋان» پەساسىندا ناۋاننىڭ ء(حىح عاسىردىڭ 40-جىلدارى سۇلتاندارعا قارسى ۇيىمداستىرىلعان حالىق كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى سارىنىڭ (كەنەسارىنىڭ – ت.ج.) كەنجە باۋىرى) سوڭىنا تۇسكەن ءوز تۋىسى وتىز سۇلتانمەن جانە بايلارمەن كۇرەسى بەينەلەنەدى. ناۋاننىڭ دۇشپاندارى وعان تۇتقيىلدان – جالىندى دا وجەت، ءارى باتىر، ءارى اقىن جاس بوزبالا ءوزىنىڭ سۇيىكتىسى قانشايىمنىڭ اۋىلىندا ساۋىق قۇرىپ جاتقان كەزىندە شابۋىل جاسايدى. الايدا ەرجۇرەك ناۋان شەشۋشى ساتتە اسا شيەلەنىسكەن رۋلىق تارتىستا دا، قارۋلى شايقاستا دا جەڭىپ شىعادى. ناۋان مەن ونىڭ جاساۋىل سەرىكتەرى وزدەرىنىڭ كۇرەستەرى ارقىلى ساتقىنداردان، زورلىقشىلاردان جانە حالىقتىڭ كانىگى دۇشپاندارىنان وتاندى قورعاۋ كەرەك – دەگەن جارقىن يدەيانى پاش ەتەدى. م.اۋەزوۆتىڭ «ناۋان» پەساسى ءوزىنىڭ جازىلۋ مانەرى جاعىنان رومانتيكالىق-ەرلىك رۋحتاعى مۋزىكالىق تۋىندى بولىپ تابىلادى»,– دەپ كورسەتىلگەن.

8

ۇلى وتان سوعىسىنىڭ العاشقى اۋىر كەزەڭىندە كەڭەس كوسەمى «ۇمىتقان قۇدايىن» ەسىنە ءتۇسىرىپ، ءار ۇلت وكىلدەرىنىڭ نامىسىن وياتۋ ءۇشىن كادىمگىدەي ارۋاق شاقىرىپ، ۇران تاستادى. قازاقتار دا قوبىلاندى مەن الپامىستى، ابىلاي مەن كەنەسارىنىڭ ارۋاقتارىنان قولداۋ ىزدەدى. وسىنداي نامىستى تۇستا م.اۋەزوۆ تە «ەسكى تاقىرىبىن ەسكە ءتۇسىرىپ» «ناۋان» اتتى پەسا جازۋعا ىنتا قويادى. تەاترعا بەرىلگەن تاپسىرىستىڭ تۇسىنىكتەمەسىندە:

«م.اۋەزوۆ. «ناۋان». تاريحي-ەرلىك رۋحتى تاقىرىپ ەتىپ العان «ناۋان» پەساسىندا ناۋاننىڭ ء(حىح عاسىردىڭ 40-جىلدارى سۇلتاندارعا قارسى ۇيىمداستىرىلعان حالىق كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى سارىنىڭ (كەنەسارىنىڭ – ت.ج.) كەنجە باۋىرى) سوڭىنا تۇسكەن ءوز تۋىسى وتىز سۇلتانمەن جانە بايلارمەن كۇرەسى بەينەلەنەدى. ناۋاننىڭ دۇشپاندارى وعان تۇتقيىلدان – جالىندى دا وجەت، ءارى باتىر، ءارى اقىن جاس بوزبالا ءوزىنىڭ سۇيىكتىسى قانشايىمنىڭ اۋىلىندا ساۋىق قۇرىپ جاتقان كەزىندە شابۋىل جاسايدى. الايدا ەرجۇرەك ناۋان شەشۋشى ساتتە اسا شيەلەنىسكەن رۋلىق تارتىستا دا، قارۋلى شايقاستا دا جەڭىپ شىعادى. ناۋان مەن ونىڭ جاساۋىل سەرىكتەرى وزدەرىنىڭ كۇرەستەرى ارقىلى ساتقىنداردان، زورلىقشىلاردان جانە حالىقتىڭ كانىگى دۇشپاندارىنان وتاندى قورعاۋ كەرەك – دەگەن جارقىن يدەيانى پاش ەتەدى. م.اۋەزوۆتىڭ «ناۋان» پەساسى ءوزىنىڭ جازىلۋ مانەرى جاعىنان رومانتيكالىق-ەرلىك رۋحتاعى مۋزىكالىق تۋىندى بولىپ تابىلادى»,– دەپ كورسەتىلگەن.

الايدا بۇل تۋىندى تولىق اياقتالماي «تاپسىرىستى ورىنداۋعا ۇمتىلعان» نيەت كۇيىندە قالعان سياقتى. ونىڭ ورىنىن ءا.ابىشەۆپەن بىرىگىپ جازعان «نامىس گۆاردياسى» تولىقتىردى. شىندىعىنا كوشكەندە، «ناۋاننىڭ» جازىلماي قالعانىنا دا ءتاۋبا. ويتكەنى 1943 جىلى كەڭەس شەكاراسى جاۋدان ازات ەتىلگەن سوڭ كەڭەس يدەولوگتارى ۇلتتىق سانانىڭ كۇشەيۋىنەن سەسكەنىپ، ادەبيەت پەن مادەنيەت سالاسىنا باعىتتالعان جاڭا جازالاۋ ساياساتىن ويلاستىرا باستادى. ودان قاپەرسىز سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق بولىمشەسى «كەنەسارى قاسىموۆ باستاعان قازاق حالقىنىڭ كوتەرىلىسى تۋرالى» كەڭەس وتكىزدى (بايانداماشى ب.سۇلەيمەنوۆ). م.اۋەزوۆ ە.ىسمايىلوۆتىڭ كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ ادەبيەتتەگى كورىنىسى جونىندەگى ديسسەرتاتسياسى تۋرالى:

«كەنەسارى قاسىموۆتىڭ كوتەرىلىسىنىڭ العىشارتتارى تۋرالى تاراۋ تىم شۇبالاڭقى، كەنەسارى قاسىموۆتىڭ كوتەرىلىسىنە تىكەلەي قاتىسى جوق، تاقىرىپتان تىسقارى ماسەلەنى قامتىعان ۇزاق سىلتەمەلەر كەلتىرىلگەن. قازاق حالقىن پاتشالىق وتارلىق قاناۋىنان باستاۋ كەرەك ەدى. نەگىزگى ءماتىندى شەكتەن تىس باسى ارتىق قالماقتار مەن ەكسپەديتسيانىڭ جاساقتالۋى تۋرالى دەرەكتەرمەن قامپيتۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى، سونداي-اق الەكسەي ءميحايلوۆيچتىڭ پاتشالىق قۇرۋىنىڭ تاريحىنىڭ دا كەرەگى جوق، ولاردى باستى وزەكتى تاقىرىپتى يگەرۋگە بوگەت جاسايدى...»,– دەي كەلىپ، كانديداتتىق مينيۋمدى تاپسىرماستان قورعاۋعا جىبەرىلسىن دەگەن ۇسىنىس ايتتى.

ۇسىنىس قابىلداندى. ە.ىسمايىلوۆ كاندايدات اتاندى. الايدا ونىڭ قىزىعىن تولىق كورىپ ۇلگەرمەدى. 1944 جىلى «ەدىگە» جىرى» مەن شامبەك ناكيننىڭ «ەدىگە» پەساسى تۋرالى سوكپ-نىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى شىعىپ، ادەبيەت پەن ونەردەگى ۇلتشىل-پاتريوتتار اشكەرەلەندى. ءتىپتى باۋىرجان مومىشۇلى مەن مالىك عابدۋللين سياقتى مايدانداعى باتىرلاردىڭ حاتتارىنا دەيىن قارعىعا ءىلىندى.

مۇنداي ناۋقاننان شىعارماشىلىق وداقتار تىس قالا المايتىن. ەرىكتى-ەرىكسىز ءسابيت مۇقانوۆ 1944 جىلى 9 قىركۇيەك كۇنى وتكەن جازۋشىلار وداعىنىڭ پلەنۋمىندا «قازاق ادەبيەتىندە كورىنىس بەرگەن كەيبىر ماسەلەلەر تۋرالى» بايانداما جاسادى. «ەدىگە» داستانى تۋرالى ق.جۇماليەۆتىڭ زەرتتەۋلەرىندەگى «تاريحي قاتەلىكتەردى» سىناي كەلىپ، ل.سوبولەۆ پەن م.اۋەزوۆتىڭ «قازاق ادەبيەتى مەن فولكلورى» تۋرالى بىرىگىپ جازعان قىرقىنشى جىلعى ماقالاسىنا باسا توقتالىپ، ادەتتەگىسىندەي «ساياسي ايىپ تاعۋمەن» اياقتادى. ب.كەنجەباەۆ – حانداردىڭ قورعاۋشىسى، ە.يسمايىلوۆ – س.تورىايعىروۆ، ع.قاراشەۆ، ب.كۇلەەۆ سياقتى الاشورداشىل اقىنداردىڭ اقتاۋشىسى، م.اۋەزوۆ – سولاردىڭ دەم بەرۋشىسى رەتىندە «جارلىق» شىعاردى. ەندى عانا «قارعىستىڭ قارعىباۋىنان» قۇتىلعان م.اۋەزوۆكە بۇل قاتتى سوققى بوپ ءتيدى، الدىڭعى جاقسىلىقتىڭ ءىزىن كومەسكىلەپ جىبەردى ءارى الداعى كۇدىكتى كۇندەردىڭ كومەسكى كۇمانىن ەلەستەتتى.

س.مۇقانوۆتىڭ بۇل بايانداماسىنىڭ قولجازبا نۇسقاسى ارحيۆ سورەسىندە قالعاندىقتان دا، تاقىرىپقا قاتىستى جەرلەرىنەن بارىنشا تولىق ۇزىندىلەر كەلتىرەمىز:

س.مۇقانوۆ «...ءبىز ورىس حالقىن ءوزىمىزدىڭ اعا تۋىسقانىمىز رەتىندە ەسەپتەيمىز. سوندىقتان دا بك(ب)پ وك-ءنىڭ قاۋلىسىن ءبىزدىڭ وداعىمىزدىڭ حالىقتارىنىڭ قاسيەتتى مۇددەسى رەتىندە قابىلدايمىز جانە وداقتىڭ باسقا دا جازۋشىلارىن وسىنداي زياندى قاتەلىكتەردەن دەر كەزىندە ساقتاندىرعان شارا دەپ قابىلدايمىز.

ەدىگە بەينەسىن كورسەتۋدە ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىمىزدە دە قاتەلىكتەر بار. وتكەن جىلى جازۋشى جولداس قاجىم جۇماليەۆ «ەدىگە» اتتى پەسا جازدى. بۇل پەسانى جازۋشىلار وداعى مەن ونەر كوميتەتى قولدادى. بك(ب)پ وك-ءنىڭ اتالعان قاۋلىسى بۇل پەساعا قولداۋ كورسەتۋدىڭ قاتە ەكەندىگىن اشىپ بەردى. جولداس قاجىم جۇماليەۆ ءوزىنىڭ «ەدىگەسىن» جازۋدا وتە جاقسى ماقساتتى جەتەكشىلىككە الدى. جازۋشىنىڭ ماقساتى: تامىرى سوناۋ ءحىV عاسىردان باستالاتىن قازاق پەن ورىس حالىقتارىنىڭ دوستىعىن كورسەتۋ، ولاردىڭ سول داۋىردەگى ىنتىماعىن بەينەلەۋگە ۇمتىلۋ جانە ورىس پەن قازاق حالىقتارىنىڭ بۇل دوستىعى ارقىلى ولاردىڭ نەمىس باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەسىن اشۋ بولىپ تابىلاتىن. قاجىم جۇماليەۆ ءوزىنىڭ وسىنداي جاقسى نيەتىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا مىناداي تاريحي جانە ساياسي قاتەلىكتەر جىبەردى:

1.ونىڭ ءبىرىنشى قاتەلىگى: التىن وردانى قازاق ورداسى رەتىندە كورسەتۋ. ول قازاق ورداسى ەمەس، قازاق جەرىن جاۋلاپ العان جانە ولاردى قۇلدىقتىڭ قۇرساۋىندا ۇستاعان مونعول-تاتار ورداسى.

2.تاريحتاعى ەدىگە قازاق باتىرى ەمەس، التىن وردانىڭ باتىرى.

3.التىن وردا مەملەكەتى – ورىس حالقىن ەشقاشاندا جاۋدان قورعاعان جوق، كەرسىنشە ورىس حالقىن قۇلدىقتا ۇستاعان مەملەكەت.

4.ورىستار نەمىستەردىڭ تەفتون وردەنىن التىن وردانىڭ كومەگىمەن جەڭگەن جوق، ولار (ورىستار) يت-نەمىستەردى وزدەرىنىڭ كۇشىمەن جەڭدى. بۇل شايقاستا ورىستاردى باسقارعان ەدىگە ەمەس، وعان الەكساندر نەۆسكي باسشىلىق ەتكەن بولاتىن.

قاجىم ءوزىنىڭ «ەدىگە» اتتى پەساسىندا ەدىگەنى تاريحي شىندىققا قاراما-قايشى، ورىستاردىڭ وداقتاسى مەن قورعاۋشىسى ەتىپ سۋرەتتەيدى. ونىڭ وبرازىن وسىنداي جاقسى ماقساتتا كورسەتۋى – ساياسي قاتەلىك.

جازۋشىلار وداعى مەن ونەر كوميتەتى بۇل پەسانى قولداۋ ارقىلى ساياسي قاتەلىك جىبەرگەن. قاجىم جۇماليەۆتىڭ بۇل ساياسي قاتەلىگىن الكەي مارعۇلان دا قايتالادى. جولداس مارعۇلان ەدىگە مەن التىن وردانى ماداقتاپ ماقالا جازدى. مۇنداي كوزقاراستارمەن ايانباي كۇرەسۋ قاجەت، ولاردىڭ قايتالانۋىنا جول بەرۋگە بولمايدى.

«ەدىگە باتىر» تۋرالى شىعارىلعان قازاق ەپوسى تۋرالى دا ايتا كەتەيىك. بۇل ەپوستى وسىدان 103 جىل بۇرىن قازاقتىڭ بەلگىلى عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ جۇماعۇل اقىننىڭ اۋزىنان جازىپ العان جانە ونى ءوزى ورىس تىلىنە اۋداردى. ەپوستىڭ مازمۇنى التىن وردانى ماقتاۋعا ەمەس، التىن وردانى قولداۋ تۋرالى دا ەمەس، كەرىسىنشە وعان قارسى كۇرەس پەن ونى قۇلاتۋعا ۇمتىلعان قۇلشىنىستى باياندايدى. بۇل ەپوستا حالىق جاعىنا شىققان ەدىگە التىن ورداعا قارسى كۇرەسەدى. قازاق حالقىنىڭ التىن ورداعا قارسى كۇرەسىنىڭ سەبەپتەرىن مەن 1939 جىلى جارىق كورگەن «باتىرلار جىرىنىڭ» ءى تومدىعىندا اشىپ كورسەتكەن بولاتىنمىن. بۇل ارادا ونى قايتالاپ جاتپايمىن. بۇل ەپوستا ەدىگە حالىق مۇددەسىن قورعايدى جانە التىن وردا مەن توقتامىس حاننىڭ قارسىلاسى رەتىندە كورسەتىلەدى! مەن ءدال قازىر ەپوستاعى ەدىگە تاريحي تۇلعا ما، الدە حالىق قيالىنىڭ جەمىسى مە دەگەنگە، ناقتى جاۋاپ ايتا المايمىن. بۇل ماسەلە تەر توگىپ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

ۇلى وتان سوعىسىن بەينەلەۋدە جىبەرىلگەن تاتار ادەبيەتشىلەرىنىڭ ۇلتشىلدىق قاتەلىكەرى قاۋلىدا مىناداي دەرەكپەن اتالىپ وتكەن: تاتاردىڭ ءبىر جازۋشىسى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى ءبىزدىڭ اق فيندەرمەن كۇرەسىمىزدى كورسەتۋگە ارنالعان پەسا جازىپتى. پەسادا ءبىزدىڭ حالقىمىز جەڭىسكە جەتكەن بۇل مايداندا تەك تاتارلار عانا كورسەتىلىپتى. پەساداعى 23 كەيىپكەردىڭ 22-ءى تاتار. ال وندا جالعىز عانا ورىس بار. ال ونداعى جالعىز ورىستىڭ ءوزى ساتقىن بولىپ شىققان.

ۇلى وتان سوعىسىن بۇلاي كورسەتۋ، ارينە، دۇرىس ەمەس. بۇل سوعىستا تاتار حالقى جانە ءبىزدىڭ وداعىمىزدىڭ وزگە دە تۋىسقان حالىقتارى ءوزىنىڭ كەڭەستىك وتانىن شىن جۇرەگىمەن قورعادى. دۇشپانمەن كۇرەستە بار كۇش-قۋاتىن، بار اقىل-ويىن جۇمسادى. بۇل شىندىق جانە تاتار مەن وزگە دە تۋىسقان حالىقتاردىڭ اراسىنان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولعان داڭىقتى ەرلەردىڭ دە شىققانى شىندىق. الايدا، سوعان قاراماستان سوعىستىڭ نەگىزگى اۋىرتپاشىلىعىنىڭ ۇلى ورىس حالقىنا تۇسكەنىن كورسەتپەۋ، ارينە، قاتەلىك!...».

وسىدان كەيىن ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ بايانداماسىندا اۋىز ادەبيەتى مۇرالارىنا توقتالا كەلىپ، ۇيرەنشىكتى جانە قالاۋىنا قولايلى اۆتور – مۇحتار اۋەزوۆكە كوشەدى.

ءسابيت مۇقانوۆ: «… مەن ءوزىمنىڭ بۇگىنگى باياندامامداعى فولكلور تۋرالى ماسەلەگە قاتىستى پىكىرىمدە مۇحتار اۋەزوۆ پەن لەونيد سەرگەەۆيچ سوبولەۆتىڭ ورىس تىلىندە جازىلعان جانە «ليتەراتۋرا ي يسسكۋستۆو» جۋرنالىنىڭ 1939 جىلعى تامىز جانە قىركۇيكەك ايلارىنداعى ساندارىندا جاريالانعان «ەپوس جانە فولكلور» اتتى ەڭبەگىنە توقتالعىم كەلەدى. سودان كەيىن موسكۆادان شىعاتىن «ليتەراتۋرنىي كريتيك» جۋرنالىنىڭ №10-11 ساندارىندا جارىق كوردى. كەيىنگى باسىلىم نۇسقاسىنىڭ الدىڭعىسىنان ايىرماشىلىعى سول، مۇندا ءبىراز كوركەم شىعارمالاردان مىسالدار كەلتىرىلگەن.

بۇل ەڭبەكتىڭ جاعىمدى جاعى، مۇندا وزگە دە حالىقتار سياقتى قازاق حالقىندا دا فولكلوردىڭ بار ەكەندىگىنىڭ كورسەتىلگەندىگى، وزگە حالىقتاردىڭ فولكلورى سياقتى قازاق حالقىنىڭ فولكلورىنىڭ دا ءارتۇرلى سىپاتتا دامىعاندىعىنىڭ دالەلدەنە باياندالۋى. بۇل سىپاتتار اتالعان اۆتورلاردىڭ عانا سىڭىرگەن ەڭبەگى ەمەس. قازاق فولكلورىنا قاتىستى مۇنداي ويلاردى ولارعا دەيىن دە رادلوۆ، پوتانين جانە باسقالار ايتقان بولاتىن. اۋەزوۆ پەن سوبولەۆ جولداستار وزدەرىنىڭ بىرىگىپ جازعان ەڭبەكتەرىندە الدىڭعىلارعا قاراعاندا فولكلور تۋرالى ءبىرشاما كەڭ پىكىر بىلدىرگەن. بىراق ماسەلە، وسى تالداۋلاردىڭ قالاي جۇرگىزىلگەندىگىندە.

الايدا بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرمەس بۇرىن فولكلوردىڭ قالاي دۇنيەگە كەلۋ تاريحىنا قىسقاشا دا بولسا تولقتالىپ وتكەن ءجون دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل مەنىڭ سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا ءوزىمنىڭ بىلىمپازدىعىمدى كورسەتۋ ەمەس، فولكلوردى زەرتتەۋ بارىسىنداعى قاتەلىكتەردى ەستەرىڭىزگە سالا وتىرىپ، وسى قاتەلىكتەردى تۇزەتۋگە كومەكتەسۋدەن تۋعان ۇمتىلىس بولىپ تابىلادى...».

بۇدان كەيىن فولكلور مەن ونىڭ شىعۋ تاريحىنا بايلانىستى، فولكلور مەن كوركەم ادەبيەتتىڭ ارا قاتىناسىنا جانە فولكلوردىڭ تاپتىق تەگىنە قاتىستى ۇزاق تولعاي كەلىپ، قايتادان اۋەزوۆ پەن سوبولەۆكە قاراي ويىسادى.

ءسابيت مۇقانوۆ: «ءبىزدىڭ اعا باۋىرىمىز بولىپ سانالاتىن ورىس حالقىنىڭ فولكلورىن زەرتتەۋدە ولار ماركسيزمنىڭ ءادىس-تاسىلدەرىنە سۇيەندى. قازاق فولكلورىن زەرتتەۋ بارىسىندا اۋەزوۆ پەن سوبولەۆ جولداستار وسى تاسىلگە سۇيەندى مە، جوق پا؟ بۇل ماسەلەگە توقتالماس بۇرىن اۋەزوۆ جولداس پەن سوبولەۆ جولداستىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى اجىراتا كەتكىم كەلەدى. لەونيد سوبولەۆ جولداس ءوزىنىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ دوسى ەكەنىن ىسپەن كورسەتتى. ءوزىنىڭ قازاق حالقىنا، ونىڭ مادەنيەتىنە جانە ونىڭ ادەبي ماماندارىنا دەگەن شىنايى ىقىلاسىنا ءبىزدىڭ كوزىمىزدى جەتكىزدى. قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىگىن، ونىڭ مادەنيەتىن، سونىڭ ىشىندە ءبىزدى بۇكىل كەڭەس وداعىنىڭ حالقىنا تانىستىرۋ ىسىنە ول ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. مۇنىڭ ءبارى دە دۇرىس، الايدا قازاق فولكلورىنىڭ نازىك ماسەلەلەرىن تۇسىنۋدە سوبولەۆتى اۋەزوۆپەن قاتار قويا المايمىز. ەگەردە ءبىز قازاق فولكلورى سالاسىندا اۋەزوۆ بىلگەننىڭ جۇزدەن ءبىرىن عانا بىلەدى دەسەك، بۇل ل.سوبولەۆتىڭ بەدەلىن تۇسىرگەندىك ەمەس، ويتكەنى ءبىزدىڭ فولكلورلىق مۇرالارىمىزدىڭ جۇزدەن ءبىرى عانا ورىس تىلىنە اۋدارىلدى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. سوبولەۆ جولداس قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. ول قازاق فولكلورىنىڭ ورىس تىلىنە اۋدارىلعان ءبولىمىن عانا بىلەدى. وسىعان وراي قازاق حالقىنىڭ مۇقىم فولكلورى تۋرالى ناقتى پىكىر ءبىلدىرۋى وتە قيىنعا سوعادى.

ال اۋەزوۆتىڭ جاعدايى مۇلدەم باسقا. ول قازاق فولكلورىن سوبولەۆ جولداس سياقتى ورىس تىلىنە اۋدارىلعان ماتەريالداردىڭ دەڭگەيىندە عانا بىلمەيدى، اۋەزوۆ قازاق فولكلورىن قازاق فولكلوريستتەردىڭ كوبىنەن جاقسى بىلەدى، قازاق فولكلورىنىڭ قاينارىنان تىكەلەي سۋسىنداي الادى. سوندىقتان دا اۋەزوۆتىڭ كەمشىلىكتەرى مەن قاتەلىكتەرى ونىڭ ماتەريالدارمەن جەتكىلىكسىز تانىستىعىنان تۋىنداپ وتىر دەپ ەشكىمدە ايتا المايدى. سوندىقتان دا اۋەزوۆتىڭ قاتەلىگى ماتەريال مەن ءتىلدى بىلمەۋىنەن تۋىنداپ وتىرعان جوق، كەرىسىنشە ونىڭ قاتەلىكتەرى ماتەريالدى زەرتتەۋ كەزىندە ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ تالابىنان تۋىنداپ وتىرعان ماركستىك ءادىستى قولدانباۋىنان تۋىنداپ وتىر. فولكلور ماتەريالدارىن يگەرۋ جونىنەن اۋەزوۆ پەن سوبولەۆ جولداستاردىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار ەكەنىن جوعارىدا ايتىپ وتسەك تە، «ەپوس جانە فولكلور» اتتى اتالعان وچەرككە ەكەۋىنىڭ قولى قاتار قويىلعاندىقتان دا، بۇل ماسەلە جونىندەگى بۇدان كەيىنگى پىكىرىمىزدە ولاردىڭ فاميليالارىن قاتار اتايمىز. اۋەزوۆ پەن سوبولەۆ جولداستار جۋرنالدىڭ 24 بەتىن العان، ياعني 52 باعانعا بەرىلگەن كولەمدى وچەركىندە قازاق فولكلورىندا باياندالاتىن تاپ تارتىسى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلماعان، ەگەردە جۋرنالدىڭ 92-بەتىندە: قازاق فولكلورى سوتسياليستىك مادەنيەت تۇسىندا عانا لايىقتى باعا الدى، وزگە تىلگە اۋدارىلىپ، بۇكىل الەمگە بەلگىلى بولدى (قازاق تىلىنەن ورىس تىلىنە اۋدارىلۋ ارقىلى) – دەگەن اۋدارماشىنىڭ ەسكەرتپەسىن ەسەپكە الماساق، بۇل وچەركتى كىمنىڭ جازعانى تۋرالى دەرەكتى كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ ءبىلۋى قيىنعا سوعار ەدى. بۇل وچەركتى باسقا بىرەۋ جازدى دەپ تە جورامالداۋعا بولاتىن ەدى. ويتكەنى وچەركتە فولكلورعا قاتىستى ماركيستىك كوزقاراس جونىندە ەشتەڭە ايتىلماعان، اۆتوردىڭ وزدەرى دە ماركسيزمگە جۇگىنبەگەن. ەگەر دە وسى وچەركتەگى تالداۋلارعا سەنسەك، اۆتورلار تالداپ وتىرعان فولكلورلىق مۇرالاردىڭ تۇرلەرى تاپ تارتىسىنان تىس جاعدايدا ومىرگە كەلگەن، وتكەن داۋىردەگى قازاقتاردىڭ ءومىرى بىرجاقتى جانە رومانتيكالىق تاڭعاجايىپ كۇيدە وتكەن.

ومىردە شىنىمەن دە وسىلاي بولىپ پا ەدى؟

ارينە ولاي ەمەس، ولاي بولۋى مۇمكىن دە ەمەس. ويتكەنى بارلىق ۇلتتاردىڭ تاريحى تاپ كۇرەسىنىڭ تاريحى. دەمەك، قازاق تاريحى دا – تاپ كۇرەسىنىڭ تاريحى بولىپ ەسەپتەلەدى. ەگەردە بارلىق ۇلتتاردىڭ فولكلورى تاپ تارتىسىنىڭ ايناسى بولسا، وندا قازاق فولكلورى دا تاپ تارتىسىنىڭ ايناسى بولىپ تابىلادى. بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىك:

قۇداندالىق جىرلىرى اتتى 1 – 13 تاراۋدا اۋەزوۆ پەن سوبولەۆ جولداستار (تاپتىق كورىنىستى) تومەندەگىدەي جولداردا جالپىلاما جانە ەشقانداي ماعىناسىز تىركەستەرمەن بايانداپ وتە شىققان: «قالىڭ مال، كوپ ايەل الۋ، تەڭىنە ۇزاتپاۋ، بەسىك قۇدا بولۋ، امەڭگەرلىك سياقتى سالت-داستۇرلەردىڭ ناتيجەسىندە ايەلدەر قيىن جاعدايعا تاپ بولدى». اۋەزوۆ پەن سوبولەۆ جولداستار بايلاردىڭ قالىڭ مالدى قوزدىرۋشى دەرت ەكەنى، ونىڭ قازاق ايەلدەرىنىڭ باقىتسىزدىعىنىڭ باستى سەبەبى بولىپ تابىلاتىندىعى جانە ولاردىڭ كوپ ايەل الاتىندىعى، وسى تاپتان شىققان كارى شالداردىڭ قالىڭ مال بەرىپ جاس قىزعا ۇيلەنەتىندىگى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايدى. وچەركتىڭ اۆتورلارى جار-جار، سىڭسۋ، بەتاشار سياقتى حالىقتىڭ ءوزى شىعارعان جىرلاردا ايەلدەر وزدەرىنە كورسەتىلىپ وتىرعان قورلىققا ىشكى قارسىلىعىن بىلدىرەدى.

2. ەرتەگىلەردە ەڭبەكشى حالىقتىڭ قاناۋشى تاپقا دەگەن كوزقاراسى مەن قارىم-قاتىناسى الدار كوسە، جيرەنشە، تازشا ت.ب. كەيىپكەرلەردىڭ ءىسى ارقىلى بىلدىرىلەدى. ولاردىڭ اتى اتالعان ەرتەگىلەردىڭ بارلىعىندا دا بايلار مەن بيلەر، حاندار مازاق ەتىلەدى. حالىققا قاسىرەت اكەلەتىن قاناۋدى، زورلىقتى، وكتەمدىكتى اياۋسىز سىنايدى جانە ولارعا ءتان زۇلىمدىقتى اشكەرەلەيدى. اۋەزوۆ پەن سوبولەۆ جولداستار ەرتەگىگە ءتان مۇنداي ەرەكشەلىك تۋرالى ۇندەمەيدى. تەك ولاردىڭ مازمۇندارىن سىدىرتىپ قانا بايانداپ وتەدى. تەك الداركوسەگە كەلگەندە عانا «الەۋمەتتىك» ماڭىزى بار»، «ناعىز حالىقتىق» دەگەن سوزدەردى ءۇستىرت قولدانادى. ولار وزدەرىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە شىنايى حالىقتىق كەيىپكەردىڭ تەگى مەن العىشارتتارىنا توقتالمايدى.

3. تاپتىق قايشىلىقتار اشىق كورىنەتىن فولكلورلىق جانردىڭ ءبىرى – ماقالدار مەن ماتەلدەر بولىپ تابىلادى. مىسالى: «باي مەن باي قۇدا بولسا – اراسىندا جورعا جۇرەدى، كەدەي مەن كەدەي قۇدا بولسا – اراسىندا دوربا جۇرەدى، باي مەن كەدەي قۇدا بولسا – زورعا جۇرەدى». تاعى ءبىر ماقالدى الايىق. مىسالى: «مالدىنىڭ بەتى جارىق، مالسىزدىڭ بەتى شارىق»، سونداي-اق: «اۋزى ساسىق بولسا دا بايدىڭ ۇلى سويلەسىن». تاعى دا ءبىر مىسال كەلتىرەيىك: «اقشاڭ بولسا قالتاڭدا، تالتاڭداساڭ تالتاڭدا». تاعى دا: «بايدىڭ ايەلى ولسە – توسەگى جاڭعىرادى، كەدەيدىڭ ايەلشى ولسە – باسى قاڭعىرادى»، «بايعا – مال قايعى، كەدەيگە – جان قايعى». وسىدان اسىرىپ تاپتىق قايشىلىق تۋرالى ايتۋ مۇمكىن بە؟ اۋەزوۆ پەن سوبولەۆ جولداستار بۇل ماسەلەنى دە اينالىپ وتەدى.

4. باتىرلار جىرىندا وتاندى قورعاۋ جەلىسىمەن قوسا تاپتار اراسىنداعى قايشىلىق تا ءجۇرىپ وتىرادى. «قامبار باتىر» داستانىندا تاپتار كۇرەسى تىكەلەي بەينەلەنەدى. داستان بويىنشا، قامبار ەڭ الدىمەن «توقسان ءۇيلى توبىردىڭ» باتىرى. «ەر تاعىن» داستانىندا حاننىڭ يت تىلەۋى مەن تارعىننىڭ جوعارى ادامگەرشىلىگى باياندالادى. وزگە داستانداردا دا تاپ قايشىلىعى ۇمىت قالماعان. اۋەزوۆ پەن سوبولەۆ جولداستار بۇل ماسەلەنى دە اشىپ كورسەتپەيدى.

5. ايتىس ونەرى – تاپتىق قايشىلىق پەن تاپتىق كۇرەس ەرەكشە كوزگە تۇسەتىن فولكلور جانرىنىڭ ءبىرى. ايتىستىڭ ماڭىزى تۋرالى ءباسپاسوز بەتىندە ءوزىمنىڭ ويىمدى تياناقتى تۇردە بايانداعانمىن، سوندىقتان دا بۇل ارادا قايتالاپ جاتپايمىن. اۋەزوۆ پەن سوبولەۆ جولداستار بۇل جانرعا وزگە جانرلار سياقتى رومانتيكالىق كوزقاراسپەن عانا قاراعان.

قىسقاسىن ايتقاندا، قايتالاپ ايتسام، ەگەردە اۋەزوۆ پەن سوبولەۆ جولداستاردىڭ پىكىرىنە سەنەتىن بولساق، وندا قازاق فولكلورى تاپتىق كۇرەستەن دەربەس، ودان تىس جاعدايدا قالىپتاسقان. بۇل جولدى ورىس فولكلوريستيكاسى وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن باسىنان وتكەرگەنىن مەن ءوزىمنىڭ باياندامامنىڭ باسىندا ايتقان بولاتىنمىن.

قازاق فولكلورىن تالداۋ بارىسىندا اۋەزوۆ پەن سوبولەۆ جولداستار ماركسيزمنىڭ دەڭگەيى تۇگىلى سىنشىل رەاليزمنىڭ دەڭگەيىنە دە كوتەرىلە الماعان. سوبولەۆپەن بىرگە جۇمىس ىستەگەن اۋەزوۆ جولداس مۇنى وعان ەسكەرتۋى ءتيىس ەدى...»,– دەپ ولاردىڭ ەڭبەگىنە «ماركستىك سىنشىل رەاليزم» تۇرعىسىنان باعا بەرەدى.

ءوزىنىڭ الەۋمەتشىل سىنشىل كوزقاراسىن دالەلدەۋگە كەلگەندە، ءوزىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ورىندى ۇستازى دارەجەسىندە سەزىنەتىن ءسابيت مۇقانوۆ، بۇل ارادا ادەبي كوزقاراسى مۇلدەم باسقا دەڭگەيدە قالىپتاسقان ل.سوبولەۆتى دە قوساق اراسىنا قىستىرىپ جىبەردى. ال قازاق ادەبيەتتانۋشىلارىنا كەلگەندە ونشا يمەنبەستەن ءتىپتى ەركىن كوسىلدى. قيىننان قيىستىرىپ، ولاردى اۋەزوۆكە اكەپ كوگەندەۋ س.مۇقانوۆقا ونشا قيىندىققا سوقپايتىن.

س.مۇقانوۆ: « ... ال يسمايىلوۆ جولداستىڭ قازاق فولكلورى تۋرالى زەرتتەۋى اۋەزوۆ پەن سوبولەۆ جولداستاردىڭ وچەركىنىڭ كونسپەكتىسى عانا. تەك ەسماعامبەت يسمايىلوۆ جولداستىڭ جانىنان قوسقانى «اقىندار قاناۋشىلاردى سىناعان» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز عانا. ەسماعامبەت يسمايىلوۆ جولداس فولكلوردىڭ وزگە جانرلارى جونىندە نەگە وسىنداي تۇجىرىمدار جاسامايدى؟ مەكتەپ باعدارلاماسى وتە جاۋاپتى قۇجات. ءبىزدىڭ قازاق مەكتەپتەرىنىڭ وقۋشىلارى، اسىرەسە، جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى يسمايىلوۆتىڭ فولكلور تۋرالى باعدارلاماسىن پايدالانسا، وندا اۋەزوۆ پەن سوبولەۆ جولداستاردىڭ تەوريالىق ماتەريالدارىنا سۇيەنگەن بولار ەدى، ماسەلەنىڭ ءشيى سوندا شىقپاي ما؟

شىققاندا دا شي ەمەس، تىكەن بولىپ شىعار ەدى! فولكلور تاريحىنا قاتىستى زەرتتەۋلەرىندە عانا ەمەس، جازبا ادەبيەتى وكىلدەرىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جونىندەگى ەڭبەكتەرىندە دە اۋەزوۆ جولداس ماركسيزممەن ونشا جاناسا بەرمەيدى. 1934 جىلى قۇراستىرعان ءحىح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ حرەستوماتياسىندا اۋەزوۆ وتكەن ءداۋىردى ءۇنسىز اينالىپ ءوتىپ، ماحامبەتتى، شورتانبايدى، شەرنيازدى، تاعى دا باسقا ءحىح عاسىرداعى بارلىق اقىنداردى كىرىكتىرىپ، «فەودالدىق تاپتىڭ جىرشىلارى» دەپ جاريالاپ، ادەبيەتتىڭ ءبىر جاعالاۋىنان ەكىنشى جاعالاۋىنا بارىپ سوقتىققان. مۇنداي بويامانىڭ ورىنسىز ەكەندىگى تۋرالى كەزىندە ءباسپاسوز بەتىندە ايتقان بولاتىنبىز، ونى قازىر قايتالاپ جاتپايمىن.

سوڭعى جىلدارى مۇحتار اۋەزوۆ جولداس ءحىح عاسىرداعى اقىنداردىڭ ىشىندە ابايمەن كوبىرەك اينالىسىپ ءجۇر. ادىلدىكتەن اتتاپ كەتۋگە بولمايدى، كەيبىر كەمشىلىكتەرىنە قاراماستان، م.اۋەزوۆتىڭ اباي تۋرالى كوركەم شىعارمالارى ءبىزدىڭ كەڭەس ادەبيەتىنە قوسىلعان باعالى ۇلەس بولىپ تابىلادى.

مەن بۇل جولى تەك مۇحتار اۋەزوۆ جازعان ابايدىڭ ءومىربايانىنا عانا توقتالىپ وتەمىن. بۇل ءومىربايان 1940 جىلى جارىق كورگەن ابايدىڭ ءىى تومدىق شىعارمالار جيناعىندا باسىلدى. بۇل ەڭبەكتە كەزدەسەتىن م.اۋەزوۆتىڭ كەمشىلكتەرى مىنالار:

1. ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق قايراتكەرلىگى بىتە قايناسىپ وتكەن زامانداعى ەكونوميكالىق جانە ساياسي العى شارتتار قامتىلماعان. بۇل العىشارتتاردى انىقتامايىنشا ماركستىك كوزقاراس تۇرعىسىنان اقىندى تانۋ مۇمكىن ەمەس.

2. م.اۋەزوۆ جازعان ءومىرباياننان ءبىز الدىنا ۇلكەن ۇلتتىق ماقسات قويعان الىپ ابايدى كورە المايمىز، كەرىسىنشە، جىگىتەكپەن كۇرەسكەن، بىردە جەڭگەن، بىردە ودان جەڭىلگەن ايدوس تابىنىڭ رۋ جەتەكشىسىن كورەمىز.

3.ءار ۇلتتا قاناۋشى جانە قانالۋشى تاپ بار. قازاقتا دا مۇنداي تاپتىڭ بارىن اباي جاقسى تۇسىنگەن، ول ەزۋشى تاپقا قارسى كۇرەس جاريالاي وتىرىپ، ولاردى قاناۋشىلاردان قورعادى:

تاماعى توقتىق،

جۇمىسى جوقتىق،

ازدىرار ادام بالاسىن، – دەيدى اباي.

ول وزگەنىڭ ەڭبەگىن يەمدەنۋ ارقىلى بايىعان، اداممەن ەمەس، مالمەن دوس بولعان توعىشار، ارەكەتسىز بايلاردى:

مال جيادى ماقتانىپ، بىلدىرمەككە،

كوزگە شۇقىپ، مالمەنەن كۇيدىرمەككە.

ءوزى شوشقا، وزگەنى يت دەپ ويلار،

سورپا-سۋمەن، سۇيەكپەن سۇيدىرمەككە;

ححح

ەڭبەك قىلماي تاپقان مال داۋلەت بولماس،

قاردىڭ سۋى سىقىلدى تەز سۋالار، –

دەپ سيپاتتايدى.

وسى ارقىلى ول قاناۋمەن بايىعان بايلاردىڭ بايلىعىنىڭ بايانسىزدىعىن باياندايدى. مۇنداي بايلاردى «شوشقا» دەي وتىرىپ، ناعىز ادامدى ەڭبەكشىلەردىڭ ورتاسىنان تابادى، ءوزى دە ەڭبەكشىلەردىڭ جىرشىسىنا اينالادى. م.اۋەزوۆتىڭ جازعان ءومىربايانىندا ابايدىڭ وسىنداي حالىقشىل دەموكراتيزمى جونىندە ەشتەڭە ايتىلمايدى.

4. ابايدىڭ وزىمەن زامانداس قازاق اقىندارىنان وزىپ كەتىپ، ەۋروپانىڭ كلاسسيكتەرىمەن قاتار تۇرۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، ونىڭ ورىس ادەبيەتىمەن سۋسىنداۋى. ءومىرباياندا بۇل ماسەلەگە جاۋاپ بەرىلمەگەن.

كەزىندە ابايدىڭ ءومىربايانىن قۇراستىرعان تۇسىندا بۇل كەمشىلىكتەردىڭ بارلىعى م.اۋەزوۆ جولداسقا اتاپ كورسەتىلىپ، تۇزەتۋ ۇسىنىلعان بولاتىن. ونىڭ ءبىر تۇزەتۋىن اباي كوميسسياسى قابىلداماعان بولاتىن. ول قازىر دە سونى تۇزەتۋ ۇستىندە. وڭدەلگەن سوڭعى نۇسقادان ايتىلعان سىننىڭ قانشالىقتى ورىندالعانىن بايقاۋعا بولادى. الايدا ادەبيەت تاريحىن جازۋدا جىبەرگەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەڭ باستى قاتەلىگىن ءۇنسىز اينالىپ وتۋگە بولمايدى. ونىڭ اسىرە الەۋمەتشىلدىكتەن قانشاما الشاقتاپ كەتكەنىن بىلمەيمىن، بىراق تا ديالەكتيكالىق ماتەرياليزممەن قارۋلانعان ماركستىك الەۋمەتشىلدىكتەن ات تونىن الا قاشىپ جۇرگەنى انىق، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تاپتىق قاراما-قايشىلىق، تاپتىق كۇرەس دەگەن ت.ب. سوزدەردى ادەبيەت تاريحى جونىندەگى ءبىر دە ءبىر ەڭبەگىندە اتاپ كورگەن ەمەس. بۇل كەمشىلىكتەردى اتاي وتىرىپ، م.اۋەزوۆ جولداستى ادەبيەت تاريحىن جازۋ مايدانىنان قۋىپ شىعۋ كەرەك دەگەن ويدان اۋلاقپىن. ارينە، قازاق ادەبيەتى پايدا بولعاننان بەرگى ونىڭ تاريحى تۋرالى بارلىق دەرەكتەردى جاقسى بىلەتىنى داۋسىز، الايدا ءوزىنىڭ بىلىمدارلىعىنا ماركستىك سوتسيولوگيانى قوسا قولدانسا، وندا ول قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ تاريحىن جاساۋدا ۇلكەن ۇلەس قوسقان بولار ەدى.

مەن ءوزىمنىڭ باياندامامداعى م.اۋەزوۆ جولداستىڭ كەمشىلىكتەرىن كورسەتۋگە ارنالعان تۇسىن اياقتاي كەلە، ەندى باسقا جولداستاردىڭ قاتەلىگىنە توقتالماقپىن»,– دەگەنىمەن دە اراعا ءتورت-بەس بەت سالىپ بارىپ م.اۋەزوۆتى باسقا قىرىنان الىپ، قايىرا شۇيىلەدى.

بۇعان قاراعاندا م.اۋەزوۆتىڭ ۇلتشىلدىعىن اشكەرەلەۋ ءۇشىن ارنايى بايانداما جاساۋعا ورتالىق پارتيا كوميتەتى مەن باقىلاۋ كوميسسياسىنان تىكەلەي پارمەندى تاپسىرما العان سياقتى، ياعني، قاجىم جۇماليەۆتى «ۋاقىتشا الماستىرعان» ىسپەتتى. ويتكەنى بايانداماسىنىڭ كەلەسى تۇسىندا باسپادا تەرىلىپ، تۇپتەلسە دە كوپشىلىككە تارالماعان، اتاۋسىز قالىپ كەلە جاتقان «قيلى زامان» تاريحي ءافساناسىنا بارىنشا كەڭ توقتالادى.

س.مۇقانوۆ: «ءبىزدىڭ قاتارىمىزدا كەڭەس ادەبيەتىنىڭ كادرى بولىپ سانالاتىن، بىراق ساياساتتىڭ الا ارقانىن اتتاعان جازۋشىلار دا بار، ول جازۋشىلاردىڭ ءبىزدىڭ كەڭەستىك شىندىققا قارسى كەلەتىن شىعارمالارى دا بار. ولاردىڭ الا ارقاندى اتتاعاندىعىن جاسىرىپ قالۋعا بولمايدى، ولاردىڭ بىزگە جات تۋىندىلارىن تالقىلاۋدىڭ دا قاجەتتىگى جوق. مىسال ءۇشىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» حيكاياتىن الايىق. ەسماعامبەت يسمايىلوۆ جولداس ءوزىنىڭ وقۋلىقتارعا جاساعان باعدارلاماسىندا وسى «قيلى زاماندى» «كەڭەس پوۆەستەرىنىڭ» قاتارىنا جاتقىزادى. بۇل دۇرىس پا؟ ارينە، قاتەلىك!

دەگەنمەن دە، «قيلى زامان» كوركەم جازىلعان پوۆەست، بىراق ول شىعارما بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق رۋحىندا جازىلعان. بۇل تۋىندىدا اۆتوردىڭ اۋىلداعى تاپتىق تارتىستى جاسىرىپ قالعانىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، وندا قازاقتاردى ورىسقا قارسى قويۋ سارىنى باسىم سۋرەتتەلگەن. 175 بەتتەن تۇراتىن كىتاپتىڭ ءون بويىندا اۆتور ورىستاردى تەك جامان جاعىنان جانە جامان ادامداردى بەينەلەۋ ارقىلى كورسەتەدى. ۇلتتار دوستىعى ىستىق ىقىلاسپەن ناسيحاتتالىپ جاتقان كەزدە مۇنداي شىعارمالاردى وقۋشىلارعا: «وسىنى وقى» – دەپ تاپسىرما بەرۋگە بولا ما؟ ارينە، بولمايدى. ەسماعامبەت يسمايىلوۆ جولداس، «قيلى زامان» سياقتى ءبىر قاتار شىعارمالارعا، مىنە، وسىنداي ورىنسىز جومارتتىق كورسەتىپ وتىر.

3. ە.يسمايىلوۆ جولداستىڭ «باعدارلاماسىنداعى» قوسىمشا قۇرالدى وقۋعا ۇسىنعان تاپسىرىسى وتە قىزىق. مىسالى، ول 1944 جىلعى وقۋ قۇرالىندا ابايدىڭ شىعارمالارىن تۇسىندىرە كەلىپ، بوجەەۆتىڭ «ابايدىڭ اۋدارمالارى» اتتى ماقالاسىن وقۋدى ۇسىنادى، ال بوجەەۆتىڭ ءوزى بولسا 1941 جىلى ساياسي تۇرعىدان قۋعىندالعان بولاتىن. مۇنداي قاجەتسىز، ورىنسىز ۇسىنىستار ەسماعامبەت يسمايىلوۆ جولداستىڭ «باعدارلاماسىنان» ءبىراز ورىن العان.

ەسماعامبەت يسمايىلوۆ تۋرالى ءوز ويلارىمدى قورىتىندىلاي كەلە ايتارىم، ول ادەبيەت تاريحى جونىندەگى ءوزىنىڭ كوزقاراسىن بىلدىرگەندە ۇنەمى وعان تاپتىق تۇرعىدان كەلۋ قاجەتتىگىن باسا كورسەتىپ وتىرادى. الايدا ادەبي زەرتتەۋلەرىندە ونىڭ ءوزى وسى تالاپتى ورىندامايدى: جاپ-جاقسى ويدى دامىتىپ كەلە جاتادى دا، اياق استىنان جولدان جاڭىلىسىپ، ماركسيزمگە قاتىسى جوق بىلامىققا ماركسيزمدى قوسىپ ارالاستىرىپ جىبەرەدى. ەسماعامبەت يسمايىلوۆ جولداس كەڭەستىك تاربيە الدى، كەڭەس مەكتەبىنەن ءبىلىم الدى، سوعان قاراماستان (شاتاسادى دا جۇرەدى), ونىڭ بۇل داعدىسى جاقسىلىققا اكەلمەيدى. ءبىر مەزگىلدە بارلىق تاپ اتاۋلىعا جاقسى كورىنىپ، ءبىر مەزگىلدە بارىنە بىردەي جاقسى اتانۋعا بولمايدى. ەگەردە ماركسيزمگە جۇگىنگىڭ كەلسە، وندا بۇل يدەيانى قابىلدامايتىنداردىڭ جانىن اۋىرتاسىڭ. ويتكەنى، ماركسيزم-لەنينيزم دەگەنىمىز الدەبىر جەكەلەگەن وزىمشىلدىكتىڭ جيىنتىعى ەمەس، ول – ەڭبەكشى حالىقتىڭ ەنشىسى، ول – ەڭبەكشى حالىقتىڭ يدەولوگياسى» (سوندا، №264 ).

سونىڭ ناتيجەسى رەتىندە «قازاق سسر تاريحى» كىتابىنىڭ ەكىنشى باسىلۋىن ازىرلەۋ تۋرالى» قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1945 جىلعى 14 تامىزداعى قارارى شىقتى (كەنەسارى كوتەرىلىسى مەن «حان كەنە» پەساسىنا قاتىستى «بۇزىلعان بەسىك!..» اتتى ءافسانامىزدا ارنايى توقتالعاندىقتان دا بۇل ماسەلەگە ايالداپ جاتپايمىز).

سوعان قاراماستان سول جىلى قالالىق پارتيا كوميتەتى م.اۋەزوۆ پەن س.مۇقانوۆتىڭ شىعارمالارىن بۇكىلوداقتىق ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنىپ، ورتالىق كوميتەتتىڭ پارتكوللەگياسىنا مىنەزدەمە جولدادى. ع.مۇستافين مەن ك.حاسانوۆتىڭ قولى قويىلعان وسى ءبىر يگى تىلەك م.اۋەزوۆ پەن س.مۇقانوۆتىڭ اراسىنداعى جاڭا ءبىر باقتالاستىققا ارنا اشتى. ويتكەنى وسىدان باستاپ ون بەس جىل بويى س.مۇقانوۆ پەن م.اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارى قاساقانا ۇيىمداستىرىلعانداي بوپ (مۇمكىن سولاي دا شىعار) قاتارلاسا اۋەلى ستاليندىك، كەيىننەن لەنيندىك سيىلىققا جارىسا ۇسىنىلدى. ءسويتىپ، الماتى مەن ماسكەۋدىڭ اراسىنداعى تاۋسىلمايتىن «ۇستىرىككە» جول سالىندى. ول ۇستىرىك ەكى تۇلعانىڭ جۇيكەسىن جوندى دا وتىردى، جوندى دا وتىردى. بۇل جانىعۋدىڭ ناتيجەسىندە – قازاقستانداعى كەڭەسشىل يدەيانىڭ كوسەمى س.مۇقانوۆ ماسكەۋدە ۇلتشىل جازۋشى اتاندى، ال قازاقستانداعى ايگىلى الاشوردانىڭ كوسەمى م.اۋەزوۆ ماسكەۋدە قازاق ۇلتىنان شىققان ناعىز ينتەرناتسيوناليست رەتىندە تۇلعالاندى. بۇل جولى «اباي» رومانى ورىس تىلىنە اۋدارىلماعاندىقتان دا كەيىنگە ىسىرىلدى. 1945 جىلى ابايدىڭ تۋعانىنا ءجۇز جىل تولۋىنا وراي ورىس تىلىندە جاريالاندى. 1946 جىلى 18 ناۋرىز كۇنى جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى س.مۇقانوۆ ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنىلعان ءا.ابىشەۆتىڭ «جاس تۇلەكتەر»، ق.امانجولۆتىڭ «اقىن تۋرالى اڭىز»، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «قازاق سولداتى» شىعارمالارىنىڭ حاتتاماسىن جولداي وتىرىپ، وعان قوسىمشا كوميسسيانىڭ توراعاسى ن.تيحونوۆقا:

«ماسكەۋ. جازۋشىلار وداعى. تيحونوۆقا. قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ كەلىسىمىمەن قازاقستان جازۋشىلار وداعى تورالقاسىنىڭ شەشىمى بويىنشا 45 جىلى ورىس تىلىندە باسىلىپ شىققان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانى سىيلىققا ۇسىنىلدى. قۇجاتتارى ماسكەۋدەگى كوميسسيانىڭ قاراۋىندا. «اباي» رومانىن اياقتالعان جانە قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ پروزا سالاسىنداعى سوڭعى جىلدارداعى جەتىستىگى رەتىندە كوميسسيادان وتكىزۋىڭىزدى وتىنەمىن. بۇدان باسقا ۇسىنىلعانداردىڭ ءتىزىمىن (ناۋرىزدىڭ) جيىرماسىنا دەيىن جولدايمىز.

قازاقستان جازۋشىلار باسقارماسىنىڭ توراعاسى س.مۇقانوۆ. الماتى. پرولەتار كوشەسى، 3. 18 ناۋرىز، 1946 جىل»,– دەگەن جەدەلحات جولدادى.

جەدەلحاتتىڭ مازمۇنىنا قاراعاندا «اباي» رومانىنىڭ اۋدارماسىنىڭ «ءسۇيىنشى» داناسى سول كۇندەرى قولعا ءتيىپ، ماسكەۋدىڭ باسپاسى تىكەلەي سيلىققا ۇسىنعان. س.مۇقانوۆ ونى رەسپۋبليكا اتىنان ماقۇلداپ وتىر. ارينە، سىلتاۋراتىپ كەشىكتىرۋىنە بولاتىن ەدى، بىراق ونداي پەندەشىلىككە بارماعان. ەڭ باستىسى «اباي» رومانىن  – اياقتالعان شىعارما رەتىندە اتاپ ءوتۋى ەدى.

ارينە، ءبارى دە جاقسى نيەت. الايدا روماننىڭ ورىس تىلىندە جاريالانۋىنا بايلانىستى م.اۋەزوۆتى تاعى ءبىر تالقى كۇتىپ تۇردى. وداقتىق وقىرماندار تامساندى، ال قازاقستاندىق ورىس يدەولوگتارىنىڭ توبە شاشى تىك تۇرىپ، «قازاق ۇلتشىلدىعى مەن فەوداليزمدى اڭساۋ سارىنى ەتەك الىپ بارادى» دەپ ورە تۇرەگەلدى. ونىڭ ۇستىنە ساياسات مايدانىنىڭ «قارا دۇلەيى» تاعى دا كوتەرىلىپ، «زۆەزدا» جۋرنالى، ا.احماتوۆا مەن م.زوششەنكونىڭ شىعارمالارىنداعى يدەياسىزدىق، ۆ.سوسيۋرانىڭ «ۋكراينانى ءسۇي» اتتى ولەڭىندەگى ۇلتشىلدىق سەزىم، مارردىڭ ءتىل عىلىمىنداعى «وي اعىمى»، «دراما تەاترلارىنىڭ رەپەرتۋارلارى» مانسۇقتالعان قاۋلى-قارارلار ارت-ارتىنان شىعىپ، يدەولوگيالىق جازالاۋ ناۋقانى باستالدى دا كەتتى. بۇل قاۋلىلارعا ساياسي ەكپىن بەرىلگەنى سونداي، ولارعا ارنالعان جينالىستاردىڭ باياندامالارىن ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرى مەن قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىلارىنىڭ ءوزى جاسادى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz