2019 جىلى پادەميا كەزىندە ماتەماتيك، وتەيبويداقتانۋشى، اقىن شاياقمەت قالي اعام تەلەفون شالىپ، امان-سالەمنەن سوڭ: «ءالىمجان ءىنىم، قازىر قولىڭدا ىستەپ جاتقان تىرلىگىڭ بولماسا، مەنىڭ اكەم قۇدايبەرگەن سايدۋاقاسۇلى باقى بي تەگىنىڭ «مەن تانىعان شىندىق» اتتى ماقالالار جيناعى بار. بۇل كىتاپ كەزىندە شىنجاڭدا جاريالانعان. سونى كيريلل جازۋىنا اۋدارىپ دايىنداپ وتىرمىن. ەگەر سەن قۇپ كورسەڭ ەلەكتروندىق نۇسقاسىن ساعان جىبەرىپ بەرەيىن، كىتاپقا كوررەكتورلىق جاساپ بەرسەڭ»، - دەگەن ءوتىنىش ايتتى.

مەن شاياقمەت اعانىڭ ءوتىنىشىن وسىلاي قابىل الىپ ەدىم. وسى كىتاپتى كورىپ وتىرىپ، بالا كەزىمىزدە اتىن ۇلكەندەردىڭ اۋزىنان ەمىس-ەمىس ەستىپ قالاتىن البان ەلىنىڭ كورنەكتى تاريحي تۇلعالارى تۋرالى شىنايى دەرەكتەردى وقىدىم. ونىڭ ءبارىن قازىر تىزبەلەپ ايتىپ وتىرسام، ءبىراز اڭگىمەگە ارقاۋ بولادى. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، اۆتوردىڭ «سوقىر اقىن ىرىسكەلدى» دەگەن ماقالاسىنىڭ كەيىپكەرى ماعان وتە ەرتەدەن تانىس سياقتى سەزىلدى. «سوقىر اقىن» اتانىپ كەتكەن ىرىسكەلدى بابامىز البان ەلىنىڭ سارى رۋىنان شىققان، ءوز زامانىندا ولەڭىمەن ارعى بەت پەن بەرگى بەتكە وتە تانىمال بولعان اقىن. بالا كەزىمدە اۋىلىمىزداعى قاريالار ولەڭدەرىن جاتقا ايتىپ وتىراتىن. بالالىقتىڭ اسەرى بولار، ول كەزدە وعان ونشا ءمان بەرمەگەن ەكەنمىن. وكىنىشكە قاراي، بۇل اقىننىڭ كوپ ولەڭى حاتقا تۇسپەي، كونەكوز قاريالارمەن بىرگە كەتىپ قالدى.

مىنا ماقالانى وقىعاننان كەيىن اقىن ىرىسكەلدى بابامىز ءومىردىڭ تاۋقىمەتىن كوپ تارتقان، تاعدىرلى اقىن ەكەنىن جانە قالاي سوقىر اقىن اتالعانىن بىلگەندەي بولدىم. سول سەبەپتەن دە بۇل ماقالانى ازىرلەپ سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىن.

قۇرمەتپەن ءالىمجان ءاشىمۇلى.

                       سوقىر اقىن ىرىسكەلدى

پاتشالىق رەسەيدىڭ زۇلىم ساياساتىنا قارسى قوزعالعان الباندار كوتەرىلىسى حاقىندا، ءوز زامانىنىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ اۋىل ازاماتتارى: باعاشار، ءنۇسىپباي، مىرزاحمەت، نۇراقىن، نۇرداۋلەت دەگەن كىسىلەر وتىرعان، تۇرعان جەردە كوپ اڭگىمە ايتىپ، كوڭىلدەرى بوساپ، كوزدەرى جاسقا تولىپ وتكەن وگەي كۇندەرگە لاعىنەت ايتىپ، نالىپ وتىرۋشى ەدى. بۇگىن بايقاسام سول دالانىڭ دارقان پەيىلدى دانا قارتتارىنىڭ كوبىسى سەكسەننىڭ سەڭگىرىنەن اسىپ، ماڭگىلىك ساپارلارىنا اتتانىپ كەتىپتى، ءتاڭىرىم جاندارىن جارىلقاسىن! قازىر كونەنىڭ سارقىتىنداي، سول ەسكى كوزدەردەن تەك جالعىز تومارداي بولىپ توقسان التى جاسقا كەلگەن، جاقىپ اقىن قاريا عانا قالدى.

بۇگىن مەندە جەتپىستىڭ جەلدى كەزەڭىندە، كۇزگى جاپىراقتاي كۇرەڭ تارتىپ، كۇيىم قاشىڭقىراپ وتىرمىن. «قارتايعاندا ءبىر بالا» دەگەن دە شىن ەكەن. جەتپىس جاستا جەتى جاسار بالاداي كوشكەن جۇرتتان اسىق ىزدەپ وتىرمىن. جوق، دەگەنمەن ىزدەگەنىم ءتاۋىر بولعان سياقتى. سول قاريالار ايتقان  تاعى دا ءبىراز ولەڭ ەسىمە كەلدى. جاڭىلماسام 1945-1946 جىلدارى نۇرداۋلەت قاريامەن اۋىلداس بولىپ وتىردىق. رۋى قوڭىربورىك، ولەڭشى ادام ەدى. سول نۇرداۋلەت قاريا: «اۋىلىمىز قارقاراعا جاقىن بولعان سوڭ، كۇندە بازارعا بارىپ تۇرۋشى ەدىم. سوندا «سارى» دەگەن ەلدەن ىرىسكەلدى دەگەن سوقىر اقىن كۇندە بازاردا وتىرىپ ولەڭ ايتۋشى ەدى»، – دەپ اقىننىڭ ءوز اۋەنىنە سالىپ، مىنا ءبىر ولەڭدى ايتىپ، وتىرعان توپتى اۋزىنا قاراتاتىن.  ءۇشىنشى سىنىپتى ءبىتىرىپ، قايتا وقۋعا جاعدايىم بولماعان سوڭ،  قاشان دا ەستىگەنىمدى جازىپ الىپ، ەبىن تاۋىپ جاتتاپ جۇرەتىنمىن. تولىعى بولماسا دا توزىعىن جازعىم كەلىپ وتىر.

«ەڭبەكتەپ ءبىر جاسىمدا تورگە جەتتىم،
بەس جاستا دومبىرانى ەرمەك ەتتىم.
ون ۇشكە شىققان جىلى سوقىر بولىپ،
اتقان تاڭ، شىققان كۇندى كورمەي ءوتتىم.
دەمەڭدەر اقشا ءۇشىن ەل ماقتادى،
ءورت بولىپ وزەگىمدى شەر قاپتادى.
كەلگەندە ون ءۇش جاسقا شەشەك شىعىپ،
سورلاتىپ ەكى كوزدى شەل قاپتادى.
كوز سوقىر، سوزدەن ءتىلىم جاڭىلمادى،
قۇدىرەت، قۇدىرەتىمەن نە قىلمادى.
جازىلىپ شىققان شەشەك جانىم قالدى،
كوزدى اشار شيپا ماعان تابىلمادى.
قۇداي-اۋ، كوزىم بولدى كوپ كورگەنىڭ،
سوندا دا قارعانبادىم، جەك كورمەدىم.
ساۋىڭدا ساداقا بەر دەيدى قازاق،
ءبارى ءبىر از بەرگەنىڭ، كوپ بەرگەنىڭ.
قۇداي-اۋ، كوزىمدى الدىڭ كورمەسىن دەپ،
ارتىنان ەلدىڭ ءجۇرىپ ەرمەسىن دەپ.
قاي مولدا، قاي قوجاڭنان قاعاز كەلدى،
سوقىرعا قايىر-زەكەت بەرمەسىن دەپ.
قۇداي-اۋ كوزىمدى الدىڭ كورمەسىن دەپ،
بازارعا وزدىگىنەن كەلمەسىن دەپ.
قۇداي جەرگە ىرىزدىق شاشقان ەكەن،
جارالعان جان-جانۋار، ەل جەسىن دەپ.
قىزىل تىلگە قىزىقتى ونەر بەردى،
ىرىزدىعىن ەلدەن تەرىپ، ولمەسىن دەپ.
تاۋىقپىن تارى جەگەن البانىمنان،
ولمەسەم الار كوپ العانىمنان.
وربىتكەن ورەشەدەن وسىنشا ۇرپاق،
بايدىبەك اينالايىن ارۋاعىڭنان.
دەيدى ەكەن قىزىر شالعان بايدىبەكتى،
ومىرگە قاي جىل كەلىپ، قاي جىل كەتتى؟
البان، سۋان، دۋلاتتاي ءۇش بالاسىن،
ءومىردىڭ ۇلەسىنە باي عىپ ءوتتى.
دومالاق باق قونىپتى شەشەمىزگە،
شەشەن قارت شەجىرە شەرتكەن كەشە بىزگە.
«مال بولسەڭ دە ىندىماق بولمەڭدەر» دەپ،
ايتىپتى وسيەتىن نەشە بىزگە.
مىنا مەن سول ۇرپاقتىڭ بىرەۋىمىن،
ءبىر ءۇيدىڭ شاڭاراقتى تىرەۋىمىن.
قايىرىمدى ەل، قايىر قىلىپ عارىبىنا،
بەرەدى بىرەۋى ءجۇز، بىرەۋى مىڭ.
باسىمدا ءۇي، باۋىرىمدا قازانىم بار،
كورمەگەن جارىق ساۋلە ازابىم بار.
تالقانىم تاۋسىلعانشا تارىقپاسپىن،
پەيىلى كەڭ، دالا دارقان قازاعىم بار.
تۋعان ەل ورتاڭدا ءوستىم قازداي قالقىپ،
جۇرسەمدە قايعى شەردىڭ كۇيىن تارتىپ.
ىرىزدىعىمدى ءتاڭىر ەلدەن شاشقان ەكەن،
وتىرمىن ەلمەن بىرگە القىپ-شالقىپ.
جىگىتتەر ايدا اسپاندا، كۇندە اسپاندا،
قارايدى جان-جاعىنا ەر ساسقاندا.
كەتەدى بارلىق دۇنيە ۇمىت بولىپ،
حالقىممەن كۇندە وسىلاي باس قوسقاندا»، – دەپ ولەڭ ايتىپ، وعان جالعاستىرا تەرمەلەي جونەلەدى ەكەن.

«بازارىم بار قارقارا،
داڭقى كەتكەن حالىقارا.
مال اكەلگەن بازارعا،
بۇقارا، تاشكەنت، ارقادا.
الىستا بولسا كەلىپتى،
ءدام-تۇزى جەردىڭ تارتا ما؟
ساۋداگەر كوپەس بايلاردىڭ،
كوزدەرى تۇسكەن مارقاعا.
ارزانداتىپ الساق دەپ،
سىبىرلايدى قالقادا.
شارۋالار مالىن ساتادى،
شاي مەن جىبەك-ماتاعا.
باي ەلىمنىڭ ورتاسى،
تارقاما بازار، تارقاما!

***

ادام اتا، حاۋ انا كوپ ادامدى تاراتتى،
تۋىلعان سوڭ پەندەنى ولمەك ءۇشىن جاراتتى.
بار پەندەنى تاعدىرعا كونبەك ءۇشىن جاراتتى،
ەكى كوزى اسىلعىپ كورمەك ءۇشىن جاراتتى.
ەكى قولدى ەپتى قىپ ەڭبەك ءۇشىن جاراتتى.
التىن مەنەن كۇمىستى زەرگەر ءۇشىن جاراتتى.
بۇعى مەنەن مارالدى مەرگەن ءۇشىن جاراتتى.
مەن سەكىلدى سوقىردى سەندەر ءۇشىن جاراتتى.
ىرىزدىعىڭ ەلدەن بولسىن دەپ ەل قولىنا قاراتتى.
كورمەگەن سوڭ ءبارىڭدى، كۇندىز-ءتۇن ماعان اباقتى».

***

قازاقتان سولداتقا بالا الۋ بۇيرىعى كەلىپ، ەل قايتەرىن بىلمەي ەكىلەنىپ تۇرعاندا، زامانعا باققان اقىن دا ولەڭىنە جاڭا مازمۇن قوسىپ ەلدىڭ ءمۇڭىن جىرلاسا، تاعى ءبىر تۇرعىدان ەلدى وياتارلىقتاي ولەڭ ايتاتىن بولدى:

«پاتشادان بۇيرىق كەلدى بالا بەر دەپ،
جارامدى ات-ونىڭدى الا كەل دەپ.
ەل بولىپ قارسىلاستى بۇل بۇيرىققا،
بالا ەمەس، مالدان سالىق الابەر دەپ.
مال جانىمنان ساداقى دەگەن ەل عوي،
تۇرعان جوق، ەشكىم بالا الابەر دەپ.
كۇنىمىز نە بولادى بالا كەتسە،
ءىنى قالىپ الدىڭعى اعا كەتسە؟
ۇركىننەن ۇرەيى ءۇشىپ، تىنشىعان ەل،
دەۋشى ەدى ەندى تىنىش زامان وتسە.
ەگىلتتى ەڭىرەتىپ كوزدەن جاستى،
حالىقتى قايتا بۇگىن قايعى باستى.
الدىمەن جەردى العان اق پاتشا،
ادامعا ەندى بۇگىن اۋزىن اشتى.
جاستاردىڭ ءبارىن قويماي كەتسە الىپ،
العان جار، جاس بالا مەن كارى قالىپ،
كورىنەۋ تۇرعان اجال قويادى ما،
ونان دا جوعالسا ەكەن جانىن الىپ.
مەرگەندەر مىلتىق اتسا قۇس اتادى،
قورعاسىن تيگەن جەرىن ۇساتادى.
جىگىتتەر جەر قارادا قامدانىڭدار،
ۋماڭدى قار جاۋعان سوڭ ۇساتادى.
مەرگەندەر مىلتىق اتسا قۇس اتادى،
مىلتىق دەگەن ادام مەن قۇس اپاتى.
كورمەسەم دە كۇن ارتىن بۇلت تورلاپ،
جاقىنداپ كەلەجاتىر قىس اپاتى.
اتاندىم سوقىر اقىن ىرىسكەلدى،
كوڭىلىمە ايتايىن دەپ ءبىر ءىس كەلدى.
وكىنىپ بارماعىڭدى تىستەگەندە،
دەرسىڭدەر ايتقان ءسوزى دۇرىس كەلدى...»،  – دەپ كۇننەن كۇنگە ەلگە ەلەۋلى يشارات بەرىپ وتىرعان.

بىردە اقىننىڭ وتتى ولەڭى، سالپاڭ قۇلاقتاردىڭ ساندالىمەن قارقارا ويازى اقجەلكەنىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ، ەكى ميليتسيانى جىبەرىپ كەڭسەگە شاقىرادى. تاباندا اقىندى تابا قويعان ەكى ميليتسيا: «بىزبەن بىرگە جۇرەسىڭ!» – دەگەن دە، ىرىسكەلدىنىڭ بار ايتقانى: «دومبىرامدى الا كەتەيىن»، – دەپ، ورنىنان تۇرادى. قاسىندا جىلاپ وتىرعان ون جاسار بالاسىن يتەرىپ جىبەرگەن ميليتسيا ونى جەتەلەي جونەلگەندە:

«سوقىردىڭ كۇنى دە ءبىر، ءتۇنى دە ءبىر،
سوقىردى ەكى سولدات جەتەكتەپ ءجۇر.
ورداعا ءوزى باستاپ اپارماسا،
قاڭعىرىپ قايدا قاڭعىپ كەتەد دەپ ءجۇر.
قاز ۇشتى ورىنىنان قاڭقىلداعان،
كەلمەسەم ريزا بولعىن حالقىم ماعان.
كورگەندەرىڭ ۇيىمە سالەم ايتقىن،
جوق ەدى، ارتىمدا ءىنىم، الدىمدا اعام.
بولايىن ەل جۇرتىمنىڭ ساداعاسى،
بولسا ەكەن ارتىم دا امان، الدىم دا امان!» – دەپ ەلگە قوش ايتقان اقىن، اقجەلكەنىڭ كەڭسەسىنە كەلەدى. الگى ەكۋى ارقىلى ورىندىققا وتىرعىزىلعاندا، دومبىراسىنىڭ قۇلاعىن بۇراپ، وراعىتقان ويىن ويماقتاي ءتۇيىپ، تورەنىڭ سۇراعالى تۇرعانى وسى شىعار دەگەندەي اعىتىلا ولەڭگە باسادى.

«تاقسىر-اۋ، ميليتسياڭىز ءجۇر دەگەن سوڭ،
قۋاندىم كەڭسەڭىزگە كىر دەگەن سوڭ.
اۋزىمنان اعات كەتكەن ءسوز بار شىعار،
پاتشانىڭ زاڭ-ميزامىن بىلمەگەن سوڭ.
كورمەگەن كۇننىڭ نۇرىن سوقىر ەدىم،
بازاردا قايىر تىلەپ وتىر ەدىم.
قاتەلىگىم بار شىعار كەشىر ەت،
ەلىمە التىن تۇعۇر كوپىر ەدىم.
باسىنا بايتەرەكتىڭ سالعان ۇيا،
پۋشكيندەي اقىن تۋعان ۇلى روسسيا.
باس كەسسە دە ءتىل كەسپەك جوق دەگەن سوڭ،
كورمەگەن ايتار سوزدەن ءتىلىن تيا.
اتانىپ تەنتەك اقىن تەكتەسە دە،
مەرت بولعان ءبىر قىز ءۇشىن جانىن قيا»، – دەگەندە: «بۇل سوقىر تەگى نە ايتىپ كەتتى. ۇلى پۋشكيندى قالاي اۋزىنا الىپ قالدى؟!»، – دەپ وتىرعان اقجەلكە: «توقتات ءسوزدى»، – دەپ، ءسوزىن اۋدارشى دەگەندەي تىلماشىنە يشارات ەتتى. ويعا جۇيرىك، تىلگە شەشەن ءتىلماش، ولەڭنىڭ نەگىزگى تۇيىندەرىن جاتتىق تىلمەن تاپتىشتەپ تۇرىپ ءتۇسىندىردى.

ءىشى ءسال ءجىبىپ قالعان اقجەلكە ءتىل قاتىپ:

– سەن شىنىمەن كورمەيسىڭ بە؟ – دەدى.

– ەش نارسەنى كورمەيمىن تاقسىر، – دەدى اقىن.

– نەگە سوقىر بولدىڭ؟

– ون ءۇش جاسىمدا شەشەك شىعىپ ولمەي قالدىم. سودان باستاپ كوزىم وسىلاي بولدى، – دەيدى اقىن.

– قالاي جان باعاسىڭ؟

– ەلىم جاردەم ەتەدى.

– قاتىن، بالاڭ بار ما؟

– ءيا، ءبىر قاتىن، ءۇش بالام بار.

– نەشە جاسقا كەلدىڭ؟

– 38 جاسقا كەلدىم.

تىقىلداعان ءتىلماشتا ءار ءسوزدى ءبىر-بىرلەپ اۋدارىپ تۇردى. اقىندى قورقىتۋ ءۇشىن بە، الدە سىناۋ ءۇشىن بە، تاپانشاسىنىڭ (ناگان) وعىن الىپ، ءتىلماش ارقىلى اقىننىڭ قولىنا ۇستاتتى. اقىن قوس الاقانى مەن ءبىراز ۋاقىت سيپاپ كورىپ:

«مىلتىقتىڭ ۇزىنى ەمەس قىسقاسى ما،
گرۋزيننىڭ مۇنى سوققان ۇستسى ما؟
تىرس ەتىپ تەسىگىنەن ءبىر وق شىقسا،
كىم كەپىل سوقىر باستىڭ ۇشپاسىنا؟! – دەگەندە:

– توقتات، – دەدى، اقجەلكە.

ماعاناسىن ءتىلماش ارقىلى تۇسىنگەن اقجەلكە، سۇراتپاي جاۋاپ بەردى جانە ۇلى پۋشكيندى اۋزىنا الدى، باتىر سەركە، اقىن ەركە دەگەن بار، كوزى بولماسا دا كوڭىلى سەرگەك، كوكىرەگى وياۋ، سۇڭعىلا ادام ەكەن دەپ ءتۇسىندى بىلەم: «ەندى ورنىڭا بار. تىنىش وتىراسىڭ. جامان ءسوز ايتپايسىڭ، ءبىلدىڭ بە؟» – دەدى. ايتارى اقتارىلىپ بولماعان اقىن، جانىنىڭ ءتىرى قالارىنا كوزى جەتكەن سوڭ:

«تاقسىر-اۋ، راسىندا ءتىرى قايتام با،
سولدات پەن ەرتىپ كەلگەن ءبىر قايتام با؟
تورە دەپ قايىرىمدى ەستۋشى ەدىم،
كەلگەن سوڭ كەڭسەڭىزدەن قۇرى قايتام با؟»  – دەپتى.

ولەڭنىڭ مازمۇنىن تۇسىنگەن اقجەلكە، «قادالعان جەرىنەن قان الاتىن، مىناۋ ءبىر پالە بولدى عوي» دەپ ىشتەي ويلاپ، مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى دە، جارايسىڭ دەگەندەي باسبارماعىن كورسەتىپ، سۋىرماسىنان 15 سوم الىپ قولىنا بەرىپ، ميليتسيا ارقىلى قايتادان ءوز ورنىنا اپارىپ قويىپتى.

الدىڭعى ايتقاندارىم ازدىق ەتسە، ەستىگەن ەل ەسىن جيار دەگەن ويمەن اقىن سول كۇننەن باستاپ ويىن ورىستەتە بۇرىنعى تاقىرىبىنا جان جاقتىلى جان ءبىتىرىپ، ورشەلەنە ولەڭىن ايتىپ وتىرا بەرەدى. سول جىلعى ەلدىڭ ۇركىنىندە قىتايعا اۋىپ كەلگەن ەكەن. كەيىن «بايتال تۇرماق باس قايعى بولدى» دەگەندەي، زارجاق اقىننىڭ قايدا كەتكەنىن بىلە المادىم دەپ، قاريا ءسوزىن بىتىرەتىن.

قۇدايبەرگەن سايدۋاقاسۇلى باقى بي تەگى.

بۇل ماقالانى اۆتوردىڭ «مەن تانىعان شىندىق» اتتى كىتابىنان دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz