1995 جىلى ناۋرىزدىڭ وندارى شاماسىندا، قحر-ءدىڭ ىلە قازاق اۆتونوم وبلىسىنا قارايتىن التاي ايماعىنداعى جەتى اۋداننىڭ ورتا مەكتەپتەرىنە پراكتيكاعا كەتكەن ستۋدەنتتەردىڭ پراكتيكالىق جۇمىس جاعدايلارىن تەكسەرىپ زەرتتەپ، ءتيىستى مىندەتتەردى تاپسىرىپ كەلۋگە  ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنان مىندەت جۇكتەپ جولعا شىققانمىن. اۋەلى قۇلجادان شىققان بويدا جۇمىستى التاي ايماعىنىڭ ەڭ شەتكى شىعىس اۋدانى شىڭگىل اۋدانىنان باستاۋدى ءجون كورىپ، ات باسىن سولاي بۇرعام.  

 اۆتوبۋستاعى ءبىر جاس جىگىت «تايكەشكەن» شەكارا وتكەلىنەن العان بەس-التى كىلەمىن اۆتوبۋستىڭ ارتىن الا تيەپ الىپتى. سودان بەرى قاراي ءار جەرگە ءبىر ورىن تاستاپ وتىرعان جەتى-سەگىز عانا ادام. ماعان جاقىنداۋ جەردە باسىنا ۇكى تاققان تۇلكى تۇماق كيگەن، جاس مولشەرى الپىستان القىعان ءبىر اقساقال كىسى وتىردى.

شىڭگىل قالاشىعىنان ءبىراز ۇزاپ شىققانشا، ادىر-ادىر تاۋلاردان كوز الماي، الۋان-الۋان ويدىڭ ارپالىسىنا ءتۇسىپ، وزىممەن-ءوزىم بولىپ وتىرعانىمدا:

– ە، جىگىتىم، ىلەنىڭ ازاماتىسىڭ-اۋ دەيمىن؟ -دەگەن وقىس داۋىس سەلك ەتكىزدى.

– ءيا، قاريا، ىلەدەن كەلدىم، قايدان ءبىلىپ قويدىڭىز؟ -دەپ قالجىڭداعانداي بولدىم.

– نەسى بار، باسىڭداعى اق قالپاعىڭ ايقايلاپ تۇرعان جوق پا؟ -دەپ جىميدى قاريا. سوسىن اڭگىمەنىڭ تىعىنى اشىلىپ كەتتى دە انانى-مىنانى الما-كەزەك ايتىپ ءبىراز وتىرعان سوڭ، مانادان بەرى ويىمدا كۇڭگىرتتەنىپ كۇپتى  ەتىپ وتىرعان كۇدىكتى ويدىڭ بىلتەسىن تۇتاندىرعىم كەلىپ:

1995 جىلى ناۋرىزدىڭ وندارى شاماسىندا، قحر-ءدىڭ ىلە قازاق اۆتونوم وبلىسىنا قارايتىن التاي ايماعىنداعى جەتى اۋداننىڭ ورتا مەكتەپتەرىنە پراكتيكاعا كەتكەن ستۋدەنتتەردىڭ پراكتيكالىق جۇمىس جاعدايلارىن تەكسەرىپ زەرتتەپ، ءتيىستى مىندەتتەردى تاپسىرىپ كەلۋگە  ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنان مىندەت جۇكتەپ جولعا شىققانمىن. اۋەلى قۇلجادان شىققان بويدا جۇمىستى التاي ايماعىنىڭ ەڭ شەتكى شىعىس اۋدانى شىڭگىل اۋدانىنان باستاۋدى ءجون كورىپ، ات باسىن سولاي بۇرعام.  

 اۆتوبۋستاعى ءبىر جاس جىگىت «تايكەشكەن» شەكارا وتكەلىنەن العان بەس-التى كىلەمىن اۆتوبۋستىڭ ارتىن الا تيەپ الىپتى. سودان بەرى قاراي ءار جەرگە ءبىر ورىن تاستاپ وتىرعان جەتى-سەگىز عانا ادام. ماعان جاقىنداۋ جەردە باسىنا ۇكى تاققان تۇلكى تۇماق كيگەن، جاس مولشەرى الپىستان القىعان ءبىر اقساقال كىسى وتىردى.

شىڭگىل قالاشىعىنان ءبىراز ۇزاپ شىققانشا، ادىر-ادىر تاۋلاردان كوز الماي، الۋان-الۋان ويدىڭ ارپالىسىنا ءتۇسىپ، وزىممەن-ءوزىم بولىپ وتىرعانىمدا:

– ە، جىگىتىم، ىلەنىڭ ازاماتىسىڭ-اۋ دەيمىن؟ -دەگەن وقىس داۋىس سەلك ەتكىزدى.

– ءيا، قاريا، ىلەدەن كەلدىم، قايدان ءبىلىپ قويدىڭىز؟ -دەپ قالجىڭداعانداي بولدىم.

– نەسى بار، باسىڭداعى اق قالپاعىڭ ايقايلاپ تۇرعان جوق پا؟ -دەپ جىميدى قاريا. سوسىن اڭگىمەنىڭ تىعىنى اشىلىپ كەتتى دە انانى-مىنانى الما-كەزەك ايتىپ ءبىراز وتىرعان سوڭ، مانادان بەرى ويىمدا كۇڭگىرتتەنىپ كۇپتى  ەتىپ وتىرعان كۇدىكتى ويدىڭ بىلتەسىن تۇتاندىرعىم كەلىپ:

– اقساقال، ايىپ بولماسا، وسپان باتىر تۋرالى نە بىلەسىز، سودان ءبىراز اڭگىمە ايتىپ بەرسەڭىز قايتەدى؟ -دەدىم.

– وي، باۋىرىم-اي، كورمەگەن ادام جايلى كوسەمسىپ سويلەۋ ابەستىك بولار، دەگەنمەن سەن سۇراپ قالعان سوڭ، مەن ەستىگەنىمدى، ەسىمدە بارىن ايتايىن، نە دە بولسا جول قىسقارار، بىزگە كەرەگى دە سول ەمەس پە؟ مەنىڭ اكەم وسپاننىڭ «قۇيىرشىعىندا» بولعان كىسى. ول كەزدە وسپان باتىر وزىنە قوسىلعان ازاماتتاردى اش قالدىرىپ الماۋ ءۇشىن ءىشىنارا بايلاردىڭ مالىن دالادان سويىپ جەپ ءجۇرىپ، ۇرىس سالادى ەكەن. سودان ەل ىشىندە، اۋەلى «قۇيىرشىق» اتانىپ كەتىپتى. كەيىن، ءوزىڭ دە بىلەرسىڭ، ۇلت ازاتتىق كۇرەسىنىڭ كوش باسشىسى، ەر جۇرەك باتىر قايسار قاھارمانى بولدى عوي. اكەمنىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا جاۋمەن سوعىسا ءجۇرىپ، ىعىسا-ىعىسا شىعىس تۇركىستاننان شىعىپ گانسۋ (كەڭ سۋ) ولكەسىنە  قاراي اۋىپ بارعان. سول جەردە، تۇراقتى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان، ءوڭ الپەتى بىزگە جاقىنداۋ كەلەتىن «بولعان» دەگەن ءبىر تايپا ەلگە كەزدەسىپ قالىپتى. اڭگىمەلەسە كەلە ولار: «ءبىز دە ءبىر كەزدە سەندەرمەن ءبىر حالىق بولعانبىز، وسىندا كەلىپ مەكەندەپ قالعانبىز، مىناۋ ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدان قالعان مۇرا زات»،- دەپ، اعاشتان شاۋىپ جاساعان وتە ەسكى كۇبى جانە قايىستان قايىپ جاسالعان تاعى دا باسقا ءبىر زاتتاردى كورسەتىپتى. «ءبىز قازىر زاڭزۋشا كيىنىپ، زاڭزۋشا جانە حانزۋشا سويلەپ ءوز تەگىمىزدى وزگەرتىپ الدىق. دەگەنمەن ءتانىمىز باسقا بولعانىمەن قانىمىز سەندەرمەن ءبىر، سوندىقتان سەندەرگە كومەكتەسكىمىز كەلەدى. سەندەر ەندى ارى قاراي جۇرمەڭدەر، وندا تازا زاڭزۋلار(تيبەتتەر) بار ولار سەندەردى وتە جامان كورەدى، وزدەرى قاتىگەز-جاۋىز حالىق، وندا بارساڭدار كوپ قيىندىققا ۇشىرايسىڭدار»،-دەپ، جول كورسەتىپتى. سولاردىڭ نۇسقاۋىمەن بارا جاتقان باعىتتارىن وزگەرتىپ ءبىر پالەدەن امان قۇتىلعان ەكەن. بۇل كۇنى بىزدەر ايتىپ جۇرگەن زاڭزۋ ءوز ىشىنەن: تيبەت، زاڭزۋ، بولعان دەپ ءۇش تايپاعا بولىنەتىن ۇلت ەكەن دەدى.

بۇل اڭگىمە سول بويدا قالعانىمەن سانامنىڭ ءبىر ساڭىلاۋىندا ساقتالىپ ۇزاق ۋاقىت جۇرگەن بولاتىن.  

وتكەن جىلى ناۋرىز ايىندا الماتى وبلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنىڭ نۇرلى اۋلىندا تۇراتىن اعام ەكىنشى ۇلى سەرىكنۇردى ۇيلەندىرەتىن بولىپ، سول اۋىلعا قىتايدىڭ گانسۋ ولكەسى، اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنان ەلىمىز دەربەستىگىن الا سالىسىمەن الىپ-ۇشىپ ەڭ العاش كوشىپ كەلگەن ابدىقادىر دەگەن كىسىنىڭ قىزى نۇرگۇل اتتى بولاشاق كەلىنگە قۇدا تۇسكەلى بارعان ەدىك. جاڭا قۇدالار جىك-جاپار بولىپ كۇتىپ جاتتى. ءبىز دە كەلىندى سۇراي كەلگەن شارۋامىزدى باپتاپ بايىپپەن ايتىپ بولعان سوڭ، داستارقان ۇستىندەگى اڭگىمە انا-مىنا تاقىرىپتىڭ باسىن ءبىر شالىپ، سارىندى ءبىر اڭگىمەنىڭ ارناسى بولماعان سوڭ، بۇل كىسىلەردىڭ گانسۋدەن كەلگەنىن ەسكەرىپ، كوپتەن بەرى تۇينەكتەي ءتۇيىلىپ جۇرگەن ءدۇدامال ويدىڭ ءتۇيىنى شەشىلىپ قالار ما ەكەن دەگەن دامەمەن باس قۇدا بولىپ وتىرعان 80-ءنىڭ سەڭگىرىندەگى تولەگەن قاجى اقساقالعا:

– قاريا، سىزدەر گانسۋدان كوشىپ كەلدىڭىزدەر عوي، ءوزىڭىز كوپتى كورگەن، كوپتى تۇيگەن، ەل كەزىپ، جەر شولعان، كوزىڭىز اشىق، كوكىرەگىڭىز وياۋ قارت كورىنەسىز، سىزدەر تۇرعان جاقتا ''بولعان'' دەگەن ءبىر ەل بار كورىنەدى. سول ەل تۋرالى كورگەن-بىلگەنىڭىز بولسا ايتا وتىرساڭىز قايتەدى؟-دەپ قولقا سالدىم. كاريام ول جاعىن اسا بىلمەيتىندىگىن ايتىپ كىبىرتىكتەي بەرگەندە، مانادان بەرى شىنى الىپ، تاماق تارتىپ كۇتۋشى بولىپ جۇرگەن قياق مۇرتتى قىرعي قاباقتى قارا تورى جىگىت:

 – ونى مەن بىلەمىن، قۇدەكە،-دەپ اڭگىمە بىلتەسىن ارى قاراي جالعاپ كەتتى. داستارحان باسىنا جاڭا كەلىپ ورنالاسقانىمىزدا، قۇدا تانىستىرۋ كەزەڭىندە وسى جىگىتتى «ابدىعاپپار قۇدا مەن اعايىندى كىسىلەردىڭ بالاسى العابەك  قۇماشۇلى» دەپ تانىستىرعان بولاتىن.

 – مەن 1988 جىلى ايماق ورتالىعى جۋ شۋاندا شوفەرلىك وقۋىنا، قاسىمدا نۇسقار دەگەن جىگىت بار، ءتۇسىپ سوندا ەكى جىل وقىعانبىز. ءبىر جىلدا قابىلدانعان ءۇش جۇزدەي وقۋشىنىڭ ىشىندە ەكى قازاق، ءبىر مۇڭعىل، قالعانى تۇگەلدەي قىتاي بولدى، وقۋعا ءتۇسىپ از ۋاقىت ءوتىپ ساباقتاستار ءبىر-ءبىرىن تاني باستاعان كەزدە، ءبىر-ەكى بالا بىزگە ءجيى-ءجيى قاراعىشتاپ ءجۇردى دە بىرنەشە اي وتكەن سوڭ بىزگە وزدەرى وزدىگىنەن جاقىن تارتىپ، جىلىشىراي ءبىلدىرىپ، ارەدىك-ارەدىك ساباق تۋرالى سويلەسىپ ءجۇردى، ءبىر كۇنى:

– وسى سەندەر كىمسىڭدەر، قايدان كەلدىڭدەر؟ –دەپ سۇراپ قالدى. ءبىز:

– اقساي اۆتونوميالى قازاق اۋدانىنان كەلگەنىمىزدى، ۇلتىمىزدىڭ قازاق ەكەندىگىن ايتتىق. سوندا الگىلەر:

– ءبىز ءسۇنان يگۋ اۆتونوميالى اۋدانىنانبىز، ۇلتىمىز «يگۋ» بولادى، سەندەر ءبىزدىڭ كوزىمىزگە ءبىر ءتۇرلى جىلى سەزىلگەن سوڭ تانىسۋدى ءجون كوردىك. ەندى قالاساڭدار دوستاسىپ وتەيىك، -دەپ قولقالادى. ءبىز دە:

– جارايدى،-دەپ سول كۇننەن باستاپ دوستاسىپ، تورتەۋمىز بىرگە جۇرەتىن بولدىق. ءبىرىنىڭ اتى - تايىر. ەندى بىرەۋى ءجانشى (قۇرىلىس) ەكەن.

البىرت جاس الىسىپ-شالىسىپ جۇرەتىن كەزىمىز عوي، ءبىر كۇنى قاسىمداعى جىگىتىم الگى ەكەۋىنىڭ بىرەۋىنىڭ ىشىنە قالجىڭداسىپ كەلە جاتىپ ءتۇرتىپ قالدى، سوندا الگى جىگىت:

 – قۇرساق! - دەپ وتىرا كەتتى. ءبىز ەلەڭ ەتە قالدىق تا:

 – سەن قازىر نە دەدىڭ؟ -دەپ سۇراپ قالدىق. الگى جىگىت قايتادان:

 – «قۇرساق» دەدىم، نە بولدى؟ -دەپ وزىمىزدەن قايتا سۇرادى.

 – ەي، قۇرساق دەگەن ءبىزدىڭ ءسوزىمىز، سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟ –دەدىك.

– ە، بىزدە دە سولاي ايتادى،-دەدى. سونان باس، قول، كوز، اياقتى كورسەتىپ مىنالاردى نە دەيسىڭدەر دەدىك.

– ولاردى «باش، كول، گوز، بۇت» دەيمىز،- دەدى.

–بىزگە ۇقساستىقتارىڭ بار ەكەن،- دەدىك تە قويدىق.

ەكەۋى: «ءبىز سەندەردى اۋىلىمىزعا ءساتى كەلگەندە الىپ بارامىز»،- دەپ جۇرەتىن. ءبىر دەمالىستىڭ كەزىندە تاۋدان قاراعاي تارتاتىن جۇك ماشيناسىنا سويلەسىپ كەلىپتى. «جۇرىڭدەر ءبىزدىڭ اۋىلعا، تاۋدى كورسەتىپ كەلەمىز»، -دەپ، الدى دا كەتتى.

ءتۇس اۋا تاۋ باسىنداعى ءبىر جاسىل جايلاۋدا مامىراجاي جاتقان مالشىلاردىڭ اۋىلىنا كەلىپ تۇستىك. ءبىر قاراعانعا كادىمگى جايباراقات جاتقان قازاق اۋىلى. سىرعاۋىلدىڭ باسىن بۋا سالىپ شوشايتىپ تىگىپ قويعان ۇلكەندى-كىشىلى شوشالاسى  دەمەسەڭ، ەسىك الدىندا ورەدە جايۋلى قۇرت، قازاندا قايناپ جاتقان ىرىمشىك، كوگەندە شۋلاعان قوزى، ىدىس-ىدىس تولا ءسۇت، تاڭ-تاماشا بولدىق تا قالدىق. كەشقۇرىم مال قوراعا كەلگەندە ءۇي يەسى ءبىر قويدى الىپ شىقتى دا: «ال، بالالار، مىنانى ءبىز سويساق سەندەر جەمەيسىڭدەر، سوندىقتان وزدەرىڭ اۋەلى باۋىزداپ بەرىڭدەر»،-دەپ، پىشاقتى ۇستاتتى. مەن قويدى باۋىزدادىم دا پىشاعىن وزىنە بەردىم. الگى كىسى اسىقپاي -ۇسىكپەي قويدى سويىپ، قازاقشالاپ ەتتى جىلىكتەدى ، قازانعا مۇشەلەپ تۇرىپ سالدى. ەت پىسكەنگە دەيىن ءسۇت قاتقان ءشاي ءىشىپ وتىرىپ، ۇلكەن كىسىلەرمەن اڭگىمەگە كىرىستىك. سونداعى ءبىر ۇلكەن كىسىنىڭ ايتقانى:

- ءبىز سەندەرمەن ءبىر حالىقپىز. ءبىر زامانداردا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ساۋدا-ساتتىقپەن وسىندا كەلىپ، جولدا قاراقشىلارعا تونالىپ، ەركەك كىندىكتىڭ ءبارى ءولتىرىلىپ، بىرنەشە ايەل عانا قۇشاعىنداعى بالالارىمەن جاسىرىنىپ، امان قالعان ەكەن.  ءبىز سودان ءوسىپ-ونگەن حالىقپىز. ءبىز دە بۇرىن  گۇران (قۇران) بولعان ەكەن، ونى وقيتىن ادام بولماعان سوڭ، ءار ادام ولگەن سايىن ءبىر بەتىن جىرتىپ، بىرگە جەرلەي بەرگەن. ەڭ سوڭىندا گۇراننىڭ بەتى دە تاۋسىلعان، سودان ءبىز ەش ءدىندى ۇستانباي قالعان ءدىنسىز حالىقپىز. ءبىز اۋەلى « بولعان», كەيىنىرەك «سارى ۇيعىر»، ەڭ سوڭىندا «يگۋ» ۇلتى بولىپ بەكىتىلىپ، قىتايداعى 54 ۇلتتىڭ ءبىرى بولىپ كەلەمىز. قازىر ءوز ءتىلىمىز دە جويىلا باستادى، ءوز جازۋىمىز دا جوق. بالالار تۇگەلدەي قىتاي تىلىندە وقيدى،-دەپ، وزدەرىنىڭ تاعدىرلارىنا كەيىگەن كەسپىر تانىتقان بولاتىن. اس ءىشىپ بولعان سوڭ بارلىعى قوس قولدارىن جايىپ  بەتتەرىن سيپايدى ەكەن. «ونىڭ ماعاناسى نە؟» دەپ سۇراعانىمىز دا:

 – ول جاعىن بىلمەيمىز، اتا-بابالارىمىز وسىلاي ىستەيتىن. بىزگە سولاردان سالت بولىپ قالعان،-دەدى.      

كەشكىسىن تاعى دا ءبىر بايقاعانىمىز، ولار ءبىر ساۋعاندا 150-200 باس قويدى شالما قوساقتاپ قويىپ ساۋادى ەكەن. ۇلكەندەر ءوزارا سويلەسىپ وتىرعاندا، ءىشىنارا سوزدەرىن ءتۇسىنىپ قالاسىڭ. كوبىندە قىتاي ءتىلىن قولدانادى. كيىمدەرى زاڭزۋشا، وڭدەرى سارىلاۋ كەلەدى ەكەن. ءبىز سوندا ءبىر كەش تۇنەپ ەرتەسىنە قاراعاي تيەگەن ماشينانىڭ ۇستىنە وتىرىپ، وقۋ ورنىنا قايتىپ كەلدىك.  بۇل حالىقتىڭ قازىرگى گەوگرافيالىق ورنى - ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى ەكىنشى عاسىردا جازبا تاريحقا تۇسكەن ءۇيسىن ەلى وتىرعان مەكەن. شىعىستان باتىسقا قاراي پاراللەل ەكى تاۋ سوزىلىپ جاتادى، بىرەۋ شي ليان (شۇلەن) تاۋ دا، ەندى بىرەۋى ءسۇردىڭ تاۋ. سول ەكى تاۋدىڭ اراسى جىنىس، ورمان-توعايلى، شالعىنى مول، سۋى ءمولدىر، تابيعاتى اسا كوركەم، تاۋ ەتەگى قىستاۋ-كۇزدەۋ دە، تاۋ ءىشى جازيرالى، جانناتتى جايلاۋ. سولتۇستىگىندە موڭعۇل، وڭتۇستىگىندە زاڭزۋ (تيبەت) اۋدانى بار. اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ شىعىسىندا، 700-800 شاقىرىم قاشىقتىقتا تۇرادى.

كەيىنىرەكتە ءبىزدىڭ اۋىلدان لانجۋ ءمىنزۋ ءشويۋان-ۇلتتىق ينستيتۋتىنە وقۋعا تۇسكەن اقىنبەك دەگەن جىگىت لانجۋدا جۇرگەندە سول يگۋ(بولعان) ۇلتىنان شىققان ءبىر پروفەسسورمەن ۇيىنە بارىپ اڭگىمەلەسكەن ەكەن. سوندا پروفەسسوردىڭ اقىنبەككە:

 – ءبىز ءۇيسىن بولامىز. ەجەلگى ءۇيسىن مەكەنىنە كەيىن قايتا ورالىپپىز. قازىر ۇلكەندەر ەسكى ءتىلدى، اتا تەكتى بۇلىڭعىرلاۋ بولسا دا بىلەدى، ءبىر-اق جاستار قالاعا وقۋ وقىپ كەتتى دە ءداستۇر سالتتان وزگەرىپ، ءتىلدى دە ۇمىتا باستادى. جالپى ءبىز جويىلعان  ۇلتپىز دەۋگە بولادى، ايتەۋىر، قىتاي مەملەكەتى ۇيسىندەر تۋرالى كينو ءتۇسىردى عوي، سول بىزگە كادىمگىدەي مەدەت بولىپ ءجۇر، -دەپتى.     

وسىعان دەيىن ەش ءبىر تاريحشىنىڭ عازيز قولى ارقىلى ەشقانداي حاتقا تۇسپەگەن، نە بولماسا اۋىزەكى ايتىلىپ جۇرەتىن قابات-قابات شەجىرە شەڭبەرىنە كىرمەگەن، وسىناۋ عاجايىپ حالىقتىڭ جەر بەتىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعى جايلى قۇنتتاۋعا ءتيىستى قۇندى دەرەك، ءبىراز ادامدار بايىبىنا بارا الماي بايبالام سالىپ جۇرگەن قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى ەرەسەن ەڭبەگىندە عانا تايعا تاڭبا باسقانداي انىق تا ايقىن كورسەتىلگەن. ناقتىلاي كەتسەك:

«قىتايلار قالماقتاردى اتتى-شاپتى. اياق-قولى كىسەندەۋلى وتەگەنگە تيگەن دە جوق، ءجون سۇراعان دا جوق. قىتايلار ابدەن قالماقتاردى جايلاستىرىپ بولعان سوڭ وتەگەنگە ورالدى. بۇل ارادا قىتاي سۇيرەپ كەلىپ تاستاعان ءبىر بالىقتاعى بالشىقتان سالىنعان ۇيدە بەس اي ءوتىپ كەتتى. التىنشى ايدىڭ ءجۇزى بولعاندا ۇستىنە ءۇش ادام كىردى. بۇدان جاۋاپ سوردى. بۇل ەشتەڭە تۇسىنە المادى. سونان سوڭ مۇنى جونىنە قالدىردى دا، ولار شىعىپ كەتىپ، ارادا ءبىر اپتا وتكەندە تۇلكى تۇماقتى بىرەۋدى ەرتىپ كەلدى. كەلگەن تازا قازاقشا سويلەدى.

– قازاقپىسىڭ ؟ -دەدى.                                                              

– ءيا، قازاقپىن، -دەدىم دەدى وتەگەن ماعان ايتقان اڭگىمەسىندە، ونى كورگەندە، تۋرا اكەمدى كورگەندەي بولدىم. ءوزى دە موسقالداۋ ادام ەكەن.

– وڭكەي قالماقتىڭ اراسىندا ناعىپ قاڭعىپ ءجۇرسىڭ؟

وتەگەن باسىنان وتكەن جاعدايدىڭ ءبارىن ايتادى. قىتايلاردىڭ ءوزى دە اياق-قولى كىسەندەۋلى ادامدى، ايتەۋىر، قالماققا قارسى ادام شىعار دەپ جۇرەدى ەكەن، ونى تاباندا بوساتىپ قويا بەرەدى. تۇلكى تۇماقتى ادام ونى ەرتىپ جونەلەدى. سويتسە، وتەگەندى قىتايدىڭ ىشكەرى جاعىنا اپارعان ەكەن. تۇلكى تۇماقتىنىڭ اتى قازاقشا ەمەس سياقتى– ورحون.

ورحون اۋىلى وتەگەن جاتقان تۇرمەدەن تىم جىراق ەمەس ەكەن. بۇلار كادىمگى قازاق تۇرمىسىندا تۇرادى. تەك تىلدەرى وزگە. وزگە بولعاندا قازاقشا-اق سياقتى، بىراق «بولعان» دەگەن ءسوزدى كوپ قوسا بەرەدى.

– ءبىز ءسارىۇيسىنبىز،-دەدى ورحون،-بىراق اتام زاماندا اتالارىمىز كەلگەن بولعان، سەندەر دىننەن بەزىپ، يسلام ءدىنىن العان بولعان، ءبىز سەندەردەن كۇدەرىمىزدى ءبىرجولا ۇزدىك. ەندى بىزگە ءۇيسىن بولۋ جوق. ءبىز حانزۋ بولىپ بارامىز.

وتەگەن بۇلاردا ءبىر نەشە كۇن بولىپ، تۇرمىستارىن كورەدى. تۇرمىسى قازاقشا، تىلدەرى بۇرالىپ، ۇيعىرشادان قازاققا جاقىن، سول ەكى ورتادا. قازاق دەگەن بۇلاردا ۇعىم جوق. «ءۇيسىنبىز» دەگەن عانا ءسوز بار. ۇلكەنىنىڭ دە، كىشىسىنىڭ دە اتتارىنان قازاققا ۇقسايتىن ات سيرەكتەۋ. كوبى، شاماسى، ءدىن ەرەكشەلىگىنەن بولۋ كەرەك. وتەگەن قالماقشانى وتە جاقسى ءبىلىپ الىپتى. ول جەردەگى سارىۇيسىندەر ەكى مىڭ ءتۇتىن ەكەن. ءسارىۇيسىننىڭ ءوز اتى تۇرگەش ەكەنىن دە، ونىڭ اتاسى بايدىبەك ەكەنىن دە، تۇرگەشتىڭ اكەسى سيرىقتى ەكەنىن دە، ماراۋ بايبىشەنى دە بىلەدى. بۇلار جاقىپتان تارايتىن ءۇش اتا قىرعىش، تۇمسا، شاڭباي، قالشادان تارايتىن توقسابا، جانتوق، سارعازى تۇقىمدارى ەكەن. مۇندا كادىمگى ازىق تۇقىمى – شىعىلدار دا، ازعانتاي قوڭىراتتار--كوكتىڭ ۇلى بار. وتەگەن ارالارىنان نايماننىڭ جايماۋىتتارىن دا كەزدەستىرگەن ەكەن. بىراق ءبىزدىڭ قازاقتىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن كوتەرە المايدى.  «سەندەر دىنننەن بەزگەن بولعان» دەسەدى ولاردىڭ كەز كەلگەنى. ولاردىڭ اراسىندا ەكى ايداي بولىپ، سونان سوڭ باتىس تەرىستىككە بەت تۇزەيدى وتەگەن. كەتەرىندە وتەگەنگە ورحون اقىل ايتقان: «سەن ەندى مىلقاۋ بول، ايتپەسە ءجونىڭدى بىلگەن ۇيعىرلار جولدا قايتادان قالماققا ۇستاپ بەرەدى، ولار ءبىر كىسىنىڭ عۇمىرىنان ءبىر تيىن تاپقاندى ارتىق كورەدى»،-دەگەن(الماتى، «جالىن» باسپاسى. 1993 ج.،243-بەت).

  بۇل جەردە اۋىزەكى اڭگىمە مەن قازىبەك بەكتە باياندالعان باياننىڭ  فورىمىندا ازداپ قانا پارىق   بولعانىمەن، جالپى ماعىناسى بىردەي، شىمىرلاپ تۇرعان شىندىق –  بولعان دەگەن  ەلدىڭ تاپ-تازا قازاقتان ءبولىنىپ قالعاندىعى انىق تا ايقىن كورىنىپ تۇر.

Abai.kz