بۇل جولدار جاس جۋرناليست اقگۇلىم ەربولقىزىنىڭ سۇراقتارىنا (...وقيعانىڭ شىندىعى قانشالىقتى اشىلدى؟ ءالى دە زەرتتەلۋى ءتيىس، حالىققا اشىلۋى ءتيىس تۇستارى بار ما؟ اقيقاتتىڭ بۇرمالانۋىنا نە سەبەپ؟ تاريحي شىندىقتىڭ بەتى اشىلۋى ءۇشىن ءالى قانشا ۋاقىت كەرەك؟  جەلتوقسان وقيعاسىندا قۇربان بولعان جاستاردى ەسكە الۋ كۇنى تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنىڭ تاساسىندا قالىپ قويىپ جاتادى. ...بۇعان نە سەبەپ؟ ... جەلتوقساندى قاساقانا ۇمىتتىرۋعا جاسالعان ارەكەت ەمەس پە؟) وراي تۋعان ەدى... 

ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعانىنا وتىز ەكى جىل بولدى. ال ءوزىڭىز «جەلتوقسان» وقيعاسى دەپ ەسكە الىپ وتىرعان تاريحي دۇربەلەڭ ودان بەس جىل بۇرىن ورىن العان. ياعني «وقيعادان» بەرى وتىز جەتى جىل ءوتتى. بۇگىندە جۇرتشىلىق ونى جەلتوقسان كوتەرىلىسى دەيدى، بىراق بيلىك تاراپىنان رەسمي تۇردە ءالى كۇنگە دەيىن «1986 جىلعى 17–18 جەلتوقسان وقيعاسى» دەپ اتالادى. وقيعا شىندىعىنىڭ قانشالىقتى اشىلعانى وسى ەكى اتاۋدان-اق اڭعارىلىپ تۇرسا كەرەك. بۇل وكىمەتتىڭ اقيقاتتى بىلمەيتىندىگىن ەمەس، سونى جان-جاقتى اشۋعا قۇلىقسىزدىعىن، توتەسىنەن ايتقاندا، شىندىقتان قورقاتىندىعىن كورسەتەدى عوي دەپ ويلايمىن.

ماسەلەگە تىم تەرەڭدەمەي-اق، الماتىداعى جاعدايدى ەسكە تۇسىرەيىكشى: بەيبىت دەمونستراتسياعا شىققان جاستاردى، ورىمدەي ون-جەتى – جيىرما جاستاعى قىز-جىگىتتەردى بيلىك قۇددى قازاقتاردىڭ ورىس حالقىنا قارسى شىققانىنداي ەتىپ كورسەتۋگە تىرىستى. ءىس جۇزىندە ۇلتتىق بەلگىلەرىنە قاراي بىرىمەن ءبىرىن ارازداستىرۋ ارەكەتىن وكىمەتتىڭ ءوزى جۇزەگە اسىردى: كاسىپورىندار مەن ۇيىمداردىڭ ورىس جانە ءورىستىلدى جۇمىسكەرلەرىنەن جاساقتار شىعارىپ، ولاردى تەمىر تاياقتارمەن، كابەل كەسىندىلەرىمەن قارۋلاندىردى، ءسويتىپ، تۋراسىن ايتقاندا، دەمونسترانتتاردى اياۋسىز ۇرىپ-سوعۋعا، ءتىپتى ولتىرە سالۋعا باتا بەرگەندەي بولدى. ولار شەرۋشىلەردى تەك ورتالىق الاڭعا كەلگەندەرىندە عانا ەمەس، سوعان بارا جاتقان جولدا – كوشە-كوشەلەردە دە سوققىعا جىقتى.

ال الاڭدا بەيبىت جۇرتقا ارنايى اكەلىنگەن اراق تاراتىلدى،  باسقا دا قيلى ارانداتۋ ارەكەتتەرى ورىن الدى، ءورت سوندىرگىش ماشينالاردان سۋىق سۋ شاشتى، سولداتتار، اسكەري ۋچيليششە كۋرسانتتارى، ميليتسيا جانە جاساقشىلار دورەكى تۇردە جازالاۋ، جۋاسىتۋ شارالارىن  جاسادى. تالايى ءتاني جاراقات الدى، قازا تاپقاندار دا رەسمي مويىندالعاننان الدەقايدا كوپ بولدى. ۇستاعاندارىن اۆتوبۋستارعا، جۇك ماشينالارىنا تيەپ اكەتىپ جاتتى. ميليتسيا بولىمدەرىنە، تۇرمەلەرگە تىقتى، قالا سىرتىنا تاسىپ، قۇددى قوقىس توككەندەي، ورلارعا ءتۇسىرىپ كەتتى.

قىسقاسى، بيلەۋشى پارتيا ءوزى جاريا ەتكەن دەموكراتيالىق جاڭارۋعا سەنىپ، پارتيانىڭ ولار ءۇشىن تۇسىنىكسىز شەشىمىنىڭ سەبەبىن سۇراپ-بىلۋگە شىققان جاستار قوزعالىسىنا وتارداعى قۇلدارىنىڭ بۇلىك جاساعانىنداي كەيىپتە قارادى.

بۇل تاريح ساحناسىنان كەتكەن يمپەريا تۇسىنداعى جاعداي ەدى، ەندى، تاۋەلسىز ەل بولعان كەزەڭدە، نەگە مۇنىڭ اق-قاراسىن اجىراتىپ، دۇرىس قورىتىندى جاساماي ءجۇرمىز؟ ماسەلەن، قىرعىز رەسپۋبليكاسىنان تاسىمالدانعان اسكەري ءبولىمنىڭ سولداتى ىلاەۆ تالايبەك مولدوبەكۇلى (ىلايتەگين تاالايبەك مولدوبەكۋلۋ) كوتەرىلىستى باسۋ كەزىندەگى «ەرجۇرەكتىگى مەن جانقيارلىق ءىس-قيمىلى ءۇشىن» قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ گراموتاسىمەن ماراپاتتالعان بولاتىن. ول اسكەردەن بوساپ ەلىنە بارعاننان كەيىن گراموتانى الماتىعا قايتارىپ جىبەردى. بەتىنە: «مەن بۇل دۇنيەنى قايتارامىن، سەبەپتەرى مەنىڭ حاتىمدا كورسەتىلگەن. بۇل زات مەندە ساقتالۋعا لايىق ەمەس. مەن فاشيست ەمەسپىن، ونىڭ ۇستىنە – ماڭگۇرت ەمەسپىن»، – دەپ قول قويعان. ال حاتىندا سول كەزدە ءوزى كۋا بولعان وقيعا جايىن حابارلاي وتىرىپ، «جازىقسىز جانداردىڭ قانى جاعىلعان بۇل لاس زاتتى مەن كەرى قايتارامىن»،  – دەپ جازعان ەكەن.

كوتەرىلىس باسىپ-جانشىلعاننان كەيىن، «ەرلىكتەرى ءۇشىن» رەسپۋبليكانىڭ ەڭ بيىك ناگرادالارى – قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن جانە جوعارعى كەڭەس تورالقاسىنىڭ گراموتاسىمەن، ءتىپتى ماسكەۋدىڭ وردەن-مەدالدارىمەن جازالاۋشىلار مەن جۋاسىتۋشىلار قاتارىندا تۇرعان جۇزدەگەن سولدات، جاساقشى جانە سولاردىڭ «ەرلىك جاساۋىن» ۇيىمداستىرۋشىلار ماراپاتتالدى، الايدا وسى كۇنگە شەيىن ارالارىنان تالايبەكتەن وزگە وپىنعان ەشكىم شىعا قويمادى-اۋ دەيمىن. نەگە وسى ماسەلەنىڭ سەبەپ-سالدارىن اشىپ كورسەتپەسكە؟ بىزگە ءوز كەمشىلىگىمىزدى مويىنداعان ءجون. زەرتتەلۋگە، اشىلۋعا ءتيىس، ءوز قولىمىزدا تۇرعان ءجايت بۇل.

جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ تۋىنا بيلىكتىڭ ءوزى سەبەپشى بولعانى راس. باس حاتشى ميحايل سەرگەەۆيچ گورباچەۆتىڭ ۇلت ماسەلەسىنە تەرەڭ وي جۇگىرتىپ كورمەگەنى سول شاقتا انىققا اينالدى. ول بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءىس جۇزىندە جالعاسى بوپ شىققان سوۆەتتىك يمپەريانىڭ يمپەراتورى ەكەنىن كورسەتتى. ونىڭ دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆتىڭ ورنىنا بەيمالىم ورىس قىزمەتكەرىن قويۋى   – ۇلت ماسەلەسىندەگى بۇرمالاۋلار شۇپىلدەپ تۇرعان ساياسي قازاندى كەمەرىنەن اسىرىپ جىبەرگەن قاتەرلى تامشى ەدى.

جاستار مۇنى ورتالىقتىڭ قازاق حالقىن كەمسىتۋىن جالعاستىرعانى دەپ ۇقتى دا، ورتالىق الاڭعا جينالدى. مەن ولاردىڭ الاڭنىڭ ءتورت شەتىندە لاۋلاپ ورتەنىپ جاتقان جىلجىمالى ميليتسيا بەكەتتەرىنىڭ ورتاسىندا دوڭگەلەنە شوعىرلانىپ، بار داۋىسپەن: «دو-لوي، كول-بين!»، «جا-سا، قا-زاق!» دەپ ۇرانداتقانىن ءوز كوزىممەن كورىپ، ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم. قازىرگى تاڭدا ءمان بەرە قاراساق، بۇل قىسقا ۇراندارىمەن ساياسي تاجىريبەسى جوق جاستار وتارشىلدان ارىلۋ قاجەتتىگىن جانە قۇقتارى تىم شەكتەلگەن حالقىمىزدىڭ  شىنايى تەڭدىككە،  تاۋەلسىزدىككە جەتۋى تيىستىگىن   مالىمدەگەن ەدى.

ءبىزدىڭ  «تاۋەلسىز سوتسياليستىك قازاق مەملەكەتى» دەلىنەتىن ەلىمىز تىڭ كوتەرۋ جىلدارى جاڭاشا وتارلانعانى بەلگىلى. سونىڭ سالدارىنان حالقىمىز ءوز ەلىمىزدە بارلىق تۇرعىنداردىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەي قالعان. قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ جاتتى، ورىس ءتىلى وتارلاۋدىڭ پارمەندى قۇرالىنا اينالدىرىلدى. ورىستاندىرۋ ساياساتى: «كوممۋنيزمگە ورىس تىلىمەن بارامىز!»، «ورىس ءتىلى – ەكىنشى انا ءتىلىمىز!» ۇراندارىمەن ەكپىندەتە جۇرگىزىلدى. سول شاقتاعى سسرو باسشىسى نيكيتا سەرگەەۆيچ حرۋششەۆ «پاتشالىقتىڭ جۇزدەگەن جىلدار بويى جاساي الماعانىن از عانا جىلدا جۇزەگە اسىردىق» دەپ ماقتانعان. كوممۋنيستىك يدەولوگيا سوۆەتتىك «جاڭا ادام» جاساۋدى ماقسات ەتكەن.

سودان رەسپۋبليكانى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلى باسقارىپ تۇرعان، «ۇلت ماسەلەسى شەشىلگەن» دەپ دارىپتەلگەن كەزەڭنىڭ وزىندە تالاي كەلەڭسىزدىك ورىن العان-دى. ەندى، قازاق ەلىن باسقارۋعا ماسكەۋ ەميسسارى قويىلعاندا،  جاعداي ودان دا ارمەن اسقىنادى دەپ ساناعان جاستار الاڭدا ۇلت مۇددەسىن ەسكەرمەۋدىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرۋدى سۇرادى. ال بيلىك ولارعا كۇش قولدانۋمەن جاۋاپ بەردى.

اقيقاتتىڭ بۇرمالانۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى وسىندا: بولشەۆيكتەر ومىرگە كەلگەننەن بەرى ارقاشان ءوز ىستەرىن دۇرىس دەپ ەسەپتەگەن.

تاريحي شىندىقتىڭ بەتى اشىلۋى ءۇشىن جوعارعى باسشىلىقتىڭ، پارلامەنتتىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرى كەرەك. ەگەر سول قاندى وقيعانىڭ قازىر تاريح ساحناسىندا جوق مەملەكەتتە بولعانىن ولار مويىنداسا، اينالاسى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە ءبارىن ورىن-ورنىنا قويۋعا بولادى.

جەلتوقسان كوتەرىلىسى حح عاسىردىڭ  باسىندا دۇنيەگە كەلىپ، قيلى كەزەڭدەردى باستان كەشكەن جاڭا تۇرپاتتى قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا جاڭا سەرپىن بەردى. بۇل – جارتى الەمدى بيلەپ تۇرعان سوۆەتتىك جۇيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن ۇلى وقيعا. سوعان قاراماستان ءالى ساياسي باعاسىن العان جوق. ءتىپتى، كوتەرىلىستى ۇمىتتىرۋ ءۇشىن، كوتەرىلىس قۇرباندارىن تاريحي الاڭدا ەسكە الاتىن ۇلكەن قارالى جيىن وتكىزۋگە جول بەرمەۋ ءۇشىن ستۋدەنتتەردى تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا كانيكۋلعا جىبەرۋ ادەتكە اينالدىرىلدى.

تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى مەملەكەتتىك  تاۋەلسىزدىك جايىندا زاڭ قابىلدانعان 16 جەلتوقسانعا بەلگىلەندى عوي، بۇل جەلتوقساندى قاساقانا ۇمىتتىرۋعا جاسالعان ارەكەت پە، جوق پا –  بىلمەيمىن. ەگەر قازىرگى تاڭداعى جاڭا قازاقستان، ادىلەتتى  قازاقستان قۇرۋ ۇرانىنا ساي ويلاساق، مەرەكەنى دە، قارالى كۇندى دە ءوز ورنىمەن اتاپ تۇرۋعا ابدەن بولادى.

بۇل ءۇشىن جەلتوقسانعا قاتىستى جول بەرىلگەن اسىرە ساقتىقتان ارىلعان ءجون. بارشا جۇرت، اسىرەسە مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر بۇرىنعى مەتروپوليانىڭ كونە يمپەرياشىلدىق كوزقاراسىنان قايمىقپاي، جەلتوقساندى ءوز مانىندە ماقتانىش ەتە ءبىلۋ كەرەك. اركىمگە ءوز بويىنان قۇلدىق سانا قالدىقتارىن شىعارىپ تاستاۋدى، ءوزىن جانە اينالاسىن شىنشىل تاريحپەن تاربيەلەۋدى ماقسات ەتۋ ءلازىم. جەلتوقسان تاريحىن بارشا سەبەپ-سالدارلارىن ءتۇسىندىرىپ، مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنگىزۋ، قالىڭ جۇرتشىلىققا بارىنشا ناسيحاتتاپ وتىرۋ  كەرەك. جانە مۇنداي جۇمىستى تەك قارالى كۇن قارساڭىندا عانا ەمەس، جىل بويى، ەلىمىزدىڭ ازاتتىق كۇرەسى تاريحىنىڭ ماڭىزدى بەلەسى رەتىندە، تۇراقتى جۇرگىزگەن ءجون. سوندا ازاماتتارىمىزدى،  وسكەلەڭ ۇرپاقتى وتانشىلدىق، مەملەكەتشىلدىك رۋحتا تاربيەلەۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوسامىز جانە بۇلار ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋگە سەنىمدى كەپىل بولادى.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz