ءار ەلدە ءدىن بەلگىلى ءبىر وزىندىك ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يەلىك ەتەدى. ءبىزدىڭ الاش جۇرتى ەرتەدەن باستاپ وركەنيەتتەردىڭ توعىسقان جەرى بولىپ تابىلادى دەسەم ارتىق ايتقانىم ەمەس. وتاندىق ارحەولوگ عالىمدارىمىزدىڭ جۇرگىزگەن قازبا جۇمىستارىنا زەر سالار بولساق. قازىرگى ءبىز تۇرىپ جاتقان ايماقتاردان بۋدديزم، زورواستريزم جانە ەرتە حريستياندىقتىڭ ءبىر بۇتاعى بولىپ سانالاتىن نەستوريان دىندەرىنىڭ بابالارىمىز اراسىندا تاراعاندىعىنا كوز جەتكىزەمىز. جالپى ەجەلگى اتا-بابالارىمىز ءتاڭىر مەن ۇمايعا تابىنىپ، ومىرلىك كۇشتى قۇت دەپ تانىپ، ءوز اتالارىنىڭ ارۋاعىنا زيارت ەتىپ كەلگەندىگىن اڭعارامىز. قازاقتاردىڭ يسلامعا دەيىنگى نانىم-سەنىمدەرىن كەي جاعدايدا يسلام ءدىنى دە مويىنداعانىن بىلەمىز.

يسلامداعى ەڭ تولەرانتتى مەكتەپ حانافيت مازحابى عانا قازاق اراسىنا تۇراقتادى. بىزدەگى سياقتى يسلام تۇركياعا، افريكاعا، بالقانعا ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى، جەر جاعدايى مەن ءومىر ءسۇرۋ قالىبىن ەسكەرە وتىرىپ تارادى. سونىمەن يسلام قاي جەردە تاراماسىن ول جەرگىلىكتى ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يەلىك ەتىپ، سول ۇلتتىڭ ەتنيكالىق ءبىر قۇرامداس بولىگى مەن ازاماتتىق بىرەگەيلىگىنە اينالدى.

جالپى يسلام مەن ءداستۇر ءبىر-ءبىرىن جوققا شىعارمايدى. وتاندىق ءدىنتانۋشى ەلنار بەرىكباەۆ وسى ورايدا: «ءدىن مەن ۇلتتىق مادەنيەت ءبىر-بىرىمەن قابىسىپ كەتۋى شارتتى ەمەس، ۇلتتىق ءداستۇر ءدىني دوگماتتاردى مانسۇقتاماۋى كەرەك. ال، ءدىني دوگماتتار ۇلتتىق داستۇرگە كەرەعار بولماۋعا ءتيىس. قازاق جەرىندەگى قالىپتاسقان يسلامنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى جەرگىلىكتى ءداستۇر جانە مادەنيەتپەن قابىسىپ كەتكەندىگىندە»، - دەگەن سوزىنە ءوز باسىم قوسىلام.

بىزگە كەرەگى، ارينە جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان جاستارىمىزعا كەرەگى ءدىني فاناتيزم ەمەس، كەرىسىنشە ءبىر اللاعا دەگەن نىق سەنىم. دالا توسىندە ۇلتىمىز قابىلعان يسلامنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى ءدىني فاناتيزمگە بوي الدىرۋىنان تانىلادى. وسى ءدىني فاناتيزمنەن قازاقي ورتاداعى ادالىق ءدال قازىر 18 كونفەسسيانىڭ مامىراجاي تىرشىلىك كەشۋىنەن-اق تانىۋىمىزعا بولادى. كونفەسسيا جانە ۇلتارالىق تاتۋلىقتى ساقتاۋدا ءدىن يەلەرى دە، بيلىك تە كوپ جۇمىستار ىستەدى دەسەك، بۇل ايتقانىمىزدىڭ ءبارى اقيقاتتان الىس كەتكەندىك ەمەس دەر ەدىم. ءداستۇر مەن ءدىن قازاق اراسىندا بىتە قايناسقان. وعان دالەل ەلىمىزدەگى مۇسىلمان ءدىنىن ۇستاناتىن قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى حيدجابقا قاتىستى ءوز قارسىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتقانى ناقتى دالەل بولادى.

حيدجاب – قازاقستاندا ءداستۇرلى كيىم ەمەس. سوڭعى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە قازاق قىزدارى مەن ايەلدەرى وسى كيىمدى كيۋ كەرەك پە دەگەن ساۋال ورىس جانە قازاق ءتىلدى باق باستى تاقىرىپتارىنىڭ بىرىنە اينالدى. وعان ءدىن يەلەرى دە، ءدىنتانۋشى عالىمدار دا ءبىراۋىزدان حيدجاب ەشقاشان قازاق ايەلدەرىنىڭ ءداستۇرلى كيىمى بولعان ەمەس دەگەن جاۋاپ بەردى. يسلامداعى ءتورت مازحابتا ايەلدەر قاۋىمىنىڭ اسىرەسە، تۇرمىس قۇرعاندارىنىڭ بەلگىلى ءبىر دەنە بولىگىن سىرت كوزدەن تاسالاۋ ءۇشىن جاۋىپ ءجۇرۋى ءسوز بولادى. قازاقتا بۇل «حيدجاب» ەمەس، «كيمەشەك» دەپ اتالادى. كسرو داۋىرىندە «كيمەشەك» كيۋ داستۇرىمىزدەن ايىرىلىپ قالدىق. ونى تەك قازىر بەلگىلى ءبىر مادەني ءىس-شارالاردا اجەلەر عانا كيەتىن ادەت قالىپتاستى.

كسرو تۇمشالاعان تەمىر شىمىلدىق كەلمەسكە كەتكەن سوڭ، دىنگە دەن قويعان باۋىرلارىمىز اراب ەلدەرىندە وقىپ، ءدىني ءبىلىم الا باستادى. جانە ولار وزدەرىمەن بىرگە سول ەلدىڭ ءدىني ۇستانىمدارىن اكەپ، جۇرگەن تۇرعان جەرلەرىنە تاراتا باستاعاندا قازاق قوعامى ءبىراز توسىرقاپ قالعانى جاسىرىن ەمەس. كەيبىر قىزىل بەلسەندىلەر 1990 جىلداردىڭ ورتاسىندا قىزدار تاققان ورامالمەن كۇرەسىپ، كەيبىر جەرلەردە ورامال تاققان قىزداردى مەكتەپكە كىرگىزبەۋ ورىن العانى دا جاسىرىن ەمەس. تاريحي ءدىني كيىم مەن ادەتتەگى كيىم اراسىنداعى ايىرماعا قاتىستى قازاق تاريحشىلارى مەن مادەنيەتتانۋشىلارى ءوز ويلارى مەن پىكىرلەرىمەن بولىسكەن تاماشا ماقالالار جاريالانىپ جۇرتتىڭ كوڭىلى ورنىنا ءتۇستى.

قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە «يسلام جانە كيىم» تاقىرىبىنا تەلەحابارلار ءتۇسىرلىپ، ەلىمىزگە بەلگىلى ءدىن جانە زيالى قاۋىم وكىلدەرى ءوز پىكىرلەرىن ورتاعا سالىپ، ءوز ويلارىمەن ءبولىستى. اراب ەلدەرىنەن بىزگە جەتىپ جاقتان اقپاراتتار كوبىنە شىندىق ەمەس، كەيبىردە جالعاندىقتىڭ جەلى ەستىپ، جاستاردى سوڭىنا ەرتىپ جەلىكتىرەتىنى جاسىرىن دا ەمەس. يسلامنىڭ تاراۋىن ءدىن تاريحىندا بەيبىت جولمەن جانە سوعىسپەن تارالعانىنان بەك جاقسى بىلەمىز. قازاق تاريحىندا يسلام بەيبىت جولمەن تارادى جانە ارۋاقتى كۇرمەت تۇتاتىن نانىم-سەنىمىمىزبەن، جەتىسىن بەرۋ، قىرقىن بەرۋ ءھام جىلدىق اسىن بەرۋ سىندى داستۇرىمىزبەن بىتەقايناسىپ كەتتى.  بابالارىمىز الەم مۇسىلماندارىنىڭ 80% ۇستاناتىن حانافيزم ءجون دەپ تانىپ، ماڭگىگە يسلام ءدىنىن قابىلدادى. ەلىمىز ەگەمەندىك العاندا اتەيستىك قوعامدا تۋىپ وسكەن كەيبىر قانداستارىمىز ءوز قاعىنان جەرىپ، وزگە ءدىني اعىمداردىڭ سوڭىنا كەتىپ، باسقا ءدىندى قابىلداي باستادى.

ءداستۇرلى ەمەس دىندەر قازاق جەرىن باستى. ءتىپتى «2020 جىلى قازاقستان 80% حريستيان ەلىنە اينالادى» دەگەن پىكىرلەر ەل اراسىنا جايىلىپ، جۇرتتىڭ ساناسىن ءدۇر سىلكىندىرگەنى دە جاسىرىپ جاباتىن فاكتى ەمەس. ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا وتكەن تاريحىمىز. قازاقتىڭ قايناعان ورتاسىنداعى ەلدى مەكەندەردىڭ بارىندەگى قازاق وتباسىلارىنا ءتاۋرات تاراتىلعان كەزدەردى دە جاقسى بىلەمىز. كوشەدە الدىڭدى كەسكەستەگەن حريستياندىق ءدىني اعىم يەلەرى دە قولىمىزعا كىتاپتارىن تىقپالاعان وتپەلى كەزەڭدى دىنىمىزگە داق تۇسىرمەي باستان كەشتىك. ءداستۇرلى يسلام قازاقپەن قايتا قاۋىشىپ، مارقۇمدارعا ارناپ جايىلعان داستارحانىمىزدان اراق الاستاتىلدى. ورازا مەن ناماز زيالى قاۋىم مەن جاستارىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءومىر سالتىنا اينالدى.

بىراق اتەيستىك تاربيەدەن ۇلتتىق ارىلۋى اتا-بابا دىنىمەن تابىسۋى جەڭىل وتكەن جوق. بىرەۋلەر – تاڭىرشىلەر اتانسا، ەندى بىرەۋلەر اتاپ ايتساق، «پاراسات مايدانى» باعدارلاماسىنىڭ جۇرگىزۋشىسى دارحان ابىدىك «مەن اتەيستپىن» دەپ جارسالۋشىلىق ورىن الدى. كەيبىر ونەرپازدارىمىز ارابتىڭ ءدىني داستۇرىنەن جۇبانىش ىزدەدى. بىراق ۇلتىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى ءداستۇرلى قازاق يسلامىنا ادال بولىپ قالا بەردى. بۇل ءبىزدىڭ كەڭەستىك دىنسىزدەنۋ ءداۋىرىن ارتقا تاستاعان وتپەلى كەزەڭدەگى شىنايى تاريحىمىز. بۇل تۋراسىندا تەك تاريحشىلار عانا ەمەس، ءدىنتانۋشىلاردا تەرەڭىرەك زەرتتەپ جازاتىن بولادى. مەنىكى ءوز كوزىمەن كورگەن سول تاريحي داۋىردەگى وقيعالاردى قالام ۇشىنا ىلىكتىرىپ، جاماعاتتى باستان كەشكەن داۋىرىمىزبەن تانىس ەتۋ. سوندىقتان ءدىن تاريحىن ۇلتتان ەش بولۋگە بولايدى. قازاق بار جەردە تاريح بار. تاريح بار جەردە ءدىن بار. بۇل ەكەۋى ءداستۇر سياقتى ءبىرىن-ءبىرى جوققا شىعارمايدى. قازاقتىڭ ارۋاققا سەنۋى ۇرپاق جالعاستىعى ول شەجىرەمىزدە دە كورىنىس تاپقان.

پاتشالىق رەسەي قازاقتىڭ كەيبىر ىشكى ىسىنە ارالاسپاي، شاريعات جولىمەن بيلىك جۇرگىزۋىنە مۇمكىندىك بەرگەنىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز. ال، كسرو كەزىندە جاستارىمىزعا ءدىني جولمەن نەكە قيۋعا، قاجىلىققا بارۋعا تىيىم سالىندى دەسە دە بولادى. دىنگە سەنۋشىلەرگە مەشىت سالعىزباعان فاكتىلەر ورىن العاندىعى قازىرگى دىنمەن بەسىكتە تەربەلىپ وسكەن ۇرپاققا ءبىر ءتۇرلى كورىنۋى دە مۇمكىن. ءيا، ءدال قازىر قازاقستان زايىرلى مەملەكەت بولىپ تابىلادى. يران مەن كەيبىر اراب ەلدەرى سياقتى تەوكراتتىق مەملەكەت ەمەسپىز. ويتكەنى، تاۋەلسىز ەلىمىز ءدىني شارتتاردى ەمەس، زاڭنىڭ ۇستەمدىك قۇرۋىن مويىندايدى. مەملەكەت پەن ءدىن ءبىر-بىرىنەن بولىنگەن.

الىسقا بارماي كورشى وزبەكتىڭ رۋ تاراتپايتىن بولىگى، ءبىز سياقتى رۋعا بولىنەتىن تۇركىمەندەر دە، ءتىپتى ناعىز ارابتاردىڭ وزدەرى دە اعايىندى ادامداردىڭ بالالارىنىڭ ءبىر-بىرمەن ۇيلەنۋىنە قارسىلىق جاسامايدى. قازاقتار ءدىني نانىم-سەنىمدەرىمەن قاراما-قايشى كەلمەيتىن ءتول ءداستۇرىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، جەتى اتاعا دەيىن قىز الماۋ ءداستۇرىن ساقتاپ قالدى.

بۇگىنگى تاڭدا يسلام تاريحىنان حابارى جوق جاندار «قازاقستانداعى يسلام قاتە»، ەڭ تازا يسلام اراب ەلدەرىندە دەگەن پىكىردىڭ شىرماۋىنا ءىلىنىپ قالاتىنى وكىنىشتى.  شىنمەن سولاي ما؟ جوق ولاي ەمەس دەپ ءدىنتانۋشىلارىمىز بۇنداي پىكىردى ۇستانۋشىلاردىڭ تالايىن ءوز رايىنان قايتاردى. مۇسىلماندىقتى قابىلداۋ قازاقتىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىسىنا الدەبىر تۇبەگەيلى وزگەرىس اكەلگەن جوق. ءدىن يەلەرى مەملەكەتتى باسقارۋعا سۇلتاندارىمىزبەن بىرگە اتسالىسقان جوق، ءتىپتى سوت جۇرگىزۋگە دە قاتىستىرىلمادى. شاكارىم قاجىنىڭ «قالقامان-مامىر» پوەماسىنداعى جاقىن قارىنداسىنا ۇيلەگەن قالقاماننىڭ جازاعا كەسىلۋى مەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىنداعى» كەلىنى قامقاعا ۇيلەنگەن قودارعا كەسىلگەن جازادان-اق، قازاقتىڭ يسلامعا دەيىنگى سوت ءىسىن قالاي جۇرگىزگەنىنە كۋا بولا الامىز.

تۇركى حالىقتارى ىشىندە مۇسىلمان سانالاتىن ازەربايجاندار مەن تۇرىكتەر جىلقى ەتىن جەمەيدى. قازاقتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن جىلقى ەتىن جەپ، قىمىزىن ءىشىپ كەلەدى. بۇدان ءبىزدىڭ اڭعاراتىنىمىز يسلامدى قابىلداۋدىڭ ۇلتتىق اسحانامىزعا ەش اسەرىن ەتپەۋى. قازاقتار يسلامدى قابىلداعاندا ونى وزىندىك سالت-داستۇرىنە اينالدىرا ءبىلدى. ءدىننىڭ بويىندا ۇلتتىق بىرگەيلىك بولۋعا ءتيىس.

مەنىڭ بۇعان دەيىن ايتقاندارىمىنان قورتىندىلار وي ءتۇيىنىم. قازاق پەن اراب مادەنيەتى اراسىنداعى ەرەكشەلىك دەپ تىم الىسقا بارماي-اق، قازاق پەن وزگە تۇركى حالىقتارى مادەنيەتى اراسىندا كوپتەگەن ايىرماشىلىقتار بار. وسى ايىرماشىلىقتار ءبىزدىڭ ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىز بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتى، تۇرىكتەردە مىنانداي ەكەن، ارابتاردا انانداي ەكەن دەپ راديكالدى ءدىني اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتپەي، بارىمىزدى بازارلاعانىمىز ءجون. قازاقتار مۇحاممەد پايعامباردى اللانىڭ ەلشىسى دەپ مويىنداپ، حاديستەرىنە دەن قويدى. مىنە، وسى مويىنداۋ مەن دەن قويۋ كەزىندە اتا-بابالارىمىز ءوز ءداستۇرى مەن سالتىنان باس تارتقان جوق. سول سەبەپتى ەلىمىزدەگى يسلامدى قاتە ۇستانۋ دەپ تاريحتىڭ قويناۋىنا بويلاماي، سىرتتاي تون پىشە سالۋشىلىقتان كىمدە بولسا بويىن اۋلاق سالعانى ءجون دەر ەدىم.

يسلام ءدىنىن ورتالىق ازيا حالىقتارى، ونىڭ ىشىندە قازاق اراسىنا تاراتۋشى سەيىتتەردىڭ دانىشپاندىق شەشىمى ارقاسىندا ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇرى مەن سالتى مۇسىلماندىقپەن بەرىك قابىسىپ، كۇندەلىكتى ومىرىمزگە دەندەپ ەندى. ونى كەڭەستىك دىنگە تىيىم سالۋشىلىق تا جويىپ جىبەرە المادى. قۇل قوجا احمەت ياسساۋي ءىلىمى ءوز تامىرىن جايىپ، قاسيەتتى تۇركىستان بارشا ەلىمىزدەگى مۇسىلمانداردىڭ زيارات ەتەر ورنىنا اينالدى.

1 ميلليارد 500 ميلليون مۇسلماننىڭ 85-90% سۇننيتتەر بولىپ تابىلادى. رەسەي، باي ولكە، شىڭجانداعى قازاقتار دا يسلامنان جەرىمەن ونىمەن قايىرا قاۋىشتى. زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبارى دە يسلام مەن ءداستۇر بەرىك ساباقتاستىقتا بولىپ كەلىپ، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرادى دەپ ورىندى تۇيىندەۋلەر جاسايدى. 1990-شى جىلدارى ورتالىق ازيانىڭ پوستكەڭەستىك ەلدەرىندە حانيفا مازحابى ءومىر سالتىمىزعا ەندى. 1990 جىلدىڭ 12 قاڭتارىندا قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايى ءوتىپ، قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى (قمدب) قۇرىلىپ، ەلىمىزدە يسلام ءدىنى سالتانات قۇردى.

ارنايى Abai.kz ءۇشىن:

ءارىپجان قوجانۇلى، يمام

Abai.kz