يليا جاقانوۆ: «ءشامشىنىڭ جۇرەگى»
وتكەن جىلدىڭ قوڭىر كۇزى ەدى...
تال-داراق جالاڭاشتانىپ، جەر-دۇنيە سارى جاپىراق جامىلىپ، تابيعات-انانىڭ الدەبىر مۇڭعا مالىنىپ، ماناۋراپ تۇرعان ءساتى-ءتىن. استاناعا بەلگىلى كومپوزيتور، جازۋشى، مۋزىكا زەرتتەۋشى يليا جاقانوۆ كەلدى. «جايىقتان بەرى كۇندە جول سالمايدى عوي» دەپ، اعامەن ارنايى كەزدەستىك. ەسىلدىڭ جاعاسىنداعى بىرنەشە ساعاتقا سوزىلعان اڭگىمەدە ىلەكەڭ ونەردەگى، ومىردەگى دوسى، ءۆالستىڭ كورولى ءشامشى قالداياقوۆ جونىندە دە تەرەڭنەن سىر اقتاردى...
كومپوزيتورمەن قالاي تانىستىم؟
1957 جىلدىڭ ءتورتىنشى قاراشاسى ەدى. وپەرا تەاترىنىڭ ءبىر قاناتىندا كومپوزيتورلار وداعىنىڭ كەڭسەسى بولاتىن. ول كەزدە وداق توراعاسى، ءبىرجان-سارا وپەراسىنىڭ اۆتورى – مۇقان تولەباەۆ. مۇقاڭنىڭ ەسىمىن ەل تانىپ، دۇرىلدەپ تۇرعان كەزى. سول كىسىنىڭ بولمەسىندە كەلەسى 1958 جىلى ماسكەۋدە وتەتىن قازاق ونەرى مەن ادبيەتىنىڭ ون كۇندىگىنە ارنالعان ۇلكەن ءان كونكۋرسىنىڭ ءماجىلىسى بولدى. «سالتانات»، «اق قايىڭ» دەگەن اندەرىم شىعىپ ۇلگەرسە دە، قىرۋار ءان جازىلعان شاراعا مەن قاتىسقان جوقپىن.
وتكەن جىلدىڭ قوڭىر كۇزى ەدى...
تال-داراق جالاڭاشتانىپ، جەر-دۇنيە سارى جاپىراق جامىلىپ، تابيعات-انانىڭ الدەبىر مۇڭعا مالىنىپ، ماناۋراپ تۇرعان ءساتى-ءتىن. استاناعا بەلگىلى كومپوزيتور، جازۋشى، مۋزىكا زەرتتەۋشى يليا جاقانوۆ كەلدى. «جايىقتان بەرى كۇندە جول سالمايدى عوي» دەپ، اعامەن ارنايى كەزدەستىك. ەسىلدىڭ جاعاسىنداعى بىرنەشە ساعاتقا سوزىلعان اڭگىمەدە ىلەكەڭ ونەردەگى، ومىردەگى دوسى، ءۆالستىڭ كورولى ءشامشى قالداياقوۆ جونىندە دە تەرەڭنەن سىر اقتاردى...
كومپوزيتورمەن قالاي تانىستىم؟
1957 جىلدىڭ ءتورتىنشى قاراشاسى ەدى. وپەرا تەاترىنىڭ ءبىر قاناتىندا كومپوزيتورلار وداعىنىڭ كەڭسەسى بولاتىن. ول كەزدە وداق توراعاسى، ءبىرجان-سارا وپەراسىنىڭ اۆتورى – مۇقان تولەباەۆ. مۇقاڭنىڭ ەسىمىن ەل تانىپ، دۇرىلدەپ تۇرعان كەزى. سول كىسىنىڭ بولمەسىندە كەلەسى 1958 جىلى ماسكەۋدە وتەتىن قازاق ونەرى مەن ادبيەتىنىڭ ون كۇندىگىنە ارنالعان ۇلكەن ءان كونكۋرسىنىڭ ءماجىلىسى بولدى. «سالتانات»، «اق قايىڭ» دەگەن اندەرىم شىعىپ ۇلگەرسە دە، قىرۋار ءان جازىلعان شاراعا مەن قاتىسقان جوقپىن.
جاسپىز. ۋنيۆەرسيتەتتەگى ساباقتى ۇمىتىپ، انشىلەرمەن، سازگەرلەرمەن تانىسىپ، ىلعي كونسەرۆاتوريادا، كومپوزيتورلار وداعىندا، وپەرا تەاترىندا جۇرەمىز. سونداي ساتتە، كونكۋرس ءماجىلىسى ءجۇرىپ جاتقاندا ءبىر ۆالس ءانى ساراپقا ءتۇستى. الەكساندر زاتسەپين دەگەن پيانيست، كومپوزيتور كەيبىر نوتاسىن، قاتەلەرىن تۇزەتىپ، ويناپ وتىردى شىعارمانى. مۇقان تولەباەۆ تەكستىن كوردى دە جاقتىرماي، «لاقتىرىپ جىبەر» دەدى قاسىنداعىعا. ونى اركىم-اركىم قولىنا الىپ، وقي باستادى: باقىتجان بايقاداموۆ، احمەت جۇبانوۆ، قاپان مۋسين، سىدىق مۇحامەدجانوۆ، لاتيف حاميدي... ىلعي كەرەمەتتەر. ءبارى ءبىر اۋىزدان «وتلانيت» دەپ، قۇلاعان اندەردىڭ ىشىنە جىبەردى. بۇل – قازىرگى «قايىقتا» ءانى ەكەن. مۋزىكاسى ەمەس، ءسوزى قۇلادى. نۇرسۇلتان الىمقۇلوۆ دەگەن اقىن جازعان.
سول كۇنى قاسىمدا بولعان ءشامشى شىلىمدى تارتا بەرەدى، تارتا بەرەدى. ءبىزدىڭ تانىستىعىمىز دا سول كۇنى باستالعان. ارتىنشا مەيرامحاناعا باردىق، ءبىر-بىرىمىزبەن ەتەنە جاقىنداسىپ، اڭگىمەمىز جاراسىپ، دوستىعىمىز باستالدى.
اتاققا جەتەلەگەن ەكى ءان
...وسى جىلدىڭ جەلتوقسانىنىڭ سوڭعى كۇنى، ادەتتەگىدەي، جاڭا جىلدىق مەرەكەلىك كونتسەرت بەرىلەدى. سوندا ءشامشىنىڭ «جۇرەك سىرى»، «قاراگوز» دەگەن ەكى ءانى العاش رەت ورىندالدى، كەرەمەت شىرقالدى. ەكەۋىنىڭ دە ءسوزىن جازعان – ءىزتاي مامبەتوۆ. ورىنداعان – مادەش نيازبەكوۆ دەگەن جامبىلدىڭ ازاماتى، كونسەرۆوتوريادا وقىپ جۇرگەن كەزى ەدى، تەاتردا قىزمەت ەتكەن ەرەسەك جىگىت. سول كۇننەن باستاپ ءشامشىنىڭ اتاعى شىعا باستادى. سودان كەيىن، ءشامشى ەكەۋمىز ءاندى بىرگە جازىپ، ەفيرگە بىرگە شىعىپ، تاعدىرىمىز ۇيلەسىپ، جالعاسىپ كەتتى. ءبىزدىڭ اندەرىمىز ۇلكەن كومپوزيتورلاردىڭ نازارىنا ىلىگىپ، ەمىن-ەركىن شىرقالىپ جاتتى.
«بارىنەن دە سەن سۇلۋدى» ءبىزدىڭ تويىمىزعا ارناعان
مەن 1961 جىلى شاڭىراق كوتەردىم. ارادا بىرەر اي وتكەندە، ماۋسىمنىڭ جەتىسى كۇنى الماتىداعى پاتەرىمىزدە تويىمىز ءوتتى. تويدىڭ الدىندا ءشامشى كەلگەن قۇتتىقتاپ، كوڭىلسىز ەكەن. «يليا ەستىدىم، «مەڭدىقىز» دەگەن ءان شىعارىپ، كەلىنگە ارناعان ەكەنسىڭ، مەن دە بۇل قۋانىشقا ارناپ ءان جازا باستادىم. سول ەكى ءاندى بىرگە دايىندايىن، نوتاسىن بەر» دەدى. توي كۇنى ءشامشى ەكى ءاندى دايىنداپ كەلىپ، ءوزى ماندالينامەن سۇيەمەلدەپ، «مەڭدىقىزدى» ءساجيدا احمەتوۆا دەگەن بىزبەن زامانداس ءانشى قىزعا ايتقىزدى، راديودا كوپ شىرقايتىن ول. ءوزىنىڭ «بارىنەن دە سەن سۇلۋ» ءانىن جينالعان جۇرتتىڭ كوزىنشە «مەنىڭ يليانىڭ جارىنا، كەلىنىمە ارناعان ءانىم» دەپ مايرا جۇرسىنوۆاعا ورىنداتتى. سول تويعا قاتىسقان ادامداردىڭ ىشىندە قازىر اكادەميك سەرىك قيراباەۆ، سول ۇيدەگى ءاليا بەيسەنوۆا، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ساپارعالي وماربەكوۆ جانە مارقۇم قادىر مىرزا-ءالى، كۋرستاس دوسىم ومىرزاق ايتباەۆ بولىپ ەدى. مەن قىزمەت ەتەتىن «قازاقستان پيونەرى» گازەتىنىڭ ۇجىمى، باس رەداكتورى سانسىزباي سارعاسقاەۆ، جاۋاپتى حاتشىسى قوسايدار باتپەنوۆ – ءبارى وسى ەكى انگە كۋا بولدى. وسىلايشا شامشىمەن دستىعىمىز سوڭعى دەمى ۇزىلگەنشە جالعاستى.
قابىرعامدى قايىستىرعان قارالى حابار
...كومپوزيتوردىڭ قايتىس بولار ءساتى، جەزقازعاننان الماتىعا داۋىلداتىپ، بورانداتىپ، زورعا كەلگەن ەدىم ۇيگە. تيىش اپاڭ: «ىلەكە، تەزدەتىپ جۋىن، شايىڭدى ءىش، قازىر ەستىدىم، شاكەڭ وتە قيىن حالدە جاتىر ەكەن» دەدى. «قايدا؟» «ءسوۆميننىڭ اۋرۋحاناسىندا». «ۆولگام» بار ەدى، جول تايعاق، ساعات ءتورت جارىمدا جەتتىم اۋرۋحاناعا. تىنىعۋ ۋاقىتى. دالىزدە ەشكىم جوق. تەك ومىرزاق ايتباەۆتىڭ جارى ءۇمىت ءجۇر ەكەن. ول كىسى قان قىسىمىمەن جاتىر، مەنى كورىپ قۋانىپ كەتتى. «وي، ىلەكە، قايدان ءجۇرسىڭ؟» «ءشامشى جاتىر ەكەن...» دەدىم. «ىلەكە، وتە قينالىپ جاتىر، اناۋ ەسىك» دەپ، ەكەۋمىز سول تۇستاعى ديۆانعا وتىردىق. «قازىر بارۋعا بولمايدى، ايەلىن الدىڭعى كۇنى ءبىر كورگەنمىن، سودان بەرى جوق. جالعىز جاتىر، وتە اۋىر حالدە» دەدى. وتىرىپ-وتىرىپ، كۇرتەشەمدى ۇمىتكە ۇستاتىپ، ءشامشىنىڭ پالاتاسىنا كىرىپ باردىم. جامىلعىسىن باسىنان اسىرا جامىلىپ العان. الدەنەلەردى كۇبىرلەپ، قينالۋدا. ءبىرازدان كەيىن بەتىن اشتى. كوڭىلىن سەرگىتپەك بولىپ، «شاكە، اسسالامۋعالەيكۋم» دەدىم. قادالا قارادى ماعان. ساقالى، شاشى ءوسىپ، ەرنى كەزەرىپ كەتكەن، مۇلدە جۇدەۋ، كوزىندە نۇر جوق. «ءا-ءا، يليا كەلدىڭ بە؟.. ءىشىم ورتەنىپ بارادى، مۇزداي سۋ الىپ بەرشى» دەدى. سۋ اكەلىپ، اۋزىنا تامىزدىم، ىشە المادى. بىرازعا دەيىن باسىنان ۇستاپ وتىردىم. قولى قاپ-قاتتى، ينە سالىنىپ-سالىنىپ كوگەرىپ كەتكەن. سول قولىمەن مەنى ۇستاپ العان، اجىرامايدى. مەدبيكەلەر اجىراتتى. «شاكە، شيپاسىن بەرسىن قۇداي» دەپ ەم، ماعان تاعى دا ۇزاق قارادى. «سەن بارسىڭ يليا، ەل جىگىتتەرىنە سالەم ايت» دەدى سوسىن. «شاكە، حالىق ءارتىسى دەگەن اتاق بەرىپ جاتىر» دەپ بۇرىنعىداي جەلپىندىرىپ، سەرگىتكىم كەلگەن. «زامانبەك نۇرقادىلوۆ كۋرەر اكەپ تاستادى. ول نەگە كەرەك ماعان؟..» دەدى ازەر سويلەپ. ىلە-شالا «يليا، سەن بارسىڭ. ەل جىگىتتەرىنە سالەم ايت» دەپ تاعى قايتالادى. شىداي الماي، شايقالاقتاپ شىعا جونەلدىم.
دالاعا شىقسام، كوكتۇتەك بوران. سول دەممەن كولىككە كەلىپ وتىرىپ، تالتىرەكتەپ، تايعاناقتاپ ۇيگە جەتتىم. كەلىسىمەن قان قىسىمىم كوتەرىلىپ، ءوزىمدى جايسىز سەزىندىم... تاڭەرتەڭ تۇرىپ جۋىنىپ جاتقانىمدا، راديودان: «كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆ دۇنيە سالدى» دەپ حابارلاپ جاتتى.
«سىعان سەرەناداسى» – بولماعان سيۋجەت»
...ءشامشىنىڭ قاي ءانى قالاي تۋعانى – مەنىڭ كوز الدىمدا. ول وتباسىن، ەكى بالاسىن تاستاپ، الماتىدان شىمكەنتكە كەتتى، ارتىنشا جامبىلدا تۇرىپ، شۋدىڭ بويىنان اكەسىنىڭ نەمەرە ءىنىسى قالقامان دەگەن تۋىستارىن تاۋىپ، سوعان بارىپ ءجۇردى. ءشامشىنىڭ ءومىرى ەشقانداي راحاتى جوق بەيمازا ءومىر ەدى. قانشا سۇلۋ اندەر تۋدىرىپ، ەڭ بولماسا، ءجىبى ءتۇزۋ ءبىر ايەلمەن جۇبى جاراسپاي، ءراسۋا عۇمىر كەشتى.
تاراز قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى دۋنگانوۆكا دەگەن (قازىرگى جالپاقساز) ەلدىمەكەندە سالىنىپ جاتقان ءۇيىن كوردىم، ايدالاداعى قويشىلاردىڭ ادىرا قالعان قورالارى سياقتى، «گ» ارپىندەي سالىنعان، توبەسى جابىلماعان. الدىندا گاراج، گاراجدىڭ ورتاسىن شىمىلدىقپەن بولگەن، مىنا جاعىندا – ءوزىنىڭ سالدىراعان سارعىش كولىگى، مىنا جاعىندا – ەكى ادامدىق تەمىر ساكى. سوندا ون التى-ون جەتى جىل تۇردى. ەكى-ءۇش جىلىندا قاسىندا ورازبەك بودىقوۆ دەگەن جازۋشى، دراماتۋرگ بولدى. مىنەزى – ۇشقالاق، ءشامشى تۋرالى كىتاپ جازدى، بىراق مەن وقىماعان ەدىم ونى. ءشامشىنىڭ «يليا، مىنا ورەكەڭە ايتشى، مەن تۋرالى جازعان كىتابىنىڭ ءار بەتىنەن اراقتىڭ ءيىسى شىعادى. ايتشى، يليا، مەن اراق ىشپەگەلى ون التى-ون جەتى جىل بولدى عوي. بودىقوۆقا ايتشى، ەندى بۇلدىرمەسىن مەنى» دەپ ايتقانى ءالى ەسىمدە.
تاعى ايتا كەتەرلىگى، «سىعان سەرەناداسى» – ءشامشىنىڭ ومىرىندە بولماعان وقيعا. «ءبىر قىزىقتى سيۋجەت ءۇشىن سولاي جاساپ قويىپ ەدىم، يليا، مەنى جاقسى كورەسىڭ عوي، مەنى سىيلايسىڭ عوي. ەگەر سەنىڭ قالامىڭ مەن جونىندە تەرىس كەتسە، بۇكىل حالىق ساعان يلانادى. ءدال وسى سىعاندى تاپقان سيۋجەتىم مەنى قۇرتادى، وسىعان تيىسپەي-اق قويشى» دەگەن. سويتكەن ورازبەك تە ءشامشى قايتقان سوڭ، كوپ ۇزاماي قايتىس بولدى.
«ءشامشىنىڭ جۇرەگى» جازىلۋدا»
مەن ءشامشىنىڭ بۇكىل ءزاۋزات اتا-تەگىنەن باستاپ بىلەم. ءبىز – وتىز ەكىنشى جىلعا دەيىن قاراعاندى وبلىسى جاڭاارقا اۋدانى اۋماعىنداعى سارىسۋدى جايلاعان تامامىز. ابىلاي زامانىندا تاما بولىسى بولسا، كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا سول اۋماقتا ەكى اۋدان قۇرىلعان: اسانقايعى جانە سارىسۋ. اسانقايعى – ارعىندار، سارىسۋ – تامالار. دۇربەلەڭ، اشارشىلىق باستالعاندا سارىسۋلىقتار بەتپاقتان ۇدەرە اۋىپ، ابىلاي كەسىپ بەرگەن، مالعا جايلى، ىقتاسىندى شۋدى قىستايدى. بەتپاقتا قۇدىقتارى بار...
سول تاما بولىسىندا جاعالبايلىلار، الشىندار بولعان. جاعالبايلىنىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنان ءشامشىنىڭ اۋلەتى تارايدى. الشىنداردىڭ ءبىر بۇتاعىنان ءاسانالى ءاشىموۆ تارايدى. ءبىز سارىسۋدا تۋدىق، ءشامشى سىردىڭ بويىندا، سارىكول دەگەن جەردە تۋدى. اكەسى قالداياق قاڭعىرىپ، سوزاقتان ارى قاراي، كەنتاۋ، اششىساي، ءشاۋىلدىر، ارىس، تۇركىستان توڭىرەكتەرىن شيىرلاپ-شيىرلاپ، تەمىر ستانساسىنداعى قاراقوڭىردا، تامالاردىڭ ورتاسىندا دۇنيە سالدى. شەشەسىنىڭ سۇيەگى دە سوندا جاتىر. مىنە، سول ءشامشىنىڭ ءزاۋزاتىنان باستاپ، شىعارعان اندەرىنە دەيىن «ءشامشىنىڭ جۇرەگى» دەگەن اتپەن تۇگەل قاعازعا ءتۇسىرىپ جاتىرمىن. ءبىرازى جاريالاندى. جاريالانا باستاعاندا اقسەلەۋ سەيدىمبەك سەكىلدى ءبىراز ازامات تەلەفون سوعىپ، «ءشامشى تۋرالى «جۇلدىزعا» شىعىپ جاتقان ماقالالارىڭىزعا شەمكەنتتىك ءبىر جۋرناليستەر «جيەندىك جاساپ» جاتىر» دەدى. وسىدان كەيىن جاريالانىمدارىمدى توقتاتىپ، بىردەن كىتاپقا باسىلسىن دەدىم. تەك «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ باسشىلىعى جانىمدى قويار دا قويماي سۇراتىپ العان «الەمنىڭ جارىعىن سىيلادىڭ سەن ماعان» دەگەن تاقىرىپشاسىن سۇراتىپ الىپ، جارىققا شىعاردى.
شامشىمەن دوستىعىمنىڭ ارقاسى عوي، وڭتۇستىكتە اندەرىنەن كونكۋرس بولعاندا ەكى رەت توراعا بولدىم. ومىرىنەن، اندەرىنىڭ تاريحىنان جۇرتقا كوپ ايتىپ، تانىستىرىپ، ناسيحاتتاۋمەن جۇرەمىن.
جازىپ العان – اسحات رايقۇل
Abai.kz
