ويراتتار

ءوز ۋاقىتىندا، ورتالىق ازيا ەلدەرىن شاپقىنشىلىققا ۇشىراتىپ، قيلى زامانعا تۇسىرگەن، ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان كەزدە، كۇندەي كۇركىرەگەن جوڭعار يمپەرياسىنىڭ كوشپەندىلەرى كەيىننەن قىتايدان قىرعىن تاۋىپ، اۋپىرىمدەپ امان قالعان قالدىقتارى التاي تاۋىنا بارىپ پانالاپ، سول ارادا ورنىعىپ قالادى.

ۇزاق عاسىرلار كولەمىندە ورىستار بۇلاردى «التاي تاتارلارى» دەپ اتاپ كەلگەن. التايلىقتار (ويراتتار) حاكاس پەن قىرعىز ءتىلىنىڭ ارالىق تىلىنە ۇقسايتىن، تۇركى ەلدەرىنىڭ قاتارىنا كىرەدى. (جالپى، رەسەي فەدەراتسياسىنداعى تۇركىلەرگە: تاتار مەن باشقۇرت، سونداي-اق ياكۋتپەن بىرگە التاي دەپ اتالاتىن  ويراتتار مەن حاكاستار دا كىرەدى.) قازىرگى قاسىمىزداعى قىرعىزدار دا، كەزىندە دۇنيەگە دۇربەلەڭ سالعان ويراتتار دا، سونىمەن قاتار، حاكاس جۇرتى دا ءوز زامانىندا ەنەساي (ەنيسەي) بويىن قاتار جايلاعان قاناتتاس ەلدەر دەۋگە بولادى. وسى ارادا مىنانى ەسكەرتە كەتەيىك: قازىرگى رەسەيلىك كەيبىر عالىمدار قىرعىزداردى، ويرات حاندىعىنا باعىنىشتى ەل بولعان سوڭ، سوناۋ ەنيسەي بويىنان الاتاۋ ماڭايىنا الدىنا سالىپ، قۇلشا ايداپ كەلگەن ويرات تايپالارى دەيدى. (گەننادي كورنەەۆ - ديرەكتور تسەنترا پو رازۆيتيۋ كالمىكسكوگو يازىكا).

تاعى ايتارىمىز، قىرعىز بەن ويرات كوشپەندىلەرى، سوناۋ XIII عاسىردىڭ باسىنان، قازىرگى تۋۆا (تۋبا) اۋماعىنان بەرى جىلجىعاندار. ياعني ايتقاندا، كەلىمسەكتەر دەۋگە بولادى. مۇنداعى جەرگىلىكتى تايپالاردى  ىعىستىرىپ شىعارىپ، الاتاۋدىڭ ەكى بەتىنە جايلا قونىپ، وزدەرىنە تۇراقتى قوڭىس ەتەدى. ءتىپتى، قازاقتارمەن شەكارالاس ۇيعىرلاردىڭ ءوزى دە، كەزىندە وسى ىرگەسىنە كوشىپ كەلگەن ەنەساي قىرعىزدارىنان كۇيرەي جەڭىلىپ، (ۇيعىر قاعاناتى) اقتابان شۇبىرىندىعا ۇشىراپ، جان ساۋعالاپ، قازىرگى شىڭجان اۋماعىنا كوشىپ كەلگەندەر. ەندى، مىنە، كەزىندە  سول ۇيعىرلاردى تاستالقان قىلىپ، الىستاعى قيىرعا تەنتىرەتىپ جىبەرگەن، قىرعىز  رۋلارى، ويراتتاردىڭ كۇش-قۋاتىنا باعىنىپ، سولاردىڭ ايداۋىمەن وسى الاتاۋ بوكتەرىنە كەلىپ، مەكەن ەتە باستايدى. سونداي-اق جوڭعار حاندىعىنىڭ كۇشەيۋىنە، قاناتىن كەڭگە جايۋىنا جانە كەيىننەن الەمگە ايگىلى جوڭعار - قالماق يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن سالۋعا كوپ كومەگىن تيگىزەدى.

ءسويتىپ، جوڭعار حاندىعىنا توپتاسقان: ويراتتار، دۇربىتتەر، حوشوۋىتتار، شوروستار، تورعاۋىتتار، سونداي-اق، قاسىنداعى  قىرعىز رۋلارىنىڭ اسكەري كومەگىمەن، ۇلانعاسىر اۋماقتى جاۋلاپ الىپ، تاريحتا جوڭعار حاندىعى اتالعان يمپەريانىڭ نەگىزىن قالايدى. وسى تەمىردەي تارتىپكە باعىنعان، وراسان كۇش-قۋاتقا يە، الىپ قاعانات، ارتىنان تۇتاس ورتالىق ازيا ەلدەرىن جاۋلاپ الادى. رەسەيلىك عالىمداردىڭ ايتۋى بويىنشا، ورتالىق ازيا حالىقتارى سول داۋىردە ويرات تىلىندە ءىس جۇرگىزىپ، وزگە مەملەكەتتەرمەن وسى تىلدە قارىم-قاتىناس جاساعان، - دەيدى. وزدەرىن وسىرە دارىپتەگەن-اۋ.

دەگەنمەن، بۇلاردىڭ ۇنەمى شاپقىنشىلىعى مەن توناۋىنان مازاسى  كەتكەن، قىتايدىڭ تسين ديناستياسى جوڭعار حاندىعىنا ويلاماعان تۇستان ءبىر رەتكى جويقىن جورىعىمەن (قىتايلىق گەنەرال پۋ دەنىڭ ارمياسىنان), بۇل حاندىقتى تۇبەگەيلى قۇلاتىپ، وراسان زور قىرعىنعا ۇشىراتادى. 

رەسەيلىك قالماق عالىمدارى، وزدەرىنىڭ جازعان جۇمىستارىندا، - قالماقتاردىڭ قاي تايپاسى، كەزىندە، قازىرگى قازاق جەرىنىڭ قاي تۇسىن  مەكەندەگەنىن ارنايى كورسەتىپتى. مىسالى: ءدۇربىت – زايسان باتىر، قازىرگى شىعىس قازاقستان اۋماعىن، ياعني، زايسان (قازاقشا جايساڭ), گۇرشىم دالاسىن (كۇرشىم), سونىمەن قاتار، ويرات تايپالارى قاسكەلەڭ، شامالعان، بورالداي، شونجى، كەگەن، سارقان وڭىرلەرىن، حوشوۋىتتار، شوروستار - قىرعىز ەلىندەگى ءتۇپ جاعالاۋلارى مەن ىستىق كولدىڭ  وڭتۇستىك جاعىن مەكەندەگەن ەكەن جانە وسى شوروستاردىڭ ءبىرازى  شاۋىشەك، ءۇرىمشى جاعىندا تىرشىلىك كەشكەن كورىنەدى.

ەگەر، جوڭعار حاندىعىنا بايلانىستى، سول تۇستا تاريحقا ەنگەن «قالماق» سوزىنە كەلەتىن بولساق، «قالماق» ءسوزى، «تاتار»، «موڭعول» دەگەن ءسوز سەكىلدى، جالپىلاما اتاۋ عانا. 

1640 جىلى جوڭعارلار، ياعني، ويراتتار «دالالىق جارعى» دەگەن اتپەن اسكەري جانە ازاماتتىق زاڭدار جيناعىن شىعارادى.

وتىرىك پە، شىن با، قازاقتار «جەتى جارعىنى» بىزدەن كوشىرىپ العان،-  دەيدى قالماق عالىمدارى. ارينە، بۇعان سەنبەيمىز. ولار، اسىرا كورسەتكەن.

تاريحي ەڭبەكتەرگە ۇڭىلگەنىمىزدە، سول كەزدەگى جوڭعار حاندىعىنىڭ ساربازدارىنىڭ سانى ءجۇز مىڭنان اسىپ جىعىلادى ەكەن. ولاردىڭ الپىس مىڭ جاۋىنگەرى قوڭتايشىنىڭ تۇراقتى اسكەرى بولعان.

جوڭعار حاندىعى ەلىنىڭ رۋحاني بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋدە تيبەت لامالارى دا ەلەۋلى ءرول اتقاردى.

الايدا، ويراتتار قۇرعان جوڭعار حاندىعىن قويا تۇرىپ، ءبىز، ءارى قاراي قازىرگى التايلىقتار دەپ اتالعان ويرات ەلىنە ورالايىق.

XVIII – XIX عاسىردا رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىق ەزگىسىندە بولادى. توڭكەرىس كەزىندە، ياعني، 1922 جىلدارى رەسەي قۇرامىنداعى ويرات اۆتونوميالىق وبلىسى بولىپ قۇرىلادى. دەگەنمەن، 1948 جىلى بۇلار، رەسەي قۇرامىنداعى تاۋلى التاي اۆتونوميالىق وبلىسى دەپ اتالىپ، وزگەرتىلەدى. 1990 جىلى تاۋلى التاي اۆتونومياسى ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ،  رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى التاي رەسپۋبليكاسى بولىپ قۇرىلادى.

ويرات – التايلىقتاردىڭ ءداستۇرلى كاسىبى: مال باعۋ، ەگىن سالۋ، سونداي-اق ۇستالىقپەن اينالىسادى جانە سىرماق باسۋ، الاشا، كىلەم توقۋ، تەرى يلەۋ، زەرلەۋ بۇلاردىڭ اتا كاسىبىنىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. التايلىقتاردىڭ كونەدەن كەلە جاتقان باي اۋىز ادەبيەتى بار. ونى جىرلاۋشىلاردى قايشى دەپ اتايدى. وسى اۋىز ادەبيەتىنىڭ نۇسقالارى XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قاعاز بەتىنە تۇسىرىلە باستادى. كەيىنگى جىلدارى وسى ەلدىڭ  ەپوس ۇلگىلەرىنىڭ جەتى تومى – «التاي باتىرلارى» جارىق كوردى. سوناۋ، وتكەن عاسىردىڭ 1922 جىلىنان  باستاپ ويرات تىلىندە «التايدىڭ چولمونى» (قازاقشالاعاندا «التاي شولپانى») گازەتى شىعىپ كەلەدى.

التاي رەسپۋبليكاسى رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى ۇلتتىق – مەملەكەتتىك قۇرىلىم. جوعارى زاڭ شىعارۋشى ورگانى – ءال (ەل) قۇرىلتاي, ول ءتورت جىل مەرزىمگە سايلاناتىن جيىرما جەتى دەپۋتاتتان تۇرادى. جوعارى اتقارۋشى ورگانى – ۇكىمەت, ونى توراعا باسقارادى.  ورتالىعى  تاۋلى التاي قالاسى. رەسپۋبليكا اۋماعى – 92902 شاقىرىم. حالقى – 201,6 مىڭ ادامنان تۇرادى. رەسمي تىلدەرى – ورىس، قازاق،  جانە ويرات تىلدەرى. رەسپۋبليكانىڭ 31% پايىزى ويراتتار، 62% پايىزى ورىستار، وزگەلەرى قازاقتار. رەسپۋبليكا ون اۋداننان تۇرادى.

سونىمەن، سوناۋ ءبىر عاسىرلاردا جوڭعار حاندىعى دەپ اتالعان اۋقىمدى يمپەريانىڭ نەگىزىن قۇرعان جانە ونىڭ العا قاراي ءوسىپ، دامۋىنا مۇمكىندىگىنشە تەر توگىپ، ەڭبەك سىڭىرگەن، سونداي-اق يمپەريانى ءبىراز ۋاقىت كۇندەي كۇركىرەپ ۇستاپ تۇرعان، زامانىندا داقپىرتى الىسقا كەتكەن ازۋلى ويرات تايپاسىنىڭ،  كەزىندە قىتايدىڭ قىرعىنىنان امان قالعان، كىشىگىرىم بولىگى وسى – التايلىق تۇركىلەر. بۇلار تۇركى تىلىندە ءوسىپ-ءونىپ، تىرشىلىك كەشىپ جاتقان ەلدىڭ ءبىرى.

ويرات - التايلىقتاردىڭ جالپى سەنىمى ء(دىنى) شاماندىق بولعانىمەن، كەيىننەن ورىستاردىڭ بوداندىعىنا تۇسكەن سوڭ، بۇلاردى كۇشپەن حريستيان دىنىنە ەنگىزەدى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz