قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆ (قر وما) قورلارىندا عىلىمي-تەحنيكالىق ساراپتامادان ءوتىپ، تىزىمدەمەلەر جاسالىنىپ، مەملەكەتتىك ساقتاۋعا الىنىپ جاتقان حالقىمىزدىڭ مول مۇراسى، قىمبات قازىناسىنىڭ ءبىر بولىگى – بۇل جەكە تەكتىك قۇجاتتار.

(جازۋشى جانات احماديەۆ. 2003ج.قر وما، 2310 قور، 1 ءتىز.، 148-ءىس)

جەكە تەكتىك قۇجاتتار: ادەبيەت، ونەر، اقىن-جازۋشىلار، قوعام مەن مەملەكەت قايراتكەرلەرى، عىلىم مەن حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق سالالارىندا ەرەكشە ەڭبەگىمەن تانىلعان تۇلعالاردىڭ ءومىر جولدارىن بەينەلەيتىن قۇجاتتار.

وسىنداي ەلىمىزگە تانىمال تۇلعالاردىڭ ءبىرى - جانات احماديەۆ. ول - كورنەكتى جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، الماتى وبلىسى جانە جامبىل اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى.

ج. احماديەۆ 1986-1996 جىلدارى كىشى جانە اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ، قىزمەت اتقارعان ورتالىق ارحيۆىمىزدە جەكە قورى ساقتالۋدا. 1958 – 2005 جىلدار ارالىعىن قامتيتىن 400 - دەن استام قور قۇجاتتارى بار. تىزىمدەمەلەرگە ەنگەن قۇجاتتاردىڭ باسىم بولىگى شىعارماشىلىق قۇجاتتارىنان جانە قور يەسىنىڭ ءارتۇرلى كەزدەسۋلەردە قالامگەرلەرمەن، تۋىستارىمەن تۇسكەن فوتوسۋرەتتەرىنەن تۇرادى. مازمۇن، ماعىناسىنا قاراي: «شىعارماشىلىق»، «ومىرباياندىق»، «حاتتار»، «ول تۋرالى قۇجاتتارى»، «جيناق قۇجاتتارى»، «فوتوسۋرەتتەر»،- دەپ جەكە بولىمشەلەرگە توپتاستىرىلعان. اتالعان بولىمشەلەر ىشىندەگى «ومىرباياندىق» قۇجاتتارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ول كىسى تۋرالى قىسقاشا توقتالا كەتسەك.

(جازۋشى جانات احمادي جانە ەستەۋ نۇسىپبەك. 1986 ج. ەسىك قالاسى، قر وما، 2310 قور، 1 ءتىز.، 148-ءىس)

«جانات احماديەۆ - 1943 جىلى 15 قازاندا، شىعىس تۇركىستان ولكەسى، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ، قورعاس اۋدانىنا قاراستى مازى اڭعارىندا، كوشپەلى قازاق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول 1957 جىلى 7-ءشى سىنىپتى اياقتاعاننان كەيىن، قۇلجا قالاسىنداعى مالشارۋاشىلىق دارىگەرلىك تەحنيكۋمىنا وقۋعا ءتۇسىپ، ونى 1961 جىلى بىتىرگەن. 1962 جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان اتامەكەنى قازاقستانعا ورالىپ، تالدىقورعان وبلىسى، قاپال اۋدانىنىڭ «پلاميا رەۆوليۋتسي» كولحوزىندا 1969 جىلعا دەيىن كىشى اعا مالدارىگەرلىك قىزمەت اتقارادى.

جانات احماديەۆتىڭ 1972-1986 جىلدار ارالىقتاعى ون ءتورت جىل ۋاقىتى قىزىلوردا وبلىسى، جاڭاقورعان اۋدانىنىڭ «كەلىن-توبە» كەڭشارىندا وتكەن. كەشكى مەكتەپتىڭ 11 جىلدىعىن، 1974 جىلى كەلىن-توبە كەڭشارىنىڭ ورتا مەكتەبىندە بىتىرەدى» [1].

كورنەكتى جازۋشى ج. احماديەۆتىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايانى: «جازۋشى» باسپاسىنان «دۇربەلەڭ» رومانى جارىق كورگەننەن باستالادى دەسەك تە بولادى.

1987 جىلعى 21 ءساۋىر ايىندا وتكەن №8 حاتتاما بويىنشا پروزا كەڭەسىنىڭ كەزەكتى جينالىسىندا ج. احماديەۆتىڭ «دۇربەلەڭ» اتتى رومانىنىڭ قولجازباسىن تالقىلاۋ بارىسىندا تاريحشى، جازۋشى، قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىن زەرتتەۋشى عالىم مۇحتار ماعاۋين: «ءبىزدىڭ انىقتاپ بەرەتىنىمىز قولجازبانىڭ كوركەمدىك ساپاسى عوي. ال، باسپا جوسپارىنا ەنە مە، جوق پا، ونى ينستانتسيا شەشە جاتار. «دۇربەلەڭ» مىنا تۇرىسىندا ءتاپ-ءتاۋىر دۇنيە. ءتىلى بار، بوياۋى بار. كومپوزيتسياسىندا ارتىق اۋىستار كەزدەسەتىن سەكىلدى. قولىنا قالام العان جاس اۆتوردىڭ بىردەن ءتاۋىر رومان جازىپ كەتۋى سيرەك. حالىق ورتاسىنان شىققان اۆتور، حالىق ءتىلىن بويىنا مول سىڭىرگەن. جولداستار سوزىندە قولجازبانىڭ كەمشىلىگىنە توقتالا قويمايدى، تاقىرىپ تۋرالى ايتىپ كەتتى. جالپى باتا سەكىلدى سوزدەر ايتىلدى. توقەتەرى ادەبيەتكە جاڭا ءبىر ەسىم كەلدى دەپ قۋانا ايتامىز. جاس اۆتوردىڭ قولجازباسىن قايتا ءبىر قاراسىن. ءبىز كەلەشەكتە باسۋعا بولادى دەپ قاۋلى قابىلدايىق»،- دەپ پىكىر ايتقان [2].

1990 جىلى جازۋشى باسپاسىنان اۆتوردىڭ «دۇربەلەڭ» رومانىنان كەيىن، 1997 جىلى وسى تاريحي رومان-ديولوگيانىڭ ەكىنشى كىتابى «شىرعالاڭ» رومانى جارىق كورگەن. 2000 جىلى «قاينار» باسپاسىنان «جۇرەك قارتايسا اجال اڭدۋ سالادى» اتتى ەتنوگرافيالىق اڭگىمەلەر جيناعى باسىلىپ شىقتى. 2001 جىلى «ولكە» باسپاسىنان «زار-زارۋقا» دەگەن اتپەن حيكايات، اڭگىمەلەر جيناعى جارىق كوردى. ال 2003 جىلى «قازاقپارات» باسپاسىنان تاقىرىپتىق جوسپارىندا تۇرعان «ەسەنگەلدى بي» اتتى رومانى باسىلىپ شىققان.

(جانات احمادي جانە اقىن-جازۋشىلار قۋات قايرانباەۆ، توقتاسىن سۇگىربەكوۆ. 2003ج. قر وما، 2310 قور، 1 ءتىز.، 148-ءىس)

ج. احماديەۆتىڭ باستى ەرەكشەلىگى –  شىعارمالارىندا قازىنالى قازاق ءتىلىنىڭ اعىل دا تەگىل تاسقىنداپ جاتقان جانە قازاقتىڭ كونە تۇرمىسىنا قاتىستى سالت-ءداستۇر، ءجون-جورالعى، ادەت-عۇرىپ، ويىن-ساۋىق، شەشەندىك ونەر، بيلەر ايتىسى ءتارىزدى سان قيلى ەتنوگرافيالىق جادىگەرلىكتەردىڭ تولاسسىز توعىتىلىپ جاتاتىندىعى.

ج. احماديەۆتىڭ جەكە قور قۇجاتتارىنىڭ ىشىندە، وسىدان 20 جىل بۇرىن 60 جاسقا تولعان مەرەيتويىندا ايتىسكەر-اقىن قايرات قۇلمۇحامەت اقىننىڭ «تويىڭىز تويعا ۇلاسسىن» اتتى مىنانداي جىر جولدارى دا بار:

كەلدىك ءبىز مەرەي تويعا قادام باسىپ،
مۇراتقا جەتكىزەدى ادال كاسىپ.
ارمىسىڭ، تويعا كەلگەن تۋىستارىم،
الايىن الدىمەنەن امانداسىپ.
وستىك ءبىز بابالاردان مۇرا تىلەپ،
مۇراسىن سول بابانىڭ ۇناتىپ ەك.
جانكۇيەر بولىپ كەلگەن جازۋشىعا-
تۋىستار بارشاڭىزعا راقمەت!
الپىسقا جانات اعا، كەلدىڭىز بە،
ەڭبەكتەن ەلگە جەمىس بەردىڭىز بە؟..
سەركەدەي توي باستاعان الدىمىزدا
ءجۇرىڭىز اقىلشى بوپ ەندى بىزگە.
مۇندايدا ەسكە الامىز وتكەندى ءبىز،
ءبىر مەزگىل تار شەڭبەردە شەكتەلدىڭىز!..
«دۇربەلەڭ»، «شىرعالاڭدى» باستاپ كەشىپ،
ءومىردىڭ وتكەلەگىن كوپ كوردىڭىز.
ەل-جۇرتىن جانات اعام جيدى بۇگىن،
ءبىز سونىڭ استىندامىز بىلىگىنىڭ.
روزا جەڭگەمىزبەن ۇزاق جاساپ،
كورىڭىز پەرزەنتتەردىڭ يگىلىگىن.
سەزدىڭىز جۇرەگىڭنىڭ اۋىرعانىن،
سەندىڭىز كورگەن جەردە اۋىل بارىن.
كوتەرەر جۇگىڭىزدىڭ اۋىر جاعىن،
ءدىناسىل، ءدىنيسلام باۋىرلارىم.
جانات اعام قاجىماس نار سەكىلدى،
قالامى وزىمەنەن بار سەكىلدى.
قازاقتىڭ تىلدىك قورى، سوزدىك قورى،
بۇل جانات اعامىزدا بار سەكىلدى.
جەتپىستە الپىسىڭدى ساعىنارسىڭ،
«ەل» دەگەن ازاماتتىڭ باعى جانسىن.
ءىنىڭنىڭ ىزگى تىلەك-ءىلتيپاتىن،
قادىرلى جازۋشى اعام قابىل السىن.
بىلەمىن جانات اعا، جايىڭدى انىق،
ەل بولىپ باستان جاقتى ايىرمادى.
سامولەت سىيلايىن دەپ ءجۇز جاسىڭا،
مەن سوعان ءجۇرمىن، اعا، دايىندالىپ [3].

15.10. 2003 ج.

ءومىرىنىڭ ءبىراز جىلىن قيىندىقتا وتكىزگەن تاعدىرى سان قيلى قالامگەر ءتىرى بولعاندا، بيىل 80 جاسقا تولاتىن ەدى...

پايدالانعان دەرەكتەر ءتىزىمى

1. قر وما، 2310 قور، 1 ءتىز.، 120-ءىس. 1-2 پپ.
2. قر وما، 2310 قور، 1 ءتىز.، 110- ءىس. 6-پ.
3. قر وما، 2310 قور، 2 ءتىز.، 234-ءىس. 1-پ.
4. قر وما، 2310 قور، 1 ءتىز.، 148-ءىس. 1-2 پپ.

عاليا مەڭلىباەۆا،

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ قىزمەتكەرى

Abai.kz