يسلام دەگەنىمىز – بارشا ادامزات بالاسىن ءبولىپ-جارماي باۋىرىنا تارتاتىن بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتىڭ ءدىنى...

ءوزىم، ەڭ اۋەلى ايتىسكەر اقىن ەمەس، فيلولوگ بولعاندىقتان ۇستازداردىڭ 1-ءشى رەسپۋبليكالىق سەزىندە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ءدىني ۇستانىمعا بايلانىستى: «مەن قوعامدا ءجيى تالقىلاناتىن تاعى ءبىر ماسەلەگە توقتالعىم كەلەدى. قازاقستان – كونستيتۋتسيا بويىنشا زايىرلى مەملەكەت. بۇل قاعيدا بارلىق جەردە، سونىڭ ىشىندە ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە قاتاڭ ساقتالۋعا ءتيىس.

مەكتەپ – ەڭ الدىمەن، ءبىلىم ورداسى. بالالار مەكتەپكە ءبىلىم الۋ ءۇشىن بارادى. ال ءدىني ۇستانىم – ءار ازاماتتىڭ جەكە ماسەلەسى، ءوز تاڭداۋى. ەلىمىزدە ءدىن بوستاندىعىنا زاڭمەن كەپىلدىك بەرىلگەن. بالالارىمىز ەسەيىپ، دۇنيەتانىمى تولىق قالىپتاسقان سوڭ ءوز تاڭداۋىن جاساعانى دۇرىس دەپ سانايمىن. ەڭ باستىسى، كوزقاراسى ايقىن، ساناسى سەرگەك ءارى داستۇرگە بەرىك ۇرپاق تاربيەلەۋ كەرەك. جالپى، زايىرلى دەگەن ءسوزدىڭ مازمۇنى تەرەڭ، وتە اۋقىمدى. حالقىمىزعا قاتىستى ايتاتىن بولساق، بۇل – سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋ، پراگماتيكالىق كوزقاراستا بولۋ جانە ءداستۇرلى دىنىمىزگە، ۇلتتىق سانانى ارقاۋ ەتكەن سالتىمىزعا شىنايى قۇرمەت دەگەن ءسوز»، - دەپ ايتقانىنا قوسىلامىن.

جان-جاعىمىزعا كوز سالار بولساق، قاي حالىقتى الىپ قارامايىق، ءبارى دە ەڭ الدىمەن باستى كۇش-جىگەرىن ءتالىم-تاربيەگە، بىلىمگە، ادامگەرشىلىككە جۇماسايدى. ارتتارىندا امانات ەتىلىپ قالدىراتىن بولاشاق ۇرپاعىنىڭ ءون بويىنا ءدىني ءھام رۋحاني ازىق سىڭىرۋگە بارىن سالادى. بۇلاي دەيتىن سەبەبىمىز، ءدىني ءتالىم-تاربيەنىڭ، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردىڭ ادام ومىرىندە الار ورنى ەرەكشە ەكەندىگىنەن تۋىنداپ وتىر. وسى ورايدا الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءال فارابي: «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەگەنى تەگىن ەمەس. وسىنى ءدىني ءتالىم-تاربيەگە قاتىستى ايتار بولساق، حاكىم ابايدىڭ قاراسوزدەرى حالىققا ەرەكشە تاربيە بەرەتىن ءدىني ءتالىمنىڭ باستاۋ كوزىندە تۇرادى.

ءدال قازىر دىنىنەن اجىراعان زاماناۋي الەم مۇسىلماندارعا قاراتا ءبىر جاقتى «لاڭكەس» دەگەن اتاۋدى تاعا سالۋعا اۋەستىگى جاسىرىن ەمەس. وسى ميف قازاق اراسىندا دا تاراي باستادى. وسى ميفكە قارسى تۇراتىن ۇلى كۇش حاكىم ابايدىڭ قاراسوزدەرى دەر ەدىم. باتىس تەك ءوزى دىنسىزدەنىپ قانا قويماي، 70 جىل اتەيستىك تاس قاماۋدا بولعان پوستكەڭەستىك ەلدەردى دە ايتقان دوگمالارىنا يلاندىرۋعا كوشتى.

قازاق يسلام ءدىنى ارقىلى الەمدىك مادەنيەتكە ۇمىتىلۋىنىڭ باستاۋ كوزىندە اباي مەن ىبىراي تۇر. ۇلت ۇستازىنىڭ;

«ءبىر اللاعا سىيىنىپ،

كەل، بالالار، وقىلىعى»، - نەگە تۇرادى. وسى ءسوزدى بارشا قازاق شاكىرتى جاتتاپ ءوسىپ جاتىر. وسى جاتتاۋ بارىسىندا جاس بالا ساناسى يسلام ءدىنىن مانسۇقتاعان ءتۇرلى اقپاراتتارعا جولىعادى. ونىڭ دۇرىس بۇرىستىعىن بالاڭ ساناعا قالاي ۇعىندىرامىز. مىنە، وسى ماسەلە كۇن تارتىبىندە تۇر.

اباي ءوز زامانىندا ءدىنباسىلارى مەن ءدىني ناداندىقتى اتەيزم تۇرعىسىنان ەمەس، شىنايى ءدىني پوزيتسياسى تۇرعىسىنان سىناعانى تاريحتان بەلگىلى. 12,13,27,35,36,38,45 cوزدەردە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋدىڭ ءمانىن ايتىپ، يمان جايىن ءسوز ەتەدى. ال، 13 سوزىندە: «اللا تاباراكا ۋاتاگالانىڭ شارىكسىز،عايىپسىز،حاقتىعىنا بىردەن دالەل جۇرگىزەلىك بولىپ، اقىلى مەن دالەل يسپات قىلارعا كەرەك» دەپ ءوز ويىن اشىپ ايتادى.

حاكىمنىڭ ايات، حاديستەردەن دايەكسوزدەر كەلتىرەتىن وتىز سەگىزىنشى ءسوزى بۇل – «عاقليات – تاسديقات». ابايدىڭ ءوزىن شىن مۇسىلمان ەتىپ تانىتاتىن قاراسوزدەرى شاكىرتتەرگە ارنايى وقتىلسا، قازىرگى تەرىس تۇسىنىكتەر مەن تاپسىرلەۋلەرگە توسقاۋىل قويىلار ەدى.

حاكىم ابايدىڭ شىعارمالارى ونىڭ اللاھ تاعالانىڭ قۇلى، پايعامبار مۇحاممەد (س.ا.س.) ۇممەتى، يسلام شاريعاتىمەن ءومىر سۇرگەن مۇسىلمان، يمان نەگىزدەرىنە سەنگەن ءمۇمين ەكەنىن انىق تانىتاتىندىعىنان ونى ءدىني تاربيەگە ءتۇپ قازىق ەتكىزۋگە ابدەن جارايدى. ابايسىز بەرىلگەن ءدىني تاربيە ەلەكپەن سۋ تاسىعانمەن بىردەي.

كىتاپتى مولدا تەرىس وقىر،

داعاراداي بولىپ سالدەسى.

مال قۇمار كوڭىلى بەك سوقىر،

بۇركىتتەن كەم بە جەم جەسى، - دەۋى ءدىندى ەمەس، ونى تەرىس باس پايداسىنا قولدانۋشىلارعا ارنالعان. ابايسىز، شاكارىمسىز، ءماشھۇر-ءجۇسىپسىز قازىرگى تەرىس اعىم جەتەگىندە جۇرگەندەرمەن ەش كۇرەسە المايمىز.

ءوز ۇستازىم ريناتتىڭ «بىزدە مەملەكەتتە ءدىن تاقىرىبىن پايدالانىپ بۇلىك جاساعىسى كەلەتىندەر بار، مەن مۇنى انىق ايتا الامىن. ولارعا شۋ كەرەك، وسى ۋاقىتقا دەيىن ولار دايىندادى، ءدىني اعىمداردى كىرگىزىپ، ءدىننىڭ ءوزىن قىرىققا ءبولىپ، بارلىق نازار ءدىننىڭ اينالاسىنا اۋاتىنداي ەتىپ جاسادى. ءبىرىنشى حيدجاب ماسەلەسىنەن باستادى، بۇل تاقىرىپ جىلدا كوتەرىلەتىن، بىراق باسىلاتىن، بيىل نەگە باسىلماي جاتىر؟ نەگە بۇل ۇكىمەتتەن شەشىمىن تاپپاي جاتىر، ءوزىڭ ويلاشى. سەبەبى قازىرگى تاڭدا بۇل اڭگىمە كەرەك بولىپ تۇر»، - دەپ ايتقان سوزدەرىنىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ، ونى «يسلام دىنىنە قارسى شىقتى» دەپ دابىرا سالعاندار بيتتەي ءورىپ شىعا كەلدى. وسىعان قاتىستى: «ءبىز جالپى يسلامعا جانە ەلدەگى يسلامنىڭ ءابۋ-حانيفا ءمازحابىنا قارسى ەمەسپىز، ءبىز ءداستۇرلى دىنگە ءبۇيى تيگەندەي بولعان سالافيزم-ۋاحابيزم يدەياسىنا قارسىمىز» دەگەن دەپۋتاتتار ورىندى ماسەلەلەر كوتەردى.

ءماجىلىس دەپۋتاتى ەرمۇرات ءباپي: «وتكەن اپتادا ەلدەگى تەرىس يسلامدىق-سالافيتتىك اعىم ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك مۇددەمىزگە قاتەر ءتوندىرىپ جاتقانى جونىندە ماجىلىستە دەپۋتاتتىق ساۋالدار جولداعانىن بىلەتىن شىعارسىز. بۇل ساۋالدار ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس، قازاقستان قوعامىن، ونىڭ رۋحاني ورتاسىن بارعان سايىن مەڭدەپ بارا جاتقان سالافيزم-ارابيزم دەرتىنىڭ الدىن الۋدان تۋعان جاندارمەن ازاماتتىق الاڭداۋشىلىقتىڭ مۇددەسى ەدى.

مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق تۇتاستىعى مەن حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى ءدىني ءدىڭىن، ۇرپاعىمىزدىڭ بولاشاعىن قاتەرگە بايلاپ بەرە المايمىز. ءبىز ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىمىزدى ساقتايمىز دەسەك، ەلدىڭ ىشىنە ىرىتكى سالعان جات ءدىني اعىمدى اقىل-سانادان دا، اۋىل-قالادان دا قۋىپ شىعۋعا مىندەتتىمىز»، – دەگەنىنە ءبارىمىز قوسىلامىز.

ءوز كەزەگىندە ءماجىلىس دەپۋتاتى قازىبەك يسا: «ءبىزدىڭ ساۋالىمىز باسقا ەدى، بىراق مەن بۇگىنگى ءدىن جايلى ماڭىزدى تاقىرىپتا سويلەسەم دەيمىن. قۇرمەتتى ارىپتەستەر، ءدىني راديكاليزمگە زاڭمەن قاتاڭ تىيىم سالاتىن كەز جەتتى!ويتكەنى ولار ۇلتتى جويۋ كۇرەسىن قاتتى قارقىنمەن جالعاستىرىپ جاتىر. «اق جول» پارتياسى پارلامەنتتە تالاي جىلدان بەرى ءدىني تەرىس اعىمدارعا قاتاڭ توسقاۋىل قوياتىن زاڭ قابىلداۋدى ۇسىنىپ كەلەمىز»، - دەپ ءدىني تەرىس اعىمدارعا زاڭمەن قاتاڭ تىيىم سالاتىن كەز جەتكەنىن ايتتى.

نەگە بۇلاي بولىپ جاتىر؟ قاي كەزدە بولماسىن يسلام توڭىرەگىندەگى ميفتەر الدەبىر جارىلىس بولعان كەزدە ورىستەپ، بارشا مۇسىلمان قاۋىمىن لاڭكەس اتاندىرا سالادى. بۇل ماسەلەدە پروبلەمالاردى شىعارۋشىلار قۇران كارىمدى بۇرمالاپ، وزدەرىنە قاجەت دوگمالاردى ومىرگە اكەلۋشىلىكتەرىنىڭ «ءدىنتانۋ» عىلىمىمەن ەش قاتىسى جوق مۇلدەم باسقا سالا وكىلدەرى بولىپ تابىلۋشىلىعىنان كوپ نارسە بۇلىنۋدە. قازاق بۇنى ءوزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الا ما دەيدى. ءوزى بىلمەيتىن تاقىرىپتى كوتەرىپ، باسقاشا ايتقاندا، بەس ۋاقىت نامازىن قۇر جىبەرمەيتىن مۇسىلمان بار، قۇران كارىمدى تاپسىرلەيتىن ءدىنتانۋشى بار وسى ەكەۋىنىڭ كوزقاراستارىن ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. نامازحاننىڭ نە دۇرىس، نە بۇرىس كوزقاراستارىنا قيسىنسىز دالەلدەر كەلتىرۋدەن اۋلاق بولعانىمىز ءجون. مەن جوعارىدا ايتىم، ابايسىز، شاكارىمسىز، ءماشھۇر-ءجۇسىپسىز قازىرگى تەرىس اعىم جەتەگىندە جۇرگەندەرمەن ەش كۇرەسە المايمىز دەگەن ويىما ورالعىم كەلەدى.

جاماعات اراسىنداعى شىنايى جاعدايدى ءتۇسىنىپ ءبىلۋ ءۇشىن باتىستىق، ارابتىق ستەرەوتيپتەردەن ارىلىپ، ءۇش الىبىمىزدىڭ ءدىني ۇستانىمىن باسشىلىققا الىپ، ساراپتامالار جاساعانىمىز ءجون. باتىستىق Raphaël Liogier ءوزىنىڭ «يسلامداندىرۋ تۋرالى ميف» («Lemythedel’islamisation») ەڭبەگىندە يسلام ەكسترەميزمىن ءھام لاڭكەستىككە بەيىم اعىمدارىن ساۋد اراۆياسى باسقادا مۇسىلمان ەلدەرى كۇرەسۋگە تۇرمايتىن، كەرىسىنشە ارنايى ەمدەلەتىن پسيحيكالىق اۋرۋ دەپ سانايتىندىعىنا باتىستىق ويدىڭ جەتەگىمەن ءوز پىكىرىن ايتىپ، ەمدەۋ قاجەت ەمەس، كۇرەسىپ قىرىپ جويۋ كەرەك دەگەندى ايتادى.

وسىدان كەلىپ، باتىستاعىلار راديكالداردىڭ تەرىس جولعا تۇسكەندەر ەكەندىگىن ۇعىنباي، بىرجاقتىلىقپەن ونىمەن تەك كۇرەسۋ كەرەك دەگەن ءبىرىنشى ميفتەرىن ومىرگە اكەلە الدى. كەشە عانا كوز الدىڭدا وسكەن شاكىرتىڭ ءدىني راديكال بولىپ شىقسا، ءسىز نە ىستەر ەدىڭىز؟ باتىستىڭ سوزىنە ەرىپ، ونىمەن جاعا جىرتىسىپ كۇرەسەر مە ەدىڭىز، الدە اتا-بابا دىنىنە قايتىپ ورالتۋ ءۇشىن رۋحاني ەمدەۋگە تىرىسار ما ەدىڭىز؟ مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر.

تاعى ءبىر تەرىس نەمەسە ميف پىكىر شاھيدتىق. ونى باتىستاعىلار وزگە دىندەگىلەرگە قاتىستى جاسالاتىن زۇلىمدىق دەپ تانيدى. يسلام دەگەنىمىز – بارشا ادامزات بالاسىن ءبولىپ-جارماي باۋىرىنا تارتاتىن بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتىڭ ءدىنى. يسلام بەيبىتشىلىكە، ءوزارا سىيلاستىققا شاقىرادى. ءبىز ءۇشىن الەمدەگى ەڭ قاسيەتتى كىتاپ بولىپ تابىلاتىن قۇران كارىم ەشقاشان باسقا دىندەگىلەردى قىرىپ جوي دەمەيدى، كەرىسىنشە قاسيەتى كىتاپ تۇسكەن پايعامبارلاردىڭ ۇمبەتتەرى دەپ قۇرمەت تۇتادى.

بىراق تا بارلىق دىندە تاريحي دامۋ بارىسىندا سوعىس پەن كونفليكتىلەر ورىن الىپ وتىردى. كەيبىرەۋلەر ءوزىنىڭ مۇسىلماندىعىن الا تارتا وتىرىپ، ساياسي ارەنادا الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ماقساتى ءۇشىن ءدىندى قۇرباندىققا دا شالىپ جىبەرەتىندىگىن نەسىنە جاسىرامىز. وسىدان كەلىپ، بارشا مۇسىلمان قاۋىمى وزگە دىندەگىلەرگە وشپەندىلىكپەن قارايدى دەگەن ۇعىم-تۇسىنىك تۋىندايدى. بىراق بۇل يسلام زورلىق-زومبىلىقتى قولدايدى دەگەندى بىلدىرمەيدى. راديكالدار ءسۇيىپ قولداناتىن  «دجيحاد» تەرمينى ءوزىڭدى-ءوزىڭ جارىپ جىبەرۋ ەمەس، ىشكى شايتانىڭمەن كۇرەسىپ، ادامزات مادەنيەتى مەن تاريحىندا شىن مۇسىلمان رەتىندە ءوز اتىڭدى قالدىرا ءبىلۋ.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا يسلامدى زورولىق-زومبىلىقپەن بايلانىستىراتىندار قاتتى قاتەلەسەدى. بۇل ءميفتى بىزگە باتىس تاڭىپ وتىر. يسلام ءىلىم-ءبىلىمى ىزگىلىككە ۇندەپ، اقيقاتتىڭ اق جولىنان اتتاماۋعا شاقىرادى. ىزگىلىك پەن اق جولدان اتتاعانداردىڭ ءبارى راديكالدىقتىڭ سايتاندىق سوقپاعىنان تۇسەدى. ولاردىڭ مۇسىلماندىققا ەش قاتىسى جوق.

فارحاد ماراتۇلى، ايتىسكەر اقىن

Abai.kz